AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ
Mövzu baxımından metodik ədəbiyyatın təhlili
Yüklə 2,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.5. Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun digər ümumtəhsil fənlərilə əlaqəli tədrisinin məktəb praktikasında vəziyyəti
|
1.4. Mövzu baxımından metodik ədəbiyyatın təhlili Bildiyimiz kimi, gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı fənni ümumtəhsil məktəblərimizdə hazırda tədris olunan əsas və xüsusi əhəmiyyət daşıyan fənlərdən biridir. Lakin digər tədris fənlərindən fərqli olaraq, bu fənn tədqiqatçılar tərəfindən az öyrənilmiş, fənnin tədrisi metodikası başqa fənlərə baxanda demək olar ki, işlənməmiş- dir. Odur ki, fənnin tədrisi prosesinə aid olan ədəbiyyat azlıq təşkil 58 edir. Keçmiş ittifaq miqyasında ibtidai hərbi hazırlığın tədrisi prosesinə aid bir qrup ədəbiyyata rast gəliriksə, Azərbaycan dilində bu fənnin tədrisi metodikasına aid yalnız bir neçə metodik tövsiyəyə və jurnal (“Məktəbdə bədən tərbiyəsi” və 1993-cü ildən nəşr olunan və cəmi iki ildə altı nömrəsi çıxmış “Hərbi bilik” hərbi elmi-nəzəri publisistik jurnallardakı) məqaləsinə rast gəlmək mümkündür ki, bunlar da ibtidai hərbi hazırlıq məşğələləri üzrə qabaqcıl iş təcrübə- sinin ümumiləşdirilməsinə aiddir. Son illərdə “Humanitar elmlərin öyrədilməsinin aktual prob- lemləri” adlı Ali məktəblərarası elmi məqalələr məcmuəsində, Gən- cə Dövlət Universitetinin, Respublika Təhsil Problemləri İnstitutu- nun və Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin elmi əsərlərində gənc- lərin çağırışaqədərki hazırlığı fənninin tədrisi ilə bağlı hərdənbir el- mi məqalələrə təsadüf edilir. Həm keçmiş ittifaqda, həm də respublikamızda dərc olunmuş ədəbiyyatlar tədqiq olunan problemin, yəni gənclərin çağırışaqə- dərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun digər ümumtəhsil fənlərilə əlaqəli tədrisi problemlərinin həlli vəziyyətini müəyyənləş- dirmək baxımından geniş təhlil edilmişdir. Metodik ədəbiyyatın bir qismində şagirdlərin fizika və riyazi biliklərindən, digər qrupunda coğrafiya və astronomiyaya aid biliklərindən, bəzilərində isə əmək təliminə aid biliklərindən istifadə məsələlərinə rast gəlmək olur. İbtidai hərbi hazırlıq materiallarının fizika və riyaziyyat üzrə biliklərlə əlaqələndirilməsi, o cümlədən, riyazi və fizika məzmunlu hərbi çalışmalar və onlardan istifadə məsələsi metodiki ədəbiyyatın bir qismində geniş, bir qismində isə nisbətən az da olsa öz ifadəsini tapmışdır. Müəlliflərdən K.E.Şvidçenko və A.F.Laxin “İbtidai hərbi hazırlıq üzrə metodiki vəsait” əsərində göstərirlər ki “Hərbi hazırlıq məşğələlərində fənlərarası əlaqənin nəzərə alınması, məktəbdə hərbi işin daha möhkəm və dərin öyrədilməsi üçün vacib şərtdir” (43, s.7). Daha sonra müəlliflər hərbi rəhbərə məsləhət görürlər ki, ibtidai hərbi hazırlıq üzrə bütün məşğələlərin keçirilməsi zamanı yuxarı sinif şagirdlərinin ümumtəhsil fənlərindən mənimsədikləri 59 biliklərdən müntəzəm istifadə etsinlər və bu fənləri, xüsusən tarix və təbiətşünaslıq, coğrafiya və bədən tərbiyəsini tədris edən müəl- limlərlə, hərbi-texniki hazırlıq və mülki müdafiə bölməsində fizi- kanı, kimyanı və digər texniki fənləri tədris edən müəllimlərlə sıx əlaqə saxlasınlar (43, s.7). Lakin bu əsərdə konkret olaraq digər ümumtəhsil fənləri ilə ibtidai hərbi hazırlıq fənlərinin əlaqəli tədrisi nümunələrinə toxunulmur və hərbi məşğələlərdə fizika və riyazi məzmunlu hərbi çalışmalardan istifadənin yolları araşdırılmır. A.M.Kuprin, A.N.Kovalenko, A.M.Morozov ibtidai hərbi hazırlıq məşğələlərinin riyaziyyatla əlaqələndirilməsinə geniş yer ayırmış və bunu “Topoqrafik hazırlığın metodikası” (44, s.23) kita- bında işıqlandırmışlar. Əsər hərbi topoqrafik məşğələlərin təşkilinə və onun daha keyfiyyətli keçirilməsinə xidmət göstərir. Kitab 7 fəsildən ibarətdir ki, bu fəsillərin də hər birində fizika və riyazi məlumatlardan istifadə bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapır. Məsələn, “Topoqrafik xəritələrin öyrədilməsində məşğələlərin keçi- rilmə metodikası” fəslində müəlliflər qeyd edirlər ki, topoqrafik xəritələrin öyrədilməsi hərbi topoqrafiya fənninin başlıca bölmələ- rindən biridir. O, aşağıdakı əsas mövzulardan ibarətdir: - Topoqrafik xəritələrin nomenklaturası və təsnifatı, onun həndəsi gücü; - xəritə üzərində ölçmə; - xəritədə obyektlərin yerləşmə vəziyyətinin təsviri; - xəritədə relyeflərin təsviri. Əsərdə göstərilir ki, bu mövzunun öyrədilməsi prosesində to- poqrafik xəritələr proyeksiya, ölçü və digər riyazi anlayışlarla əla- qəli şəkildə mənimsədilməlidir. Müəlliflər məsləһət görürlər ki, 1:25000 miqyasla tərtib olunmuş xəritələrdə məsafənin ölçülməsi