AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

IX.  Dərsliklərə  salınmış  bir  sıra  çalışmalar  ibtidai  hərbi 
hazırlıq  fənninin  “Taktiki  hazırlıq”  bölməsindəki  anlayışlarla  bağ-
lıdır. Məsələn, VIII sinfin “Fizika” dərsliyində təyyarədən tullanan 
paraşütçunun  bir  müddətdən  sonra  sabit  sürətlə  düşməsindən  danı-
şılır  (78,  s.153),  sonradan  isə  paraşütçünün  barəbərsürətli  hərəkəti 
ilə bağlı çalışma (78, s.216; çal. 36/5) verilir. 

 
113 
Çalışmanın  həllinə  başlayarkən  qeyd  etmək  olar  ki,  hərbi 
əməliyyatlar zamanı əsas döyüşən hissələrdən biri də desant qoşun 
hissələridir.  Bu  hissələr  və  onların  texnikası  paraşütlər  vasitəsilə 
düşmənin  arxa  cəbhəsinə  atılır,  gözlənilmədən  düşmənə  arxadan 
zərbələr  vurur.  Hazırda  paraşütlər  idarə  olunandır  və  havada  ikən 
onun  düşmə  istiqamətini  dəyişmək  mümkün  olur.  Siz  bu  şəkildə 
paraşütlə düşən əsgəri görürsünüz, – deyərək fizika müəllimi hərbi 
kabinetdən  gətirdiyi  plakatı  göstərir  və  şərhinə  davam  edir: 
Paraşütçü paraşütü açana kimi yerə doğru təcillə, paraşütü açdıqdan 
sonra  isə  yerə  çatana  qədər  bərabərsürətli  hərəkət  edir.  Bizim  indi 
yerinə  yetirəcəyimiz  çalışma  da  məhz  bu  prosesə  aiddir  –  dəyərək 
müəllim çalışmanı oxuyur və onun həllinə keçir. 
X.  Fizika  dərsliklərində  bir  sıra  görkəmli  rus  alimlərinin,  o 
cümlədən,  M.V.Lomonosovun,  Y.N.Jukovskinin,  K.E.Siolkovski-
nin, S.P.Korolyovun, İ.V.Kurçatovun elmi kəşflərindən söhbət açı-
lır.  Rus  hərbi  texnikasının  inkişafında  da  həmin  alimlərin  böyük 
xidmətləri  olmuşdur.  Bunu  nəzərə  alaraq,  fizika  müəllimi  həmin 
alimlər  haqqında  söhbət  gedərkən  göstərə  bilər  ki,  fiziklərin  gör-
kəmli  ixtiraları  müasir  hərbi  texnikanın  inkişafında  geniş  tətbiq 
olunmuş, K.E.Siolkovskinin, S.P.Korolyovun nəzəriyyələri əsasında 
reaktiv mühərrikli səsdən iti uçan qırıcı təyyarələr, atom enerjisinin 
əldə olunması üçün tədqiqatlara başçılıq edən İ.V.Kurçatovun nəzə-
riyyəsi əsasında isə nüvə silahı əldə edilmişdir. 
XI.  Həm  fizika  dərsliklərində,  həm  də  gənclərin  çağırışaqə-
dərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq)  dərsliyində  elə  praktik  işlər 
vardır ki, onlar mahiyyətcə eyni məsələyə – əşyanın (obyektin və ya 
insanın) yerini müəyyənləşdirməyə aiddir. Məsələn, fizikada “Kən-
din  şərqindəki  axırıncı  evin  tinində  üzü  şimala  doğru  dayan,  120 
addım gedərək şərqə dön və 200 addım get. Həmin yerdə 10 dirsək 
dərinlikdə çala qazı. Sən 100 talant qızıl taparsan” (78, s.7). İbtidai 
hərbi hazırlıqda “Meşənin şimal hissəsindəyəm: şimala tərəf 600 m 
zavod  trubası,  qərbə  tərəf  200  m  xutor,  cənuba  tərəf  300  m  çay, 
şərqə tərəf 500 m  yol  var” (58, s.190) fikirləri eyni  məzmunludur. 
Məzmunların belə eyni olması onu göstərir ki, fizika dərsliklərində 

