AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

Səviyyələr 
 
Məktəblər 
I 
II 
III 
IV 
Şag.sayı 
 
Şəhər 
 
 
Kənd 
87 
41,4% 
 
41 
45,5% 
79 
37,6% 
 
33 
36,7% 
30 
14,3% 
 
12 
13,3% 
14 
6,7% 
 
4 
4,4% 
210 
 
90 
 

 
88 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Cədvəldən  və  qrafikdən  əyani  şəkildə  görünür  ki,  I  və  II 
səviyyəli cavablar üstünlük təşkil edir. Şəhər məktəblərində şagird-
lərin  79,0%-indən  (41,4+37,6=79,0%),  kənd  məktəblərində  isə 
82,2%-indən (45,5+36,7=82,2%) I və II səviyyəli cavablar alınmış-
dır. Göstərdiyimiz kimi, I və II səviyyəli cavablara həm öyrəndikləri 
hərbi  anlayışların  izahı  zamanı  fizika  və  riyazi  biliklərindən  istifa-
dəyə,  həm  də  fizika  və  riyazi  məzmunlu  hərbi  çalışmaların  həllinə 
heç bir ehtiyac hiss etməyən və yaxud belə çalışmaları yerinə yetir-
məyi bacarmayan məktəblilərin cavabları daxil olunmuşdur. Demə-
li, respublikada XI sinfi bitirən şagirdlərin 80,6%-i [(79,0+82,2):2 = 
=80,6] həm hərbi materialların izahı zamanı, həm də hərbi məzmun-
lu  çalışmaların  həllində  fizika  və  riyaziyyat  kursundan  mənimsə-
dikləri bilik və bacarıqlardan səmərəli istifadə edə bilmirlər. 
Cədvəldən aydın göründüyü kimi III və IV səviyyəli cavablar 
da  azlıq  təşkil  edir.  Şəhər  məktəblərində  şagirdlərin  21,0%-nin 
(14,3+6,7=21,0%),  kənd  məktəblərində  isə  17,7%-inin  (13,3+4,4= 
=17,7%) verdiyi cavablar III və IV səviyyəlidir. III və IV səviyyəli 
cavabların təhlili göstərmişdir ki, XI sinfi bitirən şagirdlərin yalnız 
az  bir  qismi,  yəni  19,3%-i  [(21,0+17,7):2=19,3%]  fizika  və  riyazi 
biliklərini  hərbi  çalışmaların  izahı  və  çalışmaların  həlli  prosesində 
O
 
 
Y
 
 
 
 
50,0% 
 
 
 
 
 
 
10,0%
 
 
X
 
 
I       II      III     IV
 
 
•
 
 
 
•
 
 
 
• 
 
 
•
 
 
 
•
 
 
 
•
 
 
 
•
 
 
 
•
 
 
 