zamanı əvvəlcə miqyas və onların xəritədə rolu aydınlaşdırılmalı, mustəqil tapşırıqlar formasında digər xəritələrin miqyası bu miqyas- la müqayisə etdirilməlidir. Yalnız bundan sonra 1 km və bundan çox olan məsafələrin xəritədə ölçülməsi işinə başlamaq olar. Bu zaman məsafələrin xəritədə ölçülməsi zamanı yol verilən orta xətanı 60 һesablamağı tələb edən tapşırıqların verilməsi və onun aşağıdakı riyazi düsturla һesablanması məqsədə uyğun һesab edilir. n Δ ... Δ Δ Δ n 2 1 or Burada 1 , 2 , …, n -lər xəritədə iki nöqtə arasında olan dəqiq məsafə ilə ölçmə zamanı alınan məsafələrin fərqidir. n-isə ölçmənin sayıdır. Xəritədə məsafələrin xətkeş vasitəsilə ölçül- məsində isə müəlliflər belə bir yol təklif edirlər: 1:100 000 miqyaslı xəritədə millimetrlərlə ölçülən məsafə (məsafəni göstərən ədəd) vurulur 100-ə və nəticədə һəqiqi məsafə alınır və bu məsafə metrlərlə ifadə olunur. Məsələn, xəritədə məsafə 72 mm-dirsə, onda yer üzərində olan һəqiqi məsafə 72∙100 = 7200m olacaqdır. Daһa sonra məsləһət görulür ki, müxtəlif miqyaslı xəritələr üzərində məsafələrin ölçülməsi daһa əlverişli һesablama priyomlarının tətbi- qi vasitəsilə aparılsın. Bu priyomlardan biri ondan ibarətdir ki, əgər topoqrafik xəritələr 1:50000 və 1:200000 miqyaslıdırsa, onda milli- metrlərlə ölçülən məsafə birinci xəritələr üçün yarıya bölünür, ikinci xəritələr üçün isə iki dəfə artırılır (yəni 2-yə vurulur). Bu yolla alınan nəticələr 100-ə vurulur və yer uzərindəki һəqiqi məsafə һesablanır. Məsələn, 1:50000 miqyaslı xəritədə məsafə 93 mm-ə bərabərdirsə, onda xəritədəki һəmin məsafə yer üzərində olan һəqiqi 4650 m məsafəyə (93:2∙100=4650 m) uyğun gələcəkdir. 1:200000 miqyaslı xəritə üzərindəki 93 mm məsafəyə isə yer üzərində 18600 m-k (93∙2∙100 = 18600) һəqiqi məsafə uyğun olacaqdır. Müəlliflər bütün vəsait boyu riyazi anlayışlardan və tapşırıq- lardan muntəzəm istifadə edir, һər bir һərbi anlayışı riyazi qayda və qanunlara əsaslanaraq aydınlaşdırmağa daһa çox meyl göstərirlər. Əsərdə adları çəkilən əsas riyazi anlayışlar bunlardır: müxtəlif һəndəsi fiqurlar, onların quruluşu və ölçüləri, һəndəsədə və fizikada istifadə olunan müxtəlif ölçü vahidləri (mm, sm, m, km, san km , san m , m 2 , sm 2 və s), təqribi qiymət, ədədi orta, ədədin mütləq qiyməti, hesabi kök, hesab əməlləri və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı, kəsr, tamdən kəsrin çıxılması, sonlu cəm, onun rəmzi işarəsi və s. 61 Müxtəlif naviqasiya aparatlarından istifadə etmənin öyrədilməsi zamanı da riyazi düsturlara əsaslanılır. Aparaturada direksion bucağı 00 30 α or bus A düsturu ilə (səh. 94) hesablanır. Ümumiyyətlə, vəsaitdə qiymətli fikirlər çoxdur və onlardan ibtidai hərbi hazırlıq məşğələlərinin məzmununa uyğun fizika və ri- yazi tapşırıqların tərtibi və həlli metodikasının hazırlanması zamanı istifadə etmək əlverişlidir. Lakin əsər Ali hərbi məktəblərdə zabit- lərin hazırlanmasına kömək məqsədilə yazılmışdır. Ona görə də burada ümumtəhsil məktəblərinin ibtidai hərbi hazırlıq və riyaziyyat kursları üzrə tədris proqramları və dərsliklərinin məzmunu, eləcə də şagirdlərin riyaziyyat üzrə bilik səviyyələri nəzərə alınmamışdır. Bundan başqa, vəsaitdə öz əksini tapan fizika və riyazi məzmunlu hərbi çalışmaların həlli metodikasını da qeydsiz-şərtsiz orta məktəb- lərə tətbiq etmək olmaz. Məktəb fizika və riyaziyyat kursu ilə ibtidai hərbi hazırlıq məşğələlərinin əlaqələndirilməsinə dair respublikada elmi-tədqiqat işləri hələ 1943-cü ildə aparılmış və dövrü üçün çox əhəmiyyətli nəticələr alınmışdır. Bu sahədə professorlardan A.Q.Abaszadənin və B.Q.Pobedinskinin tədqiqatları xüsusilə diqqəti cəlb edir. A.Q.Abaszadənin “Fizika təlimində hərbi texnika elementləri” (64) adlı iki hissəli kitabı Sovet İttifaqının faşist Almaniyası ilə apardığı azadlıq müharibəsi dövründə yazılmış və nəşr olunaraq məktəbləri- mizə çatdırılmışdır. Əsəri öz dövrü üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyan metodik vəsait hesab etmək olar. Burada müəllif fizika dərslərini ölkə müdafiəsilə əlaqələndirmənin elmi əsaslarını göstərmiş və "Hərbi texnika nümunələrinin fizikası"nı işləmişdir. Əsər "Mexani- ka", "İstilik", "Elektrik" və "Optika" adlanan 4 bölmədən ibarətdir. "Mexanika" bölməsində müəllif qeyd edir ki, təzyiq haqqında məlumat verilərkən, yaxşı olar ki, zirehli avtomobillərin və tankın yerə və qarşıdakı maneəyə etdiyi təzyiq, düşmən tankı ilə mübarizə üsulu şagirdlərə aydınlaşdırılsın. Müəllif bu işin metodikasını da vermiş və fizikadan məsələ həlli prosesində bunları həyata keçir- mənin yollarını göstərmişdir. 