 
114 
verilmiş  belə  tip  çalışmalar  ibtidai  hərbi  hazırlıq  məşgələlərində 
şagirdlərə  oriyentirləri  müəyyən  etməyi  öyrətməyə  hazırlıq  mərhə-
ləsi ola bilər. Ona görə də fizika müəlliminin dərsdə həmin tip çalış-
maların  həllindən  sonra  ikiölçülü  (düzbucaqlı  Dekart  koordinat 
sistemində)  və  üçölçülü  fəzada  nöqtənin  koordinatlarının,  nöqtənin 
koordinatlarına əsasən isə onun yerinin və nöqtələr arasındakı məsa-
fələrin  tapılmasına  və  s.  xüsusi  diqqət  yetirməsi  məqsədəuyğundur 
(həmin mövzunun daxilində də buna geniş imkan var). Çünki hərbi 
döyüşləri  idarə  etmək  və  müvəffəqiyyətli  əməliyyatlar  aparmaq 
üçün istifadə olunan hərbi topoqrafiya bu anlayışlar üzərində quru-
lur.  Topoqrafik  xəritələr  isə  hərbi  döyüş  və  manevrlər  meydanının 
(ərazinin)  konkret  miqyasda  verilmiş  planıdır  (çertyojudur).  Dərsi 
yekunlaşdırarkən fizika müəllimi göstərə bilər ki, fizikada öyrənilən 
bu anlayışlar böyük praktik  əhəmiyyət, o cümlədən, hərbi əhəmiy-
yət  daşıyır.  Müəllim  sinfə  müraciətlə  deyir:  Uşaqlar,  siz  7-ci  sinif 
coğrafiya  kursundan  (80)  topoqrafik  xəritələri  öyrənmisiniz.  Bu 
məsələnin  üzərinə  10-cu  sinifdə  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı 
(ibtidai  hərbi  hazırlıq)  fənnini  keçərkən  bir  daha  qayıdacaq,  əlavə 
hərbi topoqrafik biliklər  öyrənəcəksiniz. Bizim indi  yiyələndiyimiz 
bu biliklərdən istifadə edərək topoqrafik xəritələrdə koordinatlarına 
əsasən  obyektin  yerini,  hərbi  əməliyyatların  gedişini,  mümkün 
istiqamətlərini (variantlarını), döyüşən hissələr arasında olan həqiqi 
məsafəni, hissənin əlverişli manevr yollarını və s. öyrənəcəksiniz. 
Yuxarıda  göstərilən  çalışmalardan  əlavə,  fizika  dərsliyindəki 
həmin  məzmuna  uyğun  olaraq  müəllimlər  müstəqil  şəkildə  hərbi 
xarakterli çalışmalar da hazırlaya bilərlər. Bəzən fizika müəllimləri 
hərb elmi ilə əlaqə yaratmaq xatirinə elə çalışmalar tərtib edirlər ki, 
onlar  mövcud  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (idtidai  hərbi 
hazırlıq)  fənninin  məzmununa  uyğun  gəlməyən  köhnəlmiş  silahlar 
və hərbi texnika ilə bağlı olur. Bəzən də bu çalışmalarda qeyri-real 
hərbi rəqəmlərə müraciət olunur. Buna bəzən dərsliklərin özlərində 
də  rast  gəlmək  mümkündür.  Məsələn,  VIII  sinfin  “Fizika”  dərsli-
yində  göstərilir  ki,  “güllə  üfüqi  istiqamətdə  800  m/san  sürətlə  atıl-
mışdır... (78, s.127). Əslində isə X sinifdə şagirdlərə öyrədilən odlu 

 
115 
əl  silahlarından  ən  yüksək  başlanğıc  sürət  Kalaşnikov  əl  pulem-
yotundadır ki, onun da başlanğıc sürəti 745 m/san-dir (58, s.94). 
Ona  görə  çalışmalardakı  hərbi  məzmun  hökmən  məktəbin 
hərbi  rəhbərilə  razılaşdırılmalı  və  vahid  tələbə,  yəni  yeniyetmə 
gənclərin  hərbi  xidmətə  hazırlanmasında  elmilik  prinsipinə  cavab 
verməlidir. 
Deyilənlərlə  baglı  qənaətimiz  budur  ki,  orta  məktəbin  fizika 
kursunun  digər  ümumtəhsil  fənnləri  ilə  əlaqəli  tədrisi  üçün  geniş 
imkanlar vardır. Bu baxımdan onun gənclərin çağırışaqədərki hazır-
lığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursu ilə əlaqəsinin mümkünlüyü danıl-
mazdır.  Bu  imkanlar  fizika  kursunda,  əvvəla,  öyrənilən  biliklərin 
məzmunundan,  ikincisi,  yerinə  yetirilən  çalışmalardan  irəli  gəlir. 
Təlim  prosesinin  səmərəli  təşkili  və  fizika  müəlliminin  hərbə  dair 
zəruri məlumatlara malik olması nəticəsində dərsdə hərbi-texniki və 
taktiki biliklər aşkarlanır və şagirdlərin malı olur. 
 