 
89 
səmərəli  şəkildə  tətbiq  etməyi  bacarır.  Buradan  görünür  ki,  ibtidai 
hərbi  hazırlıq  fənninin  tədrisi  prosesində  öyrənilən  hərbi  anlayış-
ların izahı və fənnin məzmununa uyğun hazırlanmış fizika və riyazi 
çalışmalardan istifadəni daha səmərəli təşkil etmək mümkündür. 
Nəhayət,  sorğudan  alınan  cavabları  ümumiləşdirərək  belə  bir 
nəticəyə  gəlmək  olur:  Respublikada  orta  məktəb  məzunlarının  bö-
yük bir qismi (80,6%-i) ibtidai hərbi hazırlıq fənninin məzmununa 
uyğun  fizika və riyazi biliklərindən düzgün istifadə etməyi, həmçi-
nin tərtib olunan fizika və riyazi məzmunlu hərbi çalışmaları yerinə 
yetirməyi bacarmır. İbtidai hərbi hazırlıq keçən gənclərin yalnız ki-
çik bir qrupu (19,3%-i) bu bacarıqlara malikdirlər. Bu isə, gənc nəs-
li Vətənin müdafiəsinə, o cümlədən, elm və texnikanın müasir nai-
liyyətləri nəticəsində yaradılan döyüş vasitələrindən istifadə etməyə 
hazırlamaq məqsədi daşıyan ibtidai hərbi hazırlıq təlimində fənlər-
arası əlaqənin müasir tələblər səviyyəsində olmadığını göstərir. 
İndi isə müvafiq səviyyəli cavablardan nümunələr gətirək. 
I  səviyyə:  Şagirdlər  “Biz  hərbi  topoqrafiyanı  öyrənərkən  elə 
riyazi çalışmalardan istifadə edirik ki, ... (sükut)”, “hərbidə hərbi to-
poqrafiyaya müraciət edirik”, “ Əgər lazım gəlsə, biz riyaziyyatdan 
çalışmalar həll edirik” və s. 
Hərbi rəhbərlər: “Əgər fizika və riyazi məzmunlu hərbi çalış-
malardan istifadə  etməliyiksə, bu tələb proqramda öz ifadəsini tap-
malıdır, proqramda bu barədə bir şey deyilmirsə, bizə nöqsan tutul-
mamalıdır”,  “Bəzi  hərbi  mövzularda  riyaziyyatdan  istifadə  olunur, 
bunu  biz  də  bilirik,  şagirdlər də.  Daha  bununla  əlaqədar  çalışmalar 
həll  etmək  nə  üçün  lazımdır?  Bunun  yerinə  başqa  hərbi  anlayış 
öyrədərik, yaxud da öyrətdiyimizi bir daha təkrar etdirərik” və s. 
II səviyyə: Şagirdlər: “Hərbi topoqrafiyada kompasa və xəritə-
yə aid çalışmalar həll edə bilərik”. “Hərbi topoqrafiyada riyaziyyat-
dan  qazandığımız  biliklər  köməyimizə  gəlir,  yoxsa  xəritədə  məsa-
fəni ölçə bilmərik, cəhətləri müəyyən etmək çətin olar” və s. 
Hərbi rəhbərlər: İbtidai hərbi hazırlıq kursunu tədrisində digər 
tədris  fənləri  üzrə  biliklərdən  istifadə  etmək  olar.  (Hərbi  rəhbərlər 
sualın  konkret  qoyulmasına  baxmayaraq  hərbi  materialların  tarix, 