62 Əsərdə atmosfer təzyiqi, maye və qaz içərisində olan cismə təsir edən qüvvələr, mexaniki hərəkət, bərabərsürətli hərəkət, inersi- ya, sürtünmə qüvvəsi, qüvvənin gördüyü iş, enerji və s. kimi fizi- kaya dair anlayışların səmərəli tədris olunması məqsədilə, müəllif bir sıra tövsiyələr irəli sürür, həmin anlayışlarla bağlı olan hərbi an- layışların məzmununu və onun öyrədilmə yollarını göstərir. Kitabın "İstilik", "Elektrik" və "Optika" bölmələrində də hərbiyə dair müva- fiq bilik və bacarıqların məzmunu və tədrisi metodikası verilir. Ümumiyyətlə, tədqiq olunan problem baxımından yanaşdıqda onu demək olar ki, əsər respublikada fizika və hərbi biliklərin əlaqələn- dirilməsinə həsr edilmiş ilk kitabdır və fizika dərslərində şagirdlərə hərbi bilikləri mənimsətməyə xidmət göstərən əhəmiyyətli metodik vəsaitdir. Kitabın nəşrindən 70 ildən artıq bir dövr keçməsinə bax- mayaraq o, öz dəyərini itirməmişdir. Vəsait fizika və ibtidai hərbi hazırlıq fənlərinin əlaqəli tədrisi ilə bağlı tədqiqatçılara indi də lazımi istiqamət verə bilər. Hazırki orta məktəb fizika proqramı və dərslikləri 1942-ci il proqramı və dərsliyindən həm məzmun, həm də saatların miqdarına görə əsaslı surətdə fərqlənir. Kitab isə 1942-ci il fizika proqramı və dərsliyi əsasında yazılmışdır. Ona görə də irəli sürülən metodiki göstərişləri hazırda olduğu kimi fizika təliminə tətbiq etmək müm- kün deyil. Ən başlıcası isə, tədqiqatda müəllifin əsas məqsədi orta mək- təb fizika kursunun tədrisi prosesində şagirdləri ölkə müdafiəsinə hazırlamaqdan ibarət olmuşdur. Bizim tədqiqatda isə, əsas məqsəd məktəbliləri gənclərin çağı- rışaqədərki hərbi hazırlığı məşğələlərində ümumtəhsil fənnləri üzrə biliklərdən istifadəyə, müasir hərbi anlayışların məzmununa uyğun fizika və riyazi tapşırıqların tərtibinə və həllinə daha səmərəli hazır- lamaqdır. Prof. B.Q.Pobedinski “Hərbi topoqrafiyanın əsas məsələləri- nin öyrənilməsinə orta məktəb rəsmxət və matematika kursunun tət- biqi” (Bakı, Azərnəşr, 1942) adlı kitabçasında hərbi işin əsasla-rının öyrədilməsi zamanı bu məsələni qismən həll etmiş, hərbi topoqrafi- 63 ya ilə tanışlıq zamanı şagirdlərin həndəsə və rəsmxət fənlərindən aldıqları biliklərdən istifadə məsələsinə toxunmuşdur. Müəllif məs- ləhət bilir ki, «Hərbi texnika məsələlərinin bir qismi əsas predmetlə- rin (rəsmxət, qeometriya), həmçinin azaltmamaq və əsas məqsədlə- rini dəyişməmək şərtilə bu predmetlərə daxil edilə bilər, bir qismi də matematika dərnəklərində keçilə bilər» (65, s.3). Bundan başqa o, istifadə etdiyi riyazi biliklərin məzmununu və bunu necə keçmək lazım olduğunu da araşdırır (65, s.4). Müəllif şagirdlərin rəsmxət və həndəsə fənlərindən öyrəndikləri aşağıdakı materiallarla əlaqədar olaraq hərbi topoqrafiyanın öyrədilməsini belə təklif edir: a) masştab; b) ədədi, xətti en və normal masştablar; v) ədədi masştabdan xətti masştaba və tərsinə keçmək; q) karta masştablarını bir xətti ölçü sistemindən başqasına keçirmək; ğ) karta masştabını təyin etmək; d) yerölçmə planlarının çəkilməsi üçun qəbul edilmiş əsas şərti işarələri çəkmək; e) masştabı dəyişmək və ən çox tipik şərti işarələri qeyd et- məklə yer parçası planının surətini köçürmək. Çertyoju tuş ilə çəkmək və rəngləmək; ə) planda ədədləri qeyd etməklə hundürlükləri və dəyişikliklə- ri işarə etmənin qaydaları (65, s.4). Müəllif bu məsələlərin həp birinin rəsmxət dərsində hərbi topoqrafiya ilə sıx əlaqədar öyrənilməsi qaydasını da göstərir. Lakin bu əsər də Sovet İttifaqı ilə Faşist Almaniyası arasındakı müharibə dövründə yazılmışdır. Ona görə də yalnız 1940-ci illərdəki riyaziy- yat və rəsmxət proqramlarının materialları və məzmunu, onlara təlim prosesində verilən saatların miqdarı nəzərə alınmışdır. Meto- dika da bütün buna əsasən hazırlanmışdır. O vaxtkı riyaziyyat və rəsmxət proqramları hazırkı proqramlardan keyfiyyət və formaca fərqləndiyindən həmin metodika bu gün ozünü doğrultmur. Həmçi- nin prof. B.Q.Pobedinski müharibə illərində hərbi topoqrafiyanın riyaziyyat və rəsmxət dərslərində öyrədilməsi məsələlərindən da- 64 nışır. Müəllif o vaxtkı hərbi dərslərin keçilməsi prosesinə nüfuz et- məmiş və bu məşğələlərin təşkili zamanı məktəblilərin riyazi bilik- lərindən və riyazi məzmunlu çalışmalardan istifadə yollarını araşdır- mamışdır. Fənlərarası əlaqə probleminə A.A.