2.3. Coğrafiyanın riyaziyyat və gənclərin  
çağırışaqədərki hazırlığı ilə (ibtidai hərbi hazırlıqla) 
 əlaqəli tədrisi metodikası 
 
Şagirdlərə ilkin hərbi biliklərin verilməsi sahəsində orta mək-
təbin  coğrafiya  kursunun  da  rolu  böyükdür.  Bu  imkan  ilk  növbədə 
fiziki coğrafiya (80) üzrə “Xəritələr və onlarla iş” bölməsində açılır. 
Bu  bölmənin  tədrisində  məktəblilər  xəritələrin  məzmunu  və  əhə-
miyyəti,  kartoqrafik  proyeksiyalar,  topoqrafik  xəritələr,  topoqrafik 
xəritədə relyefin təsviri və oxunması, kiçik miqyaslı coğrafi xəritə-
lərdə relyefin, xəritə üzrə azimutların və direksion bucaqların təyin 
edilməsi  və  s.  məsələləri  nəzərdən  keçirirlər.  Gənclərin  çağırışaqə-
dərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq)  fənninin  “Hərbi  topoqrafiya” 
bölməsində  isə  şagirdlər  topoqrafiyaya  verilən  riyazi  tərif,  onun 
mənası,  oriyentirovka  götürmək  anlayışı  və  onun  növləri  ilə  tanış 
olur,  cəhətləri  təyin  etmə  üsullarını  (Günəşə,  saata,  Qütb  ulduzuna 
və  s.  əsasən),  maqnit  və  həqiqi  azimutları  və  meridianları,  maqnit 
meyl bucağını, topoqrafik xəritələrdə həqiqi məsafələrin ölçülməsi-

 
116 
ni,  topoqrafik xəritələrdə  relyefin təsvir olunmasını, onun oxunma-
sını, xəritələr üzrə oriyentirovkaların müəyyənləşdirilməsini və ona 
əsasən  hərəkət  etməyi  öyrənirlər.  Coğrafiya  fənnində  nəzərdən 
keçirilən  bu  anlayışlar  I-VIII  sinif  riyaziyyat  kursu  üzrə  mənimsə-
nilən  biliklər  üzərində,  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai 
hərbi  hazırlıq)  kursunda  öyrədilən  “Hərbi  topoqrafiya”  bölməsi  isə 
tamamilə  coğrafiya  kursundan  öyrənilən  topoqrafik  xəritələrə  aid 
məlumatlar əsasında qurulur. 
1992-ci  ilə  qədər  tədris  proqramlarının  və  dərsliklərin  yazıl-
ması  zamanı  fiziki  coğrafiya,  ibtidai  hərbi  hazırlıq  və  riyaziyyat 
fənlərinin  proqramları  fənlərarası  əlaqə  baxımından  ciddi  nəzərdən 
keçirilmiş və əsaslı dəyişikliklər aparılmışdır. Topoqrafik xəritələrə 
aid materialların həm SSRİ-nin fiziki coğrafiyasında, həm də hərbi 
hazırlıq fənlərində eyni məzmunda tədris olunduğu nəzərə alınaraq 
ibtidai  hərbi  hazırlıq  kursu  üzrə  X  sinifdə  keçilən  “Hərbi  topoq-
rafiya” bölməsinə proqram üzrə ayrılan saatların miqdarı azaldılmış, 
dərslikdəki  materiallarda  ciddi ixtisarlar edilmişdir. 7-ci  sinif fiziki 
coğrafiyasında isə əksinə, “Xəritələr və onlarla iş” bölməsinin məz-
mununda  yuxarıda  göstərdiyimiz  ixtisarlar  nəzərə  alınaraq,  topoq-
rafik  xəritələrin  öyrənilməsinə  aid  materiallar  genişləndirilmişdir. 
İbtidai  hərbi  hazırlıq  məşğələlərində  topoqrafik  xəritələrin  şərti 
işarələri ilə bağlı əlavələr kimi öyrədilən 13 səhifəlik materialda isə 
ixtisarlar  aparılaraq,  o,  coğrafiya  dərsliyinin  əlavələrinə  daxil  edil-
mişdir.  Beləliklə,  fiziki  coğrafiya  dərsliyində  “Xəritələr  və  onlarla 
iş”  mövzusunun  keçilməsi  şagirdləri  hərbi  biliklərin  mənimsədil-
məsinə hazırlanmasına yönəlmişdir. 
“Xəritələr və onlarla iş” üzrə mətnlərin ciddi tədqiqi və təhlili 
göstərdi ki, həmin materiallar məktəblilərin riyazi bilikləri əsasında 
qurulmuşdur. Bu zaman şagirdlərin riyaziyyat kursundan mənimsə-
dikləri həqiqi ədədlər, onların nisbəti, həqiqi ədədlər üzərində riyazi 
əməllər,  proyeksiya,  düz  və  əyri  xətlər,  bucaqlar  və  onların  ölçül-
məsi,  uzunluq  və  uzunluq  vahidləri,  sahə  və  sahə  ölçü  vahidləri, 
həndəsi  formalar,  bərabərbucaqlı  və  bərabərsahəli  proyeksiyalar, 
silindrik və konusvari formalar, onların açılışı, düzbucaqlı koordinat 