 
90 
təbiətşünaslıq, fizika, bədən tərbiyəsi fənləri ilə əlaqəsindən danışır 
və nəhayət, riyaziyyatla əlaqədar bir neçə fikir söyləyirlər). 
III səviyyə: Şagirdlər: – “Mən topoqrafik xəritə üzərində hərbi 
obyektlər arasındakı məsafənin hesablanmasına aid çalışma həll edə 
bilərəm.  Bunun  üçün  cəbr  və  həndəsədən  öyrəndiyim  tənasübə 
müraciət etmək kifayətdir. Xəritənin miqyası 1:50000 nisbətindədir-
sə və xəritədə iki obyekt arasındakı məsafə 3,5 sm – dirsə, onda yer 
üzərində  bu  məsafə  3,5∙500=1750m  olar,  yəni  1km  750m”,  “Mən 
əyri  xətt  üzrə  məsafənin  tapılmasına  aid  çalışma  həll  edə  bilərəm. 
Bunun üçün əyri xətti hissələrə bölərəm, onların hər birini hesabla-
yıb,  sonra  bu  kiçik  məsafələrin  cəmini  taparam.  Bu  cəm  təxminən 
həmin məsafəyə bərabərdir” və s. 
Hərbi  rəhbərlər:  –  “Taktiki  hazırlıq”  məşğələlərində  nəzərdə 
tutulan  obyektə  qədər  məsafənin,  hədəf  və  digər  obyektlərin 
yerləşdiyi yerlərin təyin olunmasına aid çalışmalara müraciət edilir. 
Məsələn, “Müşahidə nöqtəsindən 900m uzaqlıqda dağılmış bina, bu 
binadan  sağ  tərəfdə  isə  düşmənin  dayaq  məntəqəsi  yerləşir.  Əgər 
qol  tam  açıldıqda  baş  barmaq  dağılmış  bina  ilə  düşmənin  dayaq 
məntəqəsi arasındakı məsafəni örtürsə, onda müşahidə nöqtəsindən 
dayaq məntəqəsinə qədər olan məsafə nə qədər olar?” Belə çalışma-
ların həlli zamanı xətti və bucaq kəmiyyətləri arasındakı münasibət-
lərdən,  bucaq  ölçüsündən,  xətti  uzunluğa  cəld  keçmədən  və  əksinə 
olan  əməliyyatdan  istifadə  edirik.  İbtidai  hərbi  hazırlıq  məşğələlə-
rində bucaqların dərəcə  və dəqiqə ilə ölçülməsində təqribi hesabla-
ma  qaydalarına müraciət  olunur. Bucaq ölçüsü vahidi  olaraq  uzun-
luğu çevrə uzunluğunun 1/6000 hissəsinə bərabər olan qövsə söykə-
nən mərkəzi bucaq qəbul edilir. Belə ölçü vahidi bucaqölçənin böl-
güsü  adlanır  (bu  bölgü  vahidi  bütün  artilleriya  və  piyada  qoşun 
hissələrində  tətbiq  olunan  bucaqölçən  cihazlarda  istifadə  edilir). 
“Minlik” adlanan bölgü vahidi şərti olaraq çevrə radiusunun 1/1000 
hissəsi götürülür...” 
Hərbi  rəhbərlərin  bir  qismi  bu  qaydada  geniş  izahat  verir, 
gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq)  məşğələ-
lərində istifadə olunacaq riyazi çalışmanın yerini və həll yolunu ay-

 
91 
dınlaşdırırlar,  lakin  ondan  istifadə  metodikasından  danışdıqda  şa-
girdlərin  qavrayış  səviyyəsini,  onların  biliklərinin  məzmununu  və 
pedaqoji prinsipləri (əyanilik və s.) nəzərə almırlar. 
Bu  qrupa  daxil  edilmiş  cavablar  bir-birindən  yalnız  formaca 
fərqlənir.  Lakin  hərbi  məzmunlu  fizika  və  riyazi  çalışmaların  həlli 
zamanı  şagirdlərin  yürütdükləri  mühakimələr  prinsipcə  bir-birinə 
çox  yaxındır.  Cavablardan  aydın  görünür  ki,  həm  məktəblilərin, 
həm də hərbi rəhbərlərin cavabları əvvəlki hər iki qrupdakı cavablar 
sisteminə nisbətən keyfiyyətcə yüksəkdir və hərbi məzmunlu fizika 
və riyazi çalışmalardan əsasən düzgün istifadə olunur. 
IV  səviyyə:  Şagirdlər:  “Xəritə  üzərində  məsafənin  müəyyən-
ləşdirilməsinə  aid  çalışmaları  yerinə  yetirərkən  riyaziyyat  dərslə-
rindən öyrəndiyimiz aşağıdakı biliklər bizə kömək göstərir: miqyas, 
miqyas  vahidi,  ədədin  ədədə  nisbəti,  təqribi  qiymətin  hesablanma 
qaydası,  xəta,  nisbi  xəta,  pərkar  və  xətkeş  vasitəsilə  ölçmə,  ölçü 
vahidləri  (sm,  m,  km,  və  s.),  onluq  kəsrlər,  onlar  üzərində  əməllər 
və s. Xəritədə düşmənin dayaq nöqtəsini təyin etməyə  aid çalışma-
ların  həlli  zamanı  əvvəlcə  xəritədə  düşmənlə  bizim  aramızdakı 
uzunluğu  ölçürük.  Sonra  xəritənin  xətti  və  yaxud  ədədi  miqyasına 
əsasən  həmin  məsafəyə  yer  üzərində  uyğun  olan  həqiqi  məsafəni 
müəyyən edirik. Məsələn, çalışmanın şərtinə görə, xəritədə miqyas 
vahidi  1:50000-sə  və  xəritə  üzərində  nəzərdə  tutulan  nöqtədən 
müəyyən  obyektə  qədər  olan  məsafə  4,6  sm-ə  bərabərdirsə,  onda 
həqiqi  məsafə  4,6×500=2300m-dir”,  “Kompas  və  azimuta  əsasən 
hərəkət  istiqamətinin  müəyyənləşdirilməsinə  aid  çalışmaların  həlli 
zamanı riyaziyyatdan öyrəndiyim  bilikləri  yadıma  salıram.  Azimut 
üzrə hərəkət zamanı addımlar cütündən də istifadə etmək əlverişli-
dir.  Bunun  üçün  əvvəlcədən  iki  addımın  neçə  metr  olduğunu 
müəyyənləşdirmək lazımdır. Mən bilirəm ki, iki addımım 1,5m-dir. 
Hamı  öz  iki  addımının  uzunluğunu  bilməlidir.  Bunu  riyazi  düstur 
vasitəsilə də hesablamaq olar: L=
4
P
 + 37. Burada P – adamın bo-
yudur.  4  və  37  isə  sabit  ədədlərdir.  Əgər  birinin  boyu  168  sm-ə 
bərabərdirsə, onun addımının uzunluğu 