İbrahimbəyli də toxunmuş, hərbi məşğələlərin məzmunu ilə digər tədris fənlərinin, xüsusən ana dili, tarix, riyaziyyat, fizika, coğrafiya və s. fənlərin əlaqəsinin mümkünlüyünü və onun əhəmiyyətini xüsusi qeyd etmişdir (66, s.5). Lakin müəllif riyazi çalışmalardan ibtidai hərbi hazırlıq məşğə- lələrində istafadənin yerini, məzmununu, onun sistemini və həlli metodikasını hazırlamamışdır. XX əsrin 70-90-cı illərində respublikamızda yeniyetmə gənc- lərin ordu sıralarında hərbi xidmətə hazırlanmasının müxtəlif prob- lemlərinin tədqiqi professor Xəlil Qənimət oğlu Fətəliyevin adı ilə bağlıdır. Bu problemlər alimin həm ozü, həm də onun rəhbərliyi altında işləmiş yetirmələri tərəfindən geniş tədqiq olunmuşdur. “Orta ümumtəhsil məktəblərində hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsinin nəzəriyyə və praktikası” mövzusundakı doktorluq dissertasiyasında, həmçinin eyni mövzüda nəşr etdirdiyi kitabında (68) müəllif hərbi- vətənpərvərlik tərbiyəsi işinin məzmunu, məktəblərdə aparılmasının forma və metodlarını, onun elmi-pedaqoji əsaslarını, məktəblilərin hərbi xidmətə hazırlanmasının forma və məzmununu kommunist ideologiyası baxımından müəyyənləşdirmişdir. Prof. X.Q.Fətəliyev “Məktəbdə hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsi” (Bakı, 1987) adlı digər əsərində hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsinin əhəmiyyəti və vəzifələri- ni, fəlsəfi, pedaqoji və psixoloji əsaslarını, bu işin təşkilinin forma, prinsip və üsullarını, həmçinin hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsində hərbi rəhbərin işinin əsas istiqamətlərini tamam yeni formada peda- qoji elmə gətirmişdir. Qeyd etdiyimiz əsərin “İctimai-humanitar fənlərdə hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsi” sərlövhəli bölməsində orta umumtəhsil məktəblərinin humanitar, o cumlədən I-II-III siniflərin ana dili, rus dili, VIII-X siniflərin ədəbiyyat, tarix, musiqi fənləri üzrə dərsliklərdə verilən materiallar mövzu baxımından araşdırılıb, geniş təhlil olunub və bu fənlərin tədrisi zamanı şagirdlərin hərbi- 65 vətənpərvərlik tərbiyəsi işinin təşkili göstərilib. Müəllifin çoxsaylı elmi məqalələrində də bu problem özünün geniş və hərtərəfli həllini tapıb. Bu əsərlərdə aparılan ümumiləşdirmədən və işin təşkilinin pedaqoji və metodiki prinsiplərindən humanitar fənlərin tədrisi prosesində istifadə etmək faydalıdır. Prof. X.Q.Fətəliyevin rəhbərlik və opponentlik etdiyi bir çox dissertasiya əsərlərində (69) də mək- təblərdə hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsinin çoxşaxəli problemləri müvəffəqiyyətlə həll edilmişdir. Göründüyü kimi, hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsi istiqamətində nəzərdən keçirdiyimiz bütün bu tədqiqat əsərləri qarşımıza qoydu- ğumuz problemə, yəni gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun ümumtəhsil fənlərilə əlaqəli tədrisi proble- minə nisbətən yaxın tədqiqat işləridir. Ona görə də ibtidai hərbi hazırlıq kursunun fizika, kimya, riyaziyyat, coğrafiya və s. fənlərlə qarşılıqlı əlaqəli tədrisi probleminin həlli zamanı yeri gəldikcə onlardan istifadə etmək zəruriyyəti yaranır. Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (İbtidai hərbi hazırlıq) məşğələlərində fənlərarası əlaqənin nəzərə alınmasına “Hərbi to- poqrafiya üzrə metodik məsləhətlər” (70) kitabçasında da diqqət ye- tirilir. Kitabçada göstərilir ki, hərbi rəhbər “Hərbi topoqrafiyanın öyrədilməsi məsələsinin muvəffəqiyyətlə həllinə yalnız bütün məş- ğələlərin coğrafiya fənni ilə olan əlaqəsindən düzgün istifadə et- məklə nail ola bilər. Ona görə də hərbi rəhbər 5, 7, 9, 10-cu siniflə- rin coğrafiya proqramı ilə yaxından tanış olmalı və coğrafiya müəl- limi ilə sıx əlaqə saxlamalıdır (70, s.4). Bundan əlavə, qeyd edilir ki, “hərbi topoqrafiya məşğələləri üçün hər bir şagirdin planşeti, kompası, vizir xətkeşi, transportiri, karandaşı və tədris xəritəsi olmalıdır” (70, s.3). Bu alətlərdən planşet, vizir xətkeşi, transportir həndəsədən, kompas fizika və astronomiyadan, tədris xəritəsi isə tarix və coğrafiyadan şagirdlərə daha yaxşı məlumdur. Hərbi topoq- rafiyanın tədrisi prosesində isə həmin alətlərdən istifadə zamanı məktəblilərin bu alətlərlə əlaqədar astronomiya, həndəsə, tarix və coğrafiyadan öyrəndikləri biliklərə əsəslanmamaq olmaz. Ona görə də, müəllifin qeyd etdiyi kimi, hərbi rəhbər hərbi topoqrafik 66 məşğələlərin yalnız coğrafiya fənni ilə deyil, həmçinin həndəsə, fizika, astronomiya və tarix fənləri ilə əlaqəsinə də geniş yer vermə- li, lazım gəldikdə şagirdlərin bu fənlərdən qazandıqları biliklərdən istifadə etməlidir. 