 
117 
sistemi  və  orada  nöqtənin  koordinatları,  düzbucaqlı  (kilometr)  şə-
bəkə,  funksional  asılılıq,  funksiyanın  qrafik  və  cədvəl  şəklində 
verilməsi, dairə, çevrə qövsü, diametri və s. üzrə biliklərindən əlve-
rişli  şəkildə  istifadə  etmək  mümkündür.  Ona  görə  də  həmin  böl-
mənin tədrisinə belə bir müsahibə ilə başlamaq məqsədə uyğundur: 
Miqyas nə deməkdir? (Miqyas məhəldəki obyektlərin xəritədə və ya 
planda  təsviri  zamanı  neçə  dəfə  kiçildiyini  göstərən  kəsr  ədəddir). 
Xətti  miqyas  nəyə  deyilir?  (Düz  xətt  şəklində  göstərilib,  bərabər 
hissələrə bölünmüş miqyasa xətti miqyas deyilir). Bəs adlı və ədədi 
miqyaslar nəyə deyilir? (Sözlərlə ifadə olunmuş miqyas adlı miqyas 
adlanır. Məsələn, 1sm-də 500sm, (1:10000) şəklində ifadə olunmuş 
miqyas isə ədədi miqyas adlanır). Bu müsahibədən sonra coğrafiya 
xəritələrinin  əhəmiyyəti,  xəritələrin  miqyasa  görə  fərqlənməsi, 
kartoqrafik  ümumiləşdirmə  və  şərti  işarələr  qaydası  və  s.  bu  kimi 
məsələlərin üzərində dayanılır. 
“Kartoqrafik proyeksiyalar”ın tədrisi zamanı isə  bu anlayışın 
riyaziyyatla  sıx  bağlı  olduğunu  göstərmək  və  belə  bir  müsahibə 
aparmaq  məsləhət  bilinir:  “Bucaq  nəyə  deyilir?  (Ortaq  başlanğıclı 
iki müxtəlif yarım düz xətdən ibarət olan fiqura bucaq deyilir). Bu-
cağın təpəsi və tərəfləri nəyə deyilir? ” (Ortaq nöqtəyə təpəsi, yarım 
düz  xətlərə  isə  bucağın  tərəfləri  deyilir).  Bucaqlar  nə  ilə  ölçülür? 
(Dərəcə və radianlarla). Bərabər bucaqlar nəyə deyilir? (Ədədi qiy-
mətcə  eyni  dərəcəli  ölçüyə  malik  bucaqlar  bərabər  bucaqlardır). 
Uzunluq  vahidləri  hansılardır?  (mm,  sm,  m,  km  və  s).  Bəs  sahə 
vahidləri?  (sm
2
,  m
2
,  km
2
  və  s).  Biz  həndəsi  formalardan  istifadə 
edəcəyik.  “Həndəsə”  dedikdə,  nəyi  başa  düşürsünüz?  (Həndəsə  – 
həndəsi fiqurların xassələri haqqında elmdir). Hansı həndəsi fiqurla-
rı  tanıyırsınız?  (düz xətt,  düz xətt  parçası,  bucaq,  üçbucaq,  düzbu-
caqlı, kvadrat, dairə, kub, kürə, silindr, konus və s.) Sonra xəritələr-
də  proyeksiyanın  növlərini  aydınlaşdırmaq  və  kartoqrafik  proyek-
siyanın riyazi tərifini vermək məsləhətdir: “Yer səthinin riyazi üsul-
larla müstəvi üzərində (xəritədə) təsvir edilməsinə kartoqrafik pro-
yeksiya deyilir”. Riyazi üsullar dedikdə isə, yer səthində olan müx-
təlif  obyektlərin  ölçülərini  (uzunluğunu,  enini  və  hündürlüyünü), 