 
92 
L = 







37
4
168
sm = 0,8 m;  L = 0,8m-ə 
bərabər olacaq” və s. 
Hərbi  rəhbərlər:  –  Məşğələlərdə  yeni  öyrənilən  materialı 
möhkəmləndirmək üçün hərbi məzmunlu fizikaya, riyaziyyata, kim-
yaya  dair  çalışma  və  məsələlərdən  istifadə  etmək  əlverişlidir.  Mən 
fizika və riyazi biliklərin əlaqəsinə dair hərbi məzmunlu məsələlərin 
həllinə  üstünlük  verirəm.  Bu, həmin hərbi anlayışın  elmi  mahiyyə-
tini  şagirdlərə  daha  aydın  başa  salır.  Məsələn,  güllənin  başlanğıc 
enerjisinin hesablanmasında 
E = 
2
mV
2
0
; m = 
g
p
 
düsturundan istifadə edirəm. Həmin düsturlar şagirdlərə fizika 
kursundan məlumdur. Burada m (cismin kütləsi), p (cismin çəkisi), 
g  (sərbəstdüşmə  təcilidir)  kəmiyyətləri  bir-birilə  riyazi  münasibət-
dədirlər: fizikadan isə məlumdur ki, g=9,8m/san
2
. 
İndi Kalaşnikov avtomatında başlanğıc enerjini hesablayaq: 
san
m
715
0
V

; 
 
?
(enerji)
E
7,9
(g)
P


 
və yaxud 
 











?
enerji
E
0,0079kq
g
P
san
m
715
0
V
 
 
g
p
m

 və 
2
san
m
9,8
g

 
 

 
93 
olduğundan 
m
2
san
kq
0,00079
2
san
m
10
0,0079kq
m



 
Burada: 
 
m
201,93kq
2
san
2
m
m
2
san
kq
2
2
715
0,00079
2
2
0
mV
E







 
 
E = 201, 93 kq 

 m. 
 