1979-cu ildə Azərbaycan Respublikası Maarif Nazirliyinin nəşr etdiyi «Atəş hazırlığı üzrə məşğələlərin təşkili və keçirilməsi üçün metodik tövsiyələr» kitabçasında müəllif, polkovnik E.Q.Rüs- təmov da hərbi hazırlıq dərslərində fənlərarası əlaqənin rolunu yüksək qiymətləndirir və şagirdlərin riyazi biliklərindən geniş istifa- dəni məqsədəuyğun hesab edir. O, «Odlu əl silahlarından atəş açmanın əsasları» mövzusunun plan-konspektini verir, güllənin başlanğıc sürətinin və lülədə güllənin hərəkətinin öyrədilməsinə 10 dəqiqə vaxt ayırmağı lazım bilir. Müəllif bu anlayışı şagirdlərin fizika və riyaziyyatdan yiyələndikləri biliklərə əsaslanaraq aydınlaş- dırır. O, hazırlıq üzrə məşğələdə belə bir məzmunun verilməsini məqsədəuyğun sayır: Güllənin ilk anda hərəkətə başlayarkən əldə etdiyi sürət onun başlanğıc sürəti adlanır. Güllənin başlanğıc sürəti saniyədə metrlərlə (m/san) ölçülur. AKM silahları üzrə başlanğıc sürət 715 m/san-yə, TOZ-8 və TOZ-12 silahları üçün isə 310 m/sa- niyəyə bərabərdir (71, s.8). Müəllif göstərir ki, güllənin başlanğıc sürəti bir neçə amildən asılıdır. Özu də bu asılılıq funksional asılı- lıqdır. Başlanğıc sürətin dəyişməsindən asılı olaraq, güllənin uzaq- lığa uçma məsafəsi, düzünə atəşin uzaqlığı dəyişir. Eyni zamanda kənardan edilən təsirlərin nəticəsində güllə öz hərəkət sürətini və irəliyə hərəkət istiqamətini dəyişir. E.Q.Rustəmov bu asılılıqları məşğələlərin keçirilməsi zamanı nəzərə almağı və onu şagirdlərə mənimsətməyi məsləhət görür. Kitabçada güllənin başlanğıc enerji- sini də hesablamağı məktəblilərə öyrətməyin metodikasına toxu- nulur. Qeyd olunur ki, lülədən çıxan zaman güllənin malik olduğu enerji onun başlanğıc enerjisi adlanır. Uçan güllə bu enerjini öz hərəkəti nəticəsində əldə etdiyindən o, kinetik enerjidir və həmin enerji aşağıdakı dusturla hesablanır: 2 mV E 2 67 Burada, m (güllənin kütləsi)= g q ; q - güllənin çəkisi, g - sərbəstdüşmə təcilidir: 2 san m 9,8 g Buradan görunür ki, güllənin lülədə hərəkəti müntəzəm artan, lakin lülədən çıxandan sonra əksinə, tədricən (muntəzəm) azalan hərəkətdir (71, s.9). Beləliklə, «Güllənin başlanğıc sürəti və onun lülədə hərəkəti» ilə tanışlıq zamanı şagirdlərin fizika və riyaziyyat- dan qazandıqları biliklərə müraciət olunur. Həmin biliklər əsas etibarilə məktəblilərin fizika fənni üzrə artan və azalan hərəkət, başlanğıc sürət, sürtünmə qüvvəsi (lülənin divarlarına), muqavimət qüvvəsi (güllə lülədən çıxandan sonra havanın müqavimət qüvvəsi ilə rastlaşır), cismin kütləsi, çəkisi, kinetik enerjisi, sərbəstdüşmə təcili, onun ədədi qiyməti (9,8 m/san 2 ); riyaziyyat fənni üzrə isə düz və tərs mütənasib asılılıqlar, adi kəsrlərlə ifadə olunmuş bərabərlik- lər, onun xassələri, onluq kəsrlər, bucaq, bucağın dərəcələrlə ölçül- məsi (məsələn, 15-ci səhifədə), ədədin qüvvəti və s. kimi anlayışlar- dan ibarətdir. Tədqiq olunan məsələ baxımından müəllifin bu işini müsbət qiymətləndirmək olar və yeri gəldikcə ondan istifadə etmək lazım gələcəkdir. Lakin bütün bunlarla yanaşı göstərməliyik ki, əsərdə ibtidai hərbi hazırlıq məşğələlərində fizika və riyaziyyatdan əldə olunmuş biliklərə əsaslanmaq məsələsini işləmək konkret şəkildə qarşıya məqsəd qoyulmadığından müəllif problemin həllinə ötəri toxunmuş, problem öz konkret həllini tapmamışdır. Hərbi biliklərin öyrədilməsi məqsədi ilə fənlərarası əlaqələrin nəzərə alınması problemi görkəmli kimyaçı, alim-pedaqoq İ.C.Al- verdiyevin də tədqiqat obyekti olmuşdur. Onun “Pedaqoji universi- tetlərdə kimyanın tədrisində hərbi biliklərin verilməsi” adlı disserta- siyası (32), “Kimyadan müstəqil işlərin təşkilində tələbələrə hərbi- vətənpərvərlik hisslərinin aşılanması” adlı monoqrafiyası (33) son illərdə fənlərarası əlaqə probleminin həllinə həsr olunmuş ən dəyərli elmi-tədqiqat işləridir. Müəllif kimya kursunun hərbi hazırlıq kursu ilə əlaqəli tədrisi imkanlarını, kurslararası qarşılıqlı əlaqənin təşkili və həyata keçirilməsi yollarını; kimya kursu üzrə dərnək məşğələlə- 68 rində hərbi biliklərin verilməsi metodikasını; kimya kursu üzrə eks- kursiyalar zamanı hərbi biliklərin öyrədilməsi metodikası; tələbələ- rin orta məktəblərdə hərbi işlər üzrə keçirəcəyi tədbirlərin təşkilinə hazırlanması işinin metodik sistemini müəyyənləşdirmişdir. Təqdi- rəlayiq haldır ki, İ.C.Alverdiyev orta məktəb kimya kursunun məz- mununa aşağıdakıları daxil etməyi və mülki müdafiə üzrə hərbi biliklərin verilməsini bu məzmunla əlaqələndirməyi məqsədə uyğun sayır: “Atom bombaları iki tiplidir: atom və hidrogen bombaları. Atom bombaları U 235 ilə Pu 239 izotoplarının parçalanmasından ayrı- lan enerjiyə əsaslanır. Hidrogen bombaları isə termonüvə reaksiya- larına əsaslanır. Bunun iki növü vardır: 1. Maye halında deyterium ilə tritiumun qarşılıqlı nüvə reak- siyası: 1 H 2 + 1 H 3 = 2 He 4 + 0 n 1 (10 8 kkal./mol) 2. Li 6 + 1 H 2 2 He 4 + 0 n 1 (5∙10 8 kkal./mol) Li 7 + 1 H 2 2 He 4 + 0 n 1 (3∙10 8 kkal./mol) Hidrogen bombasında detenator rolunu adi uran və ya plu- tonium bombası oynayır. Bombanın partlayışı saniyənin milyonda biri ərzində baş verir və mərkəzində 10-20 milyon dərəcə istilik əmələ gətirir. Nüvə silahı müasir dövrün ən dağıdıcı silahı hesab olunur” (32, s.146). Onun fikrincə kimyanın tədrisi prosesində tələbələrə hərbi biliklərin öyrədilməsini aşağıdakı istiqamətlərdə aparmaq