 
118 
onların  sahələrini,  həndəsi  formalarını,  onlara  oxşar  olan  (ölçücə 
kiçik  şəkilli)  fiqurlara  gətirmək  və  həmin  fiqurları  kağız  üzərinə 
köçürmək  anlaşılır.  Qeyd  edək  ki,  kağız  üzərinə  köçürülmüş  bu 
həndəsi  fiqurlarla bağlı aparılan bütün  riyazi  hesablamalar oxşarlıq 
əmsalının (xəritələrdə isə miqyasın) nəzərə alınması ilə yer üzərin-
dəki həqiqi fiqurlara uyğundur. 
Kartoqrafik proyeksiyaların növləri aydınlaşdırılarkən şagird-
lər öyrənirlər ki, dənizdə və quruda hərəkət istiqamətlərini müəyyən 
etmək üçün xəritələr lazımdır. Belə xəritələrdə ölçülən bucaqlar yer 
üzərində ölçmələr zamanı bucaqlara bərabər olmalıdır. Bu xəritələr-
də  hərəkət  istiqamətləri  dəqiq  müəyyənləşərsə  də,  lakin  məhəldəki 
obyektlərin  formaları,  uzunluqları  və  sahələri  təhrif  olunur.  Bu  isə 
müasir  elmi-texniki  inkişafın  tələbləri,  ən  başlıcası  isə,  hərbi  əmə-
liyyatların  idarə  olunması  baxımından  əlverişsizdir.  Həmin  çatış-
mazlığı aradan qaldırmağa nisbətən imkan verən üsullardan biri isə 
bərabərsahəli proyeksiyalarla tərtib olunan xəritələrdir. Belə xəritə-
lərdə  obyektlərin  sahələri  arasındakı  nisbət  sabit  saxlanılır  və  xəri-
tənin miqyasına uyğun gəlir. Bu proyeksiyalamalardan ən əlverişlisi 
isə  ixtiyari proyeksiyalama adlanır.  İxtiyari proyeksiyalamanın özü 
də müxtəlif növlüdür. Bunlardan  ən  əlverişlisi bərabər aralıqlı pro-
yeksiyalardır. Bu proyeksiyalarda bir istiqamət saxlanılır. 
Burada  şərhi  ümumiləşdirmək,  kartoqrafik  proyeksiyaların 
bərabərbucaqlı,  bərabərsahəli  və  ixtiyari  proyeksiyalar  olduğunu 
göstərmək məsləhətdir. 
“Kartoqrafik proyeksiyaların qurulmasına görə müxtəlifliyi və 
xəritələrin  proyeksiyaları”nı  izah  edərkən  riyaziyyat  kabinetindən 
gətirilmiş həndəsi fiqurlardan istifadə oluna bilər. Bu zaman həmin 
fiqurları şagirdlərə göstərib onların adlarını soruşmaq, sonra həmin 
fiqurlara  bənzər  əşyalar  tapdırmaq  məsləhətdir.  Məktəblilər  sinifdə 
bu fiqurlara oxşar predmetlər göstərdikdən sonra müəllim öz şərhini 
aşağıdakı kimi davam etdirir: Yer səthini müstəvi üzərinə köçürdük-
də  köməkçi  həndəsi  səthlərdən  istifadə  olunur.  Bunlar,  silindr,  ko-
nus, prizma, kürədir. Kim silindrin səthini göstərər? Kim prizmanın 
səthini göstərər? (Şagirdlər müvafiq səthləri göstərirlər). Bu səthlərə 