Alınan  nəticələrin  təhlili  və  ümumiləşdirilməsi  göstərir  ki, 
hərbi  rəhbərlərin  bir  qismi  digər  tədris  fənləri  üzrə  anlayışların 
şagirdlərə nə dərəcədə məlum olduğunu müəyyənləşdirmir və onların 
bu  fənlər  üzrə  bilik  səviyyələrini  əsas  götürmür.  Hərbi  rəhbərlər 
məşğələlərin  gedişində  fizika,  riyazi,  coğrafi  və  s.  məzmunlu  hərbi 
çalışmalardan istifadənin yerini, yəni onlardan harada və necə istifadə 
etmək  lazım  olduğunu  bilmirlər.  Şagirdlərin  bir  qrupuna  fizika  və 
riyazi  anlayışlar  zəif  mənimsədilir.  Ona  görə  də  gənclərin  çağırışa-
qədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) dərsliyində bu fənlərlə əlaqəli 
verilmiş hərbi mətnlər məktəblilər tərəfindən çətin qavranılır. 
Ümumiyyətlə, nəzərdən keçirdiyimiz problemlə bağlı məktəb 
təcrübəsində faydalı rüşeymlərə rast gəlmək mümkündürsə də, hələ-
lik  bu,  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq) 
kursunun  digər  ümumtəhsil  fənlərilə  əlaqəli  tədrisi  problemlərinin 
praktikada həll olunmasına cavab vermir. Ancaq problemin həllinin 
mümkünlüyünü təsdiq etməyə imkan yaradır. 
Birinci  fəsildə  şərh  olunmuş  fikirləri  yekunlaşdıraq.  Apardı-
ğımız tədqiqatdan aydın olur ki, gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı 
(ibtidai  hərbi  hazırlıq)  kursunun  ümumtəhsil  fənləri  ilə  əlaqəli  təd-
risində müvəffəqiyyət qazanmağa imkan verən bəzi pedaqoji şərtlər 
vardır. Ümumiyyətlə fənlərarası əlaqənin, o cümlədən gənclərin ça-
ğırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq)  kursu  ilə  ümumtəhsil 
fənləri  arasında  qarşılıqlı  əlaqə  yaratmağın  zəruriliyini  bilmək  və 
təlim zamanı onu nəzərə almaq; təlim zamanı, o cümlədən gənclərin 

 
94 
çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun tədrisində 
problemli  situasiya  yaratmağın  əhəmiyyətini  dərk  etmək  və  təlim 
zamanı  bunu  həyata  keçirmək;  təlimdə  müqayisədən  istifadə 
səmərəli  olduğu  üçün  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai 
hərbi hazırlıq) kursunun tədrisində onu tətbiq etmək həmin pedaqoji 
şərtlər sırasındadır. 
Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kur-
su üzrə tədris proqramları və dərsliklərinin təhlili göstərir ki, həmin 
tədris proqramları və dərsliklərindəki materiallarda ümumtəhsil fən-
lərinin tədrisi ilə əlaqələndirmək üçün çoxcəhətli imkanlar vardır. 
Bu  imkanlardan  lazımınca  istifadə  etmək  üçün  pedaqoji  və 
metodik ədəbiyyat nə dərəcədə istiqamət verir? Mövcud ədəbiyyatın 
araşdırılması  isbat  edir  ki,  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibti-
dai  hərbi  hazırlıq)  kursunun  tədrisinin  bu  və  ya  digər  ümumtəhsil 
fənni  ilə  əlaqələndirməyin  tək-tək  məsələlərinə  toxunulmuşdur. 
Lakin bu məsələlər pərakəndə haldadır, bir-biri ilə əlaqələndirilmə-
mişdir; problemin həllində tam aydınlıq yoxdur. Gənclərin çağırışa-
qədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq)  kursunun  ümumtəhsil  fən-
ləri  ilə  əlaqələndirilməsinin  nəzəri  və  əməli  məsələlərinin  sistem 
şəklində  işlənməməsi  ümumtəhsil  məktəblərində  hərbi  rəhbərlərin 
işinə  təsir  göstərməyə  bilməz.  Apardığımız  tədqiqat,  hərbi  rəhbər-
lərlə söhbətlər, dərslərin müşahidəsi göstərmişdir ki, hərbi rəhbərlə-
rin  böyük  əksəriyyətinin  nəzəri  və pedaqoji hazırlıq  səviyyəsi  yük-
sək deyil. Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) 
kursunun  ümumtəhsil  fənlərinin  tədrisi  əsasında  öyrətməyin  nəzəri 
və  əməli  məsələlərini  küll  şəklində  işləmək  və  hərbi  rəhbərləri 
nəzəri, pedaqoji cəhətdən silahlandırmağa böyük ehtiyac vardır. 