daha məqsədəmüvafiqdir: pirotexnikada hərbi məqsədlər üçün istifadə edilən maddələrin öyrədilməsi; atom, neytron, istilik-nüvə silahları- nın təsiredici amillərinin, onlardan fərdi və kimyəvi mühafizə qay- daları ilə tələbələrin tanış edilməsi (32, s. 125). Göründüyü kimi, İ.C.Alverdiyevin elmi-nəzəri ideyaları orta məktəblərdə də kimyanın hərbi biliklərlə əlaqəli tədrisi baxımından çox böyük nəzəri və əməli əhəmiyyət daşıyır. Gəncə Dövlət Universitetinin Gənclərin çağırışaqədərki hazır- lığı və mülki müdafiə kafedrasının müdiri, dos. Ələddin Hətəm oğlu Məmmədov tərəfindən fənlərarası əlaqə problemi ilə bağlı uzun müddətdir ki, həm özü, həm də onun rəhbərliyi altında kafedranın 69 bir neçə əməkdaşı tərəfindən əsaslı tədqiqatlar aparılır. Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı və mülki müdafiə fənninin tədrisi sa- həsində fundamental nəticələr əldə etmiş, istedadlı alimin “İbtidai hərbi hazırlıq kursunun ümumtəhsil fənləri ilə əlaqəli tədrisinə dair” (Bakı, 1998), “Fizikanın mülki müdafiə üzrə anlayışların izahında yerı” (Bakı, 1999), “İbtidai hərbi hazırlıq dərslərində fənlərarası əlaqə” (Bakı, 2000), “Kəşfiyyata dair hərbi biliklərin öyrədilmə- sində fənlərarası əlaqədən istifadə” (Bakı, 2007), “Gənclərin çağırı- şaqədərki hazırlığı üzrə keçilən dərslərin forma və metodları, onla- rın təşkilinə qoyulan tələblər” (Gəncə, 2010) adlı məqalələri tədqiq etdiyimiz problem baxımından çox dəyərli elmi-pedaqoji material- lardır, tədqiqatımızda müəyyən qədər həmin materiallara müraciət olunmuşdur. Tədqiq olunan problemlə bağlı Respublikamızda aparılmış elmi-tədqiqat işlərindən biri də müəllifin (prof. Ş.T. Tağıyevin) elmi rəhbərliyi ilə Q.B. Bəylərovun yazdığı və uğurla müdafiə etdiyi dis- sertasiya əsəridir (94). Müəllif “Orta məktəb fizika kursunun ibtidai hərbi hazırlıq fənni ilə əlaqəli tədrisi problemi” adlı dissertasiya əsərində problemin elmi-redaqoji və psixoloji əsaslarına aydınlıq gətirmiş, fizikanın tədrisində fənlərarası əlaqə prinsipinin tətbiqinə verilən didaktik tələbləri yeni təkliflərlə zənginləşdirmiş, fizikanın problem baxımından tədrisi təcrübəsini təhlil eərək ümumiləşdir- mişdir. O, fizikadan təlim prosesində hərbi texniki xarakterli nəzəri materialların və məsələlərin verilməsi metodikasını ilk dəfə olaraq belə geniş işləmişdir. Şübhəsiz ki, Q.B. Bəylərovun bu tədqiqat işi nəzəri və praktik əhəmiyyət kəsb etməklə bərabər, pedaqoji nəzəriy- yəni zənginləşdirməklə bərabər, həm də şagirdlərin hərbi vətənpər- vərlik tərbiyəsinin təşkili istiqamətində mühüm rol oynayır. Müəlli- fin əsas ideyaları fizikanın tədrisi prosesi ilə bağlı olduğundan əks əlaqə tədqiqata cəlb olunmayıb, hərbi materialların tədrisində fizika fənnindən istifadənin imkan və yolları araşdırılmamışdır. İbtidai hərbi hazırlıq fənninin digər tədris fənlərilə əlaqəli təd- risi problemi ilə bu və ya digər dərəcədə bağlı olan ədəbiyyatlara keçmiş İttifaqın bir sıra respublikalarının nəşrlərində də rast gəlmək 70 mümkündür. Belə ki, Estoniyada çıxan «Nıukoqude kool» (Sovet- skaya şkola) jurnalında dərc olunan “İbtidai hərbi hazırlıq dərslə- rində fənlərarası əlaqə” (22) adlı məqalə buna nümunədir. Məqalə müəllifləri fənlərarası əlaqə ilə bağlı hərbi rəhbərin fəaliyyətinin aşağıdakı cəhətlərin üstünlük verməyi görürlər: 1. Hərbi rəhbərin di- gər tədris fənn muəllimlərilə əməkdaşlığı və təlim prosesində onla- rın əlaqəli fəaliyyətinin kordinə olunması; 2. Hərbi rəhbərin digər tədris fənləri üzrə bilikləri, o cümlədən fizika, riyaziyyat, tarix, kim- ya, ədəbiyyat və s. üzrə məlumatları geniş və əhatəli olmalıdır. Şa- girdlərin ixtiyarına verilən ədəbiyyat onların biliklərini tamamlama- lıdır. Daha sonra müəlliflər Tallin şəhəri 32 saylı orta məktəbdə çalışan V.Dımovun iş tərcübəsinə əsaslanaraq göstərirlər ki, hərbi rəhbər güllənin başlanğıc sürətini və atəş prosesini başa salarkən nəinki Nyutonun ikinci qanununun F = ma düsturundan istifadə edir, həm də tarixi nümunələr gətirir. (Bismark artilleriyasının 35- 40 km-dən Pariji, hitlerçilərin Qatçində qurulan uzaqvuran toplarla Leninqradı dağıdıcı atəşlərə tutması və s). 2 gt H 2 fizika düsturu vasitəsilə (g-sərbəstdüşmə təcili, t-zamandır) atıcı silahlarla nişanal- manın əhəmiyyətini aydınlaşdırır. Sonra hərbi rəhbərin xahişi ilə fizika müəllimi dərsdə iştirak edir, onun köməyi ilə fizika qanunları və hərbi anlayışlar əlaqəli şərh edilir. Nəzərdən keçirdiyimiz problem baxımından bu fikirlər təqdi- rəlayiqdir. Lakin müəlliflər hərbi məşğələlərin mövzusuna uyğun şagirdlərin fizika və riyazi biliklərindən istifadə metodikasına, habe- lə fizika və riyazi məzmunlu hərbi çalışmaların tərtibinə və onlardan ibtidai hərbi hazırlıq dərslərində istifadənin səmərəli yollarına səthi toxunmaqla kifayətlənmişlər. Bundan başqa, vacibliyini qeyd etdik- ləri çalışmalardan birini belə nümunə göstərmir, çalışmalar tərti- binin metodikasını açmırlar. “İbtidai hərbi hazırlıq fənni üzrə tədris-metodik vəsait” adlı kitabda bir neçə belə çalışmaya rast gəlinir: “Radiasiya dərəcəsi 50 r/s-dir. Müdafiəsiz adam zəhərlənmə zonasında təxminən 1 saat 71 qalır. Bu müddət ərzində radiasiyanın səviyyəsi dəyişməz qalarsa, o neçə radian radioaktiv şüa qəbul etmiş olur?” (72, s.222). Lakin belə xarakterli çalışmalər vəsaitdə bir-iki saydadır. Digər metodik ədə- biyyatda (73) fizika və riyazi məzmunlu hərbi çalışmalara tez-tez rast gəlinir. Lakin bunların yalnız bir neçəsi ibtidai hərbi hazırlıq fənninin məzmumuna uyğundur. Ona görə də tədqiq olunan məsə- lənin həllinə cavab verə bilmir. İbtidai hərbi hazırlıq kursunun ümumtəhsil fənlərilə əlaqə- lərinə toxunulan ədəbiyyatlardan biri də P.M.Brısinin “Məktəbdə ibtidai hərbi hazırlığın tədris-material bazası” adlı kitabıdır (74). Vəsait hərbi kabinetlərin təmin və tərtib olunması, tirlərin qu- rulması, bütün tədris proqramlarının yaradılması və təkmilləşdiril- məsi, zəruri qurğuların və tədris – əyani vasitələrin hazırlanması istiqamətində hərbi rəhbərlərə praktik istiqamətlər verir. Bu istiqa- mətlərin əksəriyyəti orta məktəblərdə tədris olunan ümumtəhsil fənləri ilə, bu fənlərdən öyrədilən bilik və bacarıqlarla bağlıdır. Təd- ris vəsaitində göstərilir ki, “Hərbi kabinet aşağıdakı texniki vasitə- lərlə təmin olunmalıdır: cihazlar komplekti ilə bərabər qrafoproyek- tor, qrafoproyektorda çertyojlar çəkilməsi üçün alətlər və 80m 2 -ə qədər xüsusi ehtiyat plyonkalar; diaproyektor, 16 mm-lik universal kinoproyektor, 16 mm-lik (“Ukrayna” və ya “Şkolnik”) kinoproyek- torları, səsdaşıyıcı hərəkət sürəti 4,45-18,00mm/s olan (5 km-lik ehtiyat maqnitofon lenti ilə birlikdə) istənilən müasir markalı maqnitofonlar” (74, s.10). Daha sonra qeyd olunur ki, “şagirdlərin diafilmlərlə, proyeksi- ya, səsyazıcı və digər aparatlarla müstəqil işləmələri üçün onlarda xüsusi bacarıq olmalıdır” (74, s.11). Lakin əsərdə bu bacarıqların harada qazanılacağından söz açılmır. Tədricən, sonrakı mərhələlər- də muəllif məsələyə nisbətən yaxınlaşır. Hərbi kabinetin tərtibatın- dan danışarkən göstərir: “Hazır brusoklardan stentlərin və digər lə- vazimatların hazırlanmasını yalnız yuxarı sinif şagirdlərinə deyil, VI-VIII sinif şagirdlərinə də tapşırmaq olar. Məktəb emalatxana- sında məşğələlər zamanı bu ləvazimatların hazırlanması onların əməyinin əsas obyekti ola bilər” (74, s.14). 72 Yuxarıda qeyd etdiyimiz fikirlər ibtidai hərbi hazırlığın fizika, rəsmxət və əmək təlimi fənlərilə əlaqəsinə işarədir. Bunlar nəzərdən geçirdiyimiz problem baxımından dəyərli fikirlərdir. Həmin ideya- ları araşdırmaq və daha da dərinləşdirmək muəllifin əsas məqsədi olmadığından məsələ beləcə də saxlanılmışdır. Ümumtəhsil məktəblərində keçilən hərbi hazırlıq məşğələ- lərinin riyazi materiallar ilə əlaqələndirilməsi məsələsi keçmiş SSRİ Müdafiə Nazirliyi tərəfindən hazırlanmış tövsiyələrdə də (75) öz əksini tapır. Vəsait məktəbdə ibtidai hərbi hazırlıq üzrə tədris-mate- rial bazasının təmin edilməsi və təkmilləşdirilməsinə həsr olunmuş- dur. Bir sıra mövzularla bağlı verilən tövsiyə və göstərişlərdə şa- girdlərin riyazi fənlərdən mənimsədikləri biliklərdən istifadə məsə- ləsinə toxunulur. Bu mövzulara “Yeriş hazırlığı üzrə məşğələlərin keçilməsi üçün meydança”, “İdman şəhərçiyi”, “Avtomata dair ilk tapşırıqların yerinə yetirilməsi” və s. aiddir. “Yeriş hazırlığı üçün meydançaların və idman şəhərciyinin hazırlanmasına, həmçinin av- tomata dair ilk tapşırıqların yerinə yetirilməsinə dair tövsiyələr”də bilavasitə dördbucaqlı, düzbucaqlı, ölçü, sahə, meydançanın peri- metri, miqdar, uzunluq, en və hündürlük, uzunluq vahidləri (metr və s), sahənin hesablanma qaydası, onluq kəsrlər və onların vurulması kimi riyazi anlayışlara əsaslanılır. Məsələn, “Sıra təlimi hazırlığı üzrə məşğələlər uçün meydança” mövzusu ilə əlaqədar göstərilir ki, meydançanın sahəsi sinifdəki şagirdlərin sayına uyğun olmalıdır. Yəni, əgər sinifdə 10-12 şagird (oğlan) varsa, onda meydançanın ölçüsü 8∙16m (10∙20 addım) olmalıdır. Bu zaman meydança zolaq- lara bölünməli və meydançanın perimetri boyunca 0,7∙1,5m ölçüdə şit quraşdırılmalıdır (75, s.39). Burada, 8m (yaxud 10 addım) meydançanın eni, 16m (yəni, 20 addım) meydançanın uzunluğu, (8∙16)m 2 (10∙20 addım) isə meydançanın sahəsidir. Bu göstərişlər yalnız məktəblərdə ibtidai hərbi hazırlıq üzrə məşğələ aparan müəllimlərə aiddir. Bunun məktəblilərə aidiyyatı yalnız o vaxt olar ki, meydançaların hazırlanmasında şagirdlərin öz- ləri də bilavasitə iştirak etsinlər. 73 Apardığımız tədqiqat baxımından isə onu demək olar ki, bu kitabçada hərbi məşğələlərin təşkili zamanı riyaziyyat dərslərində öyrədilən materiallardan və riyazi çalışmalardan istifadə məsələsi konkret qoyulmur. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, haqqında da- nışılan vəsaitdə tədqiq olunan məsələ ilə əlaqədar diqqəti cəlb edən, faydalı fikirlər vardır və onlardan da ibtidai hərbi hazırlıq üzrə təd- ris materiallarını öyrədərkən şagirdlərin həndəsə fənnindən qazan- dıqları bilik və bacarıqların tətbiqində, həmçinin biliklərin möhkəm- ləndirilməsi məqsədi ilə riyazi məzmunlu hərbi çalışmaların tərtibi və onların həlli metodikasının hazırlanmasında istifadə olunacaqdır. Nəhayət, nəzərdən keçirdiyimiz problem baxımından metodik ədəbiyyatın təhlilini ümumiləşdirərək belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, ibtidai hərbi hazırlıq məşğələlərinin şagirdlərin digər ümumtəhsil fənnləri üzrə bilikləri ilə əlaqələndirilməsinə dair bir çox faydalı metodik fikirlər verilmişdir. Ümumtəhsil məktəblərində ibtidai hər- bi hazırlıq məşğələlərinin keyfiyyətcə yaxşılaşdırılmasında həmin fikirlər əhəmiyyətli rol oynamışdır. Lakin indiyə qədər ibtidai hərbi hazırlıq kursunun ümumtəhsil fənlərilə əlaqəli tədrisi problemləri konkret tədqiqat obyekti kimi götürülüb kompleks şəkildə araşdırıl- mamışdır. Problem baxımından orta məktəbin fizika və riyaziyyat dərs- likləri də təhlil olunmuşdur. 6-7-8-ci sinif fizika dərsliklərində elə çalışmalar qrupuna rast gəlinir ki, bu çalışmaların həlli bilavasitə ibtidai harbi hazırlıq fənninin tədris materiallarının möhkəmlən- dirilməsinə xidmət edə bilər. Məsələn, “Tüfəngdən atəş açarkən tü- fəngi çiyinə bərk sıxmaq lazımdır. Nə üçün bu zaman geritəpmə sü- rəti azalır?” (çal. №10(2) (77, s.56). Dərslikdəki 3;8(2); 10(8); 17(3); 25(1,2); 29(2); 41(1,2)№-li çalışmalar da bu qrupa aiddir. Bu çalışmaların məzmunu gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı fənninin “Əsgərin döyüşdə davranış qaydaları” və “Silahlar və atıcılıq” böl- mələrinin məzmununa uyğun gəlir. Odur ki, həmin çalışmalardan müvafiq hərbi biliklər mənimsədildikdən sonra istifadə etmək məs- ləhətdir. Belə çalışmalar 8-ci sinif fizika dərsliyində də vardır. Məsələn, “Üfüqlə a=60° bucaq təşkil etmək şərti ilə topdan Ü 0 =600 74 m/san sürətilə mərmi atılmışdır. Mərmi atıldığı yerdən nə qədər uzağa düşəcəkdir? Hansı hündürlüyə qalxacaqdır? Uçuş neçə müd- dət davam edəcəkdir? Havanın müqavimətini nəzərə almamalı” (77, s.137, №1). Səh. 32, №3, səh. 33, №6, səh. 51, №7, 8, 9, səh. 54, №3, 4, səh. 60, №9, səh.73, №2, səh.74, №6 və s. çalışmalar da hərbi məzmunludur və ibtidai hərbi hazırlıq fənn məşğələlərində on- lara müraciət oluna bilər. Lakin bu çalışmalar qrupu tədqiq etdiyi- miz problemin həllinə tam cavab verə bilmir. Onlar necə gəldi tərtib olunub, bəzilərinin məzmunu hərbi dərsliyin məzmununa uyğun gəlmir. Ümumiyyətlə, metodik ədəbiyyatın təhlilindən belə qənaətə gəlmək olur ki, əvvəla gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun tədrisi metodikasına dair keçmiş ittifaqda bir sıra vəsaitlər hazırlansa da, onlar mustəqil dövlət şəraitində ya- şadığımız Respublikamızın orta məktəblərinin tələblərinə cavab vermir, Azərbaycanda isə, ümumiyyətlə, bir neçə məqalə və meto- dik tövsiyə istisna olunarsa, fənnin tədrisi metodikası, ümumilikdə götürüldükdə, işlənməmişdir. Belə bir vəsaitin hazırlanması isə olduqca vacibdir. İkincisi, gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi ha- zırlıq) fənni üzrə məşğələlərdə verilən hərbi biliklərin digər ümum- təhsil fənlərindən alınan biliklərlə əlaqəsinə (fənlərarası əlaqəyə) həsr olunmuş ədəbiyyatlara rast gəlinsə də, bu ədəbiyyatlarda bir çox faydalı ideyalar öz ifadəsini tapsa da, lakin onlar bu günun tələblərini, müasir Azərbaycan məktəbinin qarşısında qoyulan vəzi- fələrin yerinə yetirilməsini tam ödəmir. Xüsusən respublikanın pe- daqoq-alimləri bu sahəyə az müraciət etmişlər. Bəzi tədqiqatçılar hərbi məşğələlərin məzmunu ilə digər fənlərin – tarix, riyaziyyat, fizika, coğrafiya və s. əlaqəsinin mümkünlüyündən və əhəmiyyətin- dən danışsalar da, bir sıra hallarda riyazi, fizika və s. məzmunlu hərbi çalışmalara nümunələr gətirsələr də, lakin belə çalışmalardan gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) dərslərin- də istifadənin yerini, sistemini, həlli metodikasını işıqlandırmırlar. Bütün bunlar tədqiqatı bir daha aktual edir. 75 1.5. Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun digər ümumtəhsil fənlərilə əlaqəli tədrisinin məktəb praktikasında vəziyyəti Yüklə 2,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|