 
119 
uyğun  olaraq  proyeksiyalar  da  silindrik,  konus  şəkilli  və  azimutal 
proyeksiyalar adlanır. Keçmiş SSRİ-nin böyük ərazilərinin xəritələri 
hazırlanarkən  bərabərbucaqlı  konusvari  proyeksiyadan  istifadə  edi-
lirdi.  Riyaziyyat  kursundan  isə  məlumdur  ki,  belə  proyeksiyalarda 
bucaqlar  sabit  qalır,  proyeksiyalanan  fiqur  isə  formasını  dəyişir. 
Formanın dəyişməsi isə onun ölçülərinin və sahəsinin dəyişməsinə 
səbəb  olur.  Odur  ki,  proyeksiyalamadan  xəritələrin  hazırlanması 
zamanı  istifadə  etdikdə  sahələrin  ölçüsü  təhrif  olunur.  Bu  təhrif 
keçmiş SSRİ-də xəritələrin tərtibi zamanı 65
0
şm. e. paralelindən şi-
mala, 45
0
şm. e. paralelindən cənuba doğru daha çox artırdı. 
“Topoqrafik xəritələr” mövzusunun tədrisi zamanı şagirdlərin 
nəzərinə  çatdırılır  ki,  topoqrafik  xəritələrdə  verilən  güclü  informa-
siyalardan tikinti və geoloji işlərdə, meşə təsərrüfatı və yer quruluşu 
işlərində geniş istifadə olunur. Topoqrafik xəritələr hərbi işlərdə də 
tətbiq edilir. Müasir döyüşlərin müvəffəqiyyətli getməsi, qoşunların 
manevr  etməsi  və  s.  üçün  topoqrafik  xəritələr  böyük  əhəmiyyətə 
malikdir. Bu xəritələr artilleriya, raket,  tank, aviasiya qoşun  növlə-
rinə  naməlum  ərazilərdə,  müxtəlif  hava  şəraitlərində,  gündüz  və 
gecə  vaxtları,  istənilən  iqlimdə  müvəffəqiyyətli  döyüşlər  aparmaq 
üçün zəmin yaradır. Topoqrafik xəritələrin quruluşunun öyrədilmə-
sinə isə belə bir müsahibə ilə başlamaq məsləhətdir : 
–  Sütunlar  və  sıralar  necə  olur?  Siz  riyaziyyat  dərslərindən 
dördbucaqlının  hansı  növlərini  tanıyırsınız?  (düzbucaqlı,  kvadrat, 
trapesiya və s). Trapesiya nəyə deyilir? (Ancaq iki qarşı tərəfi para-
lel olan dördbucaqlı trapesiya adlanır, paralel tərəflərə trapesiyanın 
oturacaqları, qalan iki tərəfə trapesiyanın  yan tərəfləri deyilir). Bə-
rabəryanlı  trapesiya  nəyə  deyilir?  (Yan  tərəfləri  bərabər  olan  tra-
pesiya bərabəryanlı trapesiya adlanır). Kim bir düzbucaqlı koordinat 
sistemi  çəkər  və  ixtiyari  bir  nöqtəni  onun  koordinatlarına  əsasən 
qurar? (Şagirdlərdən biri Dekart düzbucaqlı koordinat sistemini çə-
kir və A (4;5) nöqtəsini həmin koordinat sistemində qurur). 
Bu müsahibədən sonra çoxvərəqli xəritələr sisteminin (topoq-
rafik  və  icmal  topoqrafik)  şərhinə  başlamaq  məsləhət  görülür.  Bir 
vərəq xəritə almaq üçün yer kürəsinin səthini meridianlarla hər 6
0 
-