 
95 
II FƏSĠL 
 
GƏNCLƏRĠN ÇAĞIRIġAQƏDƏRKĠ HAZIRLIĞI  
(ĠBTĠDAĠ HƏRBĠ HAZIRLIQ) KURSUNUN SĠSTEMATĠK 
TƏLĠMĠNƏ QƏDƏR DĠGƏR ÜMUMTƏHSĠL FƏNLƏRĠNĠN 
TƏDRĠSĠ ZAMANI ZƏRURĠ HƏRBĠ BĠLĠKLƏRĠN 
ÖYRƏDĠLMƏSĠNĠN ĠMKAN VƏ YOLLARI 
 
 
2.1. Riyaziyyat dərslərində şagirdlərə ilkin hərbi-texniki 
məlumatların verilməsi 
 
V-IX  siniflərdə  riyaziyyat  kursunun  mövcud  proqramlar  əsa-
sında  tədrisi  zamanı  şagirdlərə  hərbi  –  texniki  biliklərin  verilməsi 
bir  tərəfdən  məktəblilərin  hərbi  xidmətə  daha  keyfiyyətli  hazırlan-
masına, digər tərəfdən fənlərarası əlaqənin həyata keçirilməsinə şə-
rait yaradır. 
Adı  çəkilən  siniflərin  riyaziyyat  dərsliklərindəki  çalışmaların 
həlli  zamanı  Azərbaycan  Milli  Ordusunun  Vətəni  müdafiə  etməsi, 
onun döyüş epizodları, xalqımızın tarixi qəhrəmanlıq ənənələri, hər-
bi  döyüş  texnikası  və  silahları,  taktiki  döyüş  priyomları  və  s.  haq-
qında  qısa  və  ilkin  məlumatları  məktəblilərin  nəzərinə  çatdırmaq 
mümkündür. X-XI siniflərdə isə həmin məlumatlar əsasında ibtidai 
hərbi hazırlıq dərslərində daha sistemli biliklər veriləcəkdir. 
V-IX sinif riyaziyyat dərsliklərindəki çalışmalardan bir qrupu-
nun həlli zamanı məzmunda verilən hərbi döyüş texnikasının şəklini 
göstərməyə, bu texnika haqqında yığcam və ümumi şəkildə söz aç-
mağa imkanlar vardır. Bu zaman şagirdlər həmin texnikanın xarici 
görünüşü ilə tanış olur, onu başqa döyüş vasitələrindən fərqləndirə 
bilir,  döyüş  xüsusiyyətləri  haqqında  qısa  məlumat  əldə  edirlər.  IV 
sinfin  riyaziyyat  dərsliyindəki  965  saylı  çalışmaya  diqqət  yetirək 
“Sualtı  qayığın  suyun  üstü  ilə  hərəkət  vaxtı  suyun  altı  ilə  hərəkət 
vaxtından  20  dəfə  azdır.  Sualtı  qayıq  suyun  altında  suyun  üstündə 

 
96 
olduğundan 57 saat çox qalarsa, onun suyun üstündə nə qədər vaxt 
olduğunu tapın”. 
Müəllim  həmin  çalışmanı  həll  etdirməzdən  əvvəl  sualtı  qa-
yığın ümumi görünüşü əks edilmiş şəkli sinfə göstərir. Aydınlaşdırır 
ki,  sualtı  qayıq  həm  suyun  altı,  həm  də  üstü  ilə  hərəkət  edə  bilir. 
Müasir  hərbi  texnikada  sualtı  qayıqlar  qüvvətli  döyüş  vasitəsidir. 
Sualtı qayıqdan atılan raketlər və özü idarə olunan torpedolar vasi-
təsilə  düşmənin  suüstü  və  sualtı  hərbi  obyektlərinə  suyun  altından 
(yaxud üstündən) güclü zərbə vurulur. 
İndi biz sualtı qayığın hərəkət sürəti ilə bağlı olan məsələ həll 
edəcəyik (Müəllim məsələni oxuyur və onun həllinə başlayır). 
Riyaziyyat  dərsliklərində  elə  çalışmalar  da  vardır  ki,  onların 
həlli  ibtidai  hərbi  hazırlıq  fənnində  “Hərbi  topoqrafiya”  bölməsinin 
daha  asan  və  elmi  əsaslarla  mənimsədilməsinə  xidmət  göstərə  bilir. 
Belə  çalışmalara, cəbr və həndəsə dərsliklərinin hamısında rast gəli-
nir. Məsələn, IV sinfin “Riyaziyyat” dərsliyində 1244 və 1251 saylı, 
V sinfin “Riyaziyyat” dərsliyində 758, 953, 954, 1108 və 1109 saylı, 
VI  sinfin  cəbr  dərsliyində  367  (a,b),  VI-VIII  siniflərin  “həndəsə” 
dərsliyində 334, 475, 695, 847, 875, (1,2), 1165 saylı çalışmalar. 
Hərbi  topoqrafiya  xüsusi  hərbi  fənn  olub  yerin  müəyyən  his-
sələrini həndəsi münasibətlərdə, həmçinin onların plan və xəritələrə 
köçürülmə üsullarını öyrənən elmdir. Hər bir əsgər döyüş zamanı öz 
hərəkət istiqamətini azimuta görə düzgün müəyyənləşdirməyi, hədə-
fin  və  özünün  yerləşdiyi  mövqeyi  dəqiq  göstərməyi,  naməlum  və 
yaxud az məlum olan ərazilərdə  yerləşən məntəqənin və bu məntə-
qəyə  gedən  yolu  asan  tapmağı,  topoqrafik  xəritələrdən  istifadə 
etməyi, hədəflə öz mövqelərinin oriyentirini dəqiq bilməyi və döyüş 
zamanı  mövqeləri  qiymətləndirməyi  bacarmalıdır.  Bunun  üçün  əs-
gər  bir  sıra  sadə  məlumatları,  o  cümlədən,  miqyas,  miqyas  vahid-
ləri, müxtəlif miqyaslı topoqrafik xəritələri, miqyasa görə müəyyən 
obyektin  və  ya  ərazinin  planını  çəkməyi,  yer  üzərindəki  məsafəni 
ölçərək onun miqyasa görə xəritəyə köçürməyi, yaxud xəritədə sm-
lərlə verilən məsafəyə uyğun gələn həqiqi məsafəni tapmağı, müşa-
hidə məntəqəsindən düşmən obyektinə qədər olan ən qısa məsafəni 

 
97 
müəyyənləşdirməyi,  sirkulun  köməyi  ilə  topoqrafik  xəritədə  mü-
vafiq məsafəyə uyğun həqiqi məsafəni hesablamağı bacarmalıdır. 
Dərsliklərdəki  çalışmalardan  bir  qrupunun  məzmunu  şagird-
lərdə milli orduya məhəbbət və rəğbət hissləri oyatmağa imkan ve-
rir. Məsələn, “yaz daşqını zamanı şəhəri su basmaq təhlükəsi yaran-
mışdır. Köməyə gələn ordu əsgərləri suyun qarşısını kəsən buz yığı-
mını  dağıtdılar.  Bundan  sonra  suyun  səviyyəsi  birinci  gün  1,2m, 
ikinci gün isə 0,7m dəyişdi. Çayda suyun səviyyəsi necə dəyişdi?” 
(63,  12  saylı  çalışma).  Bu  çalışmanın  həllinə  başlamazdan  əvvəl 
şagirdlərə  Azərbaycanın  sülhsevər  dövlət  olması,  onun  ordusunun 
isə işğala məruz qalmış torpaqlarımızın azad edilməsi uğrunda apar-
dığı  döyüşlər,  neçə-neçə  Azərbaycan  əsgərlərinin  qəhrəmancasına 
həlak  olması,  yeri  gəldikdə,  əsgərlərin  xalq  təsərrüfatının  müxtəlif 
sahələrindəki  fədakar  əməyi,  təbiət  təhlükələri  və  fəlakətləri  gözlə-
nildikdə  köməyə  gəlməsi  haqqında  yığcam  məlumat  verilir.  Sonra 
müvafiq çalışma oxunur və yalnız bundan sonra həll etdirilir. 
Bir  sıra  riyazi  çalışmaların  məzmunu  güllə  atıcılığına  dair 
məktəblilərdə ilkin təsəvvürlərin yaradılmasına kömək göstərir. Mə-
sələn,  “Hədəfə  atəşin  sayı  10  azalmış,  hədəfə  dəymənin  sayı  isə  3 
artmışdır.  Yayınmanın  (hədəfə  dəyməməyin)  sayı  necə  dəyişmiş-
dir?” (89, 1475 saylı çalışma). “Yarışlarda hər atıcı 10 atəş açır. Hə-
dəfə düşən hər atəş üçün 5 xal qazanır, dəymədikdə isə 1 xal itirir. 
Ən  azı  30  xal  toplayan  şəxs  qalib  hesab  olunur.  Qaliblər  sırasına 
çıxmaq  üçün  atıcı  hədəfə  neçə  dəfə  düşməlidir?”  (84,  364  saylı 
çalışma) və s. 
Riyaziyyat müəllimi bu tipli çalışmaların həllinə başlamazdan 
əvvəl əsgərin hədəfə atəş açmasını göstərən plakatı nümayiş etdirib 
AKM  silahın  ümumi  görünüşü,  onun  maddi  hissələri,  güllənin  lü-
lədə  və  havada  hərəkət  trayektoriyası,  onun  ani  müddətə  hədəfə 
dəyməsi, VI-IX siniflərdə isə güllənin atılma prinsipi haqqında qısa 
məlumat verir. 
Bir sıra  çalışmaların məzmununda döyüş şöhrəti  yerləri haq-
qında qısa məlumatlara müraciət edilir. Məsələn, V sinifdə (63) 215 

 
98 
saylı  çalışmanın  “a”  bəndi  isə  partizan  dəstələrinin  döyüş  əməliy-
yatlarına aiddir. 
Belə  çalışmaların  həlli  zamanı  riyaziyyat  müəllimi  məktəbin 
“hərbi  şöhrət”  muzeyinin  və  yaxud,  hərbi  guşənin  materiallarına 
əsaslanaraq  göstərə  bilər  ki,  xalqımız  Vətən  müharibəsi  apardığı 
indiki  dövrdə  Azərbaycan  əsgərlərinin  qəhrəmancasına  döyüşdük-
ləri və vətən yolunda minlərlə gənclərin əbədiyyətə qovuşduğu yer-
lər döyüş şöhrəti yerləri adı ilə məşhurlaşır və gələcəkdə də bu əbə-
diləşəcək.  Qarabağ  uğrunda,  Murov  dağı  ətrafında,  işğal  olunmuş 
hər  qarış  torpaqlarımız  uğrundakı  vuruşmalar  buna  misaldır.  Belə 
yerlər ölkəmizdə çoxdur. Xalqımız bu döyüş  yerlərini və orada hə-
lak olmuş əsgərlərimizi unutmur. Həmin torpaqlarda tarixi abidələr 
ucalacaq,  ölməzliyin,  igidlik  və  qəhrəmanlığın,  Vətən  sevgisinin 
rəmzi  kimi  qorunacaqdır.  Məktəblilər  isə  belə  döyüş  yerlərinə  yü-
rüşlər təşkil edəcək, qəhrəmanların xatirəsinə həsr olunan müxtəlif 
yarışlar  keçirəcəklər.  Uşaqlar,  indi