 
120 
dən  bir  sütunlara,  paralellərlə  isə  hər  4
0
-dən  bir  sıralara  bölürlər. 
Burada  sütunların  dərəcəsi  kəsən  konusun  təpəsinin  yan  səthlərlə 
əmələ gətirdiyi bucaq götürülür. Bu zaman dərsliyə əlavələrdəki şə-
kil a-nı və riyaziyyat kabinetindən gətirilən konusu və onun açılışını 
məktəblilərə  göstərmək  və  müsahibəni  belə  davam  etdirmək  olar: 
Tam konusun açılışı nəyi verir? (Dairə sektorunu). Bəs dairə sekto-
runun  daxilində  əmələ  gələn  fiqurlar?  (Bunlar  trapes  şəkilli  fiqur-
lardır). Dərsliyin 233-cü səhifəsindəki şəkildən də görünür ki, konus 
proyeksiyaları  vasitəsilə  xəritələrin  qurulmasında  trapes  şəkilli  xa-
nalar  əmələ  gəlir.  Bilirsiniz  ki,  trapesin  oturacaqlarının  və  yan 
tərəflərinin ölçüləri olur. Burada sütunlara bölünmə 180
0
-li meridi-
andan başlayır və qərbdən-şərqə doğru mərkəzi bucaqlarla 60 bəra-
bər  hissələrə  bölünür.  Bir  tam  dairənin  360
0
  olduğu  riyaziyyatdan 
məlumdur.  Onda  bir  trapes  şəkilli  xananın  uzunluq  ölçüsünə 
360
0
:60=6
0
-ə uyğun gələcəkdir. Enlik ölçü isə 4
0
-yə uyğun götürü-
lür.  Bu  ölçülərə  uyğun  trapesləri  aydınlaşdırmaq  üçün  miqyası 
1:1000000 olan bir xəritə vərəqi tərtib  edilir. Daha böyük miqyaslı 
xəritələr  hazırladıqda  trapesin  ölçüləri  daha  da  kiçilir.  Məsələn, 
1:100000  miqyaslı  xəritə  tərtib  etdikdə  buradakı  trapesin  uzunluğu 
üzrə  ölçüsü  30'  (30  dəq)  və  eninə  ölçüsü  20'  olacaqdır.  Müəllimin 
şərh zamanı dərslikdə verilən “1:1000000 miqyaslı xəritənin bir və-
rəqində  144  vərəq  1:100000  miqyaslı  xəritə  yerləşir”  məlumatının 
üzərində  xüsusi  dayanması  və  şagirdlərə  belə  müraciət  etməsi 
məsləhətdir: 
–  Nə  üçün  bir  1:  1000000  miqyaslı  xəritənin  bir  vərəqində 
144 vərəq 1:100000 miqyaslı xəritə yerləşir? Kim bu fikrin doğrulu-
ğunu  əsaslandırar?  Əğər  şagirdlərin  heç  biri  həmin  fikrin  doğrulu-
ğunu  isbat  edə  bilməzsə,  onda  müəllimin  özü  aydınlaşdırır  ki, 
1:1000000  miqyaslı  xəritədə  bir  trapesiyanın  ölçüsünün  6
0
x4
0
, 
1:100000 miqyaslı xəritədə isə 30'×20' olduğunu bilirik. 1
0
=60'  ol-
duğunu da nəzərə alsaq, onda 
6
0
× 4
0 
= 6 · 1
0
 × 4 · 1
0 
= 6 · 60' × 4 ·
 
60' = 6 · 2 · 30' × 
× 4 
· 3 · 20'=(6 · 2 · 4 · 3 ) · (30' × 20') = 144 · (30' × 20'). 
Deməli, 6
0
 × 4
0 
=
 
144 · (30' × 20'). 

 
121 
Bu  isə  onu  göstərir  ki,  30'×20'  ölçülü  trapesiya  6
0
×4
0 
ölçülü 
trapesiyanın daxilində 144 dəfə yerləşir. Yəni, yuxarıdakı mülahizə 
doğrudur.  Sonra  şagirdlər  daha  böyük  miqyaslı  xəritə  almaq  üçün 
1:100000 miqyaslı xəritənin yenidən meridianlar və paralellərlə his-
sələrə bölündüyünü qeyd etmək, 1:25000  miqyaslı topoqrafik xəri-
tənin vərəqinin uzunluq üzrə ölçüsünün 7'30'' və enlik üzrə ölçüsü-
nün isə 5' olduğunu göstərmək tapşırığı alırlar. Dərs ümumiləşdiri-
lərkən göstərilir ki, topoqrafik xəritələrin bütün vərəqələri trapesiya 
şəklində çərçivəyə malikdir. 
“Topoqrafik xəritələrin düzbucaqlı kilometr şəbəkəsi” mövzusu 
keçilərkən  məktəblilər  öyrənirlər  ki,  topoqrafik  xəritələrdə  obyek-
tlərin  koordinatlarını  riyaziyyatdakı  kimi,  yəni  düzbucaqlı  Dekart 
koordinat  sistemində  verilən  nöqtənin  koordinatlarının  təyin  olun-
ması kimi tapmaq mümkündür. Bu zaman koordinat sistemində veri-
lən  nöqtədən  X  oxuna  perpendikulyar  endirib  onun  absisini  və  У 
oxuna perpendikulyar endirib onun ordinatını tapmaq lazımdır. Xəri-
tənin üzərində düzbucaqlı koordinat sistemi qurulur. Bu sistem kilo-
metr şəbəkəsi, koordinat oxları isə kilometr xətləri adlandırılır. Koor-
dinat oxları üzərində kilometrləri göstərən rəqəmlər qeyd edilir. 
Daha sonra dərsdə topoqrafik xəritədə obyektin  yerinin müəy-
yənləşdirilməsi  ilə  əlaqədar  şagirdlərlə  iş  aparılır.  Məktəblilər  anla-
yırlar ki, xəritədə hər hansı bir obyekti tapmaq üçün  əvvəlcə həmin 
obyektin yerləşdiyi kvadratın koordinatlarını tapmaq lazımdır. Kvad-
ratın koordinatları olaraq onun sol aşağı təpə nöqtəsinin koordinatları 
götürülür. Bu məlumatlardan sonra qabaqcadan yazı lövhəsinə çəkil-
miş 3-cü şəkil üzərində izahat aparılır: – Xəritədə kvadratın koordina-
tı A nöqtəsinin koordinatı götürülür və A (x, y) kimi yazılır. M nöq-
təsinin  koordinatlarını  isə  belə  tapmaq  mümkündür:  M  nöqtəsindən 
kvadratın  tərəflərinə  perpendikulyarlar  endirilir  və  nöqtənin  (x
o
,  y
o
) 
koordinatları tapılır. XOУ
 
koordinat sistemində isə bu koordinatlar x 
+ x
0
 və y+y
0
 olacaqdır. Yəni, M = M (x + x
0
; y+y
0 
). 
Sonra  topoqrafik  xəritə  nümayiş  etdirilir.  Əvvəlcə  bir,  daha 
sonra  bir  neçə  koordinatlar  soruşulur.  Şagirdlər  həmin  kvadratın 
koordinatlarına uyğun olan rəqəmləri qeyd edirlər: 19 və 65. 

 
122 
Məlumat  vermək  lazımdır 
ki,  topoqrafik  xəritələrdə  bu  rə-
qəm 1965 kimi yazılır. Burada bi-
rinci  iki  rəqəm  kvadratın  absisini, 
digər  iki  rəqəm  isə  kvadratın  or-
dinatını  göstərir.  Kvadrat  daxilin-
də  isə  həmin  nöqtənin  koordinat-
ları 6,5sm və 2sm-dir (Tədris xəri-
təsi,  №  2-50).  Bunlar  metrlərlə 
göstərildikdə  650m  və  200m  ola-
caqdır.  Deməli,  M  nöqtəsinin  to-
poqrafik xəritədə koordinatları 
 
X = 19000+650 = 19650 m, 
Y = 65000+200 = 65200 m 
olacaqdır. 
Koordinatlarına  görə  nöqtələrin  xəritəyə  köçürülməsinə  gəl-
dikdə isə, yuxarıdakı prosesin tərsinə aparılacağı məktəblilərə bildi-
rilir, daha sonra onlara X=17550, Y=64600 koordinatları ilə verilən 
K nöqtəsini müstəqil olaraq xəritəyə köçürmək tapşırılır. Bu zaman 
şagirdlər  əvvəlcə  1764  koordinatlarına  uyğun  kvadratı,  sonra 
kvadratın  tərəflərindən  5,5  və  6  sm-lik  məsafədə  yerləşən  nöqtəni 
qurmalıdır. Belə tip bir neçə çalışma ev tapşırığı kimi də verilir. 
Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz məsələlərlə bağlı belə nəticə-
yə  gəlirik  ki,  həqiqətən  orta  məktəb  coğrafiya  kursunun  məzmunu 
ilkin  hərbi  biliklərə  yiyələnməkdə  şagirdlərə  kömək  göstərmək 
imkanlarına malikdir. Xəritələrin əhəmiyyəti, məzmunu, kartoqrafik 
proyeksiyalar,  topoqrafik  xəritələr,  bu  tipli  xəritələrdə  relyefin  təs-
viri  və  oxunuşu,  kiçik  miqyaslı  xəritələrdə  relyefi,  xəritə  üzrə  azi-
mutların və direksiya bucaqların müəyyənləşdirilməsi və s. tanışlıq, 
gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq)  fənninin 
daha  yaxşı  mənimsənilməsinə,  bu  kurs  üzrə  bütün  mövzuları, 
xüsusən  də,  “hərbi  topoqrafiya”  bölməsinin  məzmununa  yaxından 
bələd olmağa çox münasib şərait yaradır. 
Şəkil 3. 
x 
x
0
 
y
0
 
Y 
y 
O 
A 
M 
• 
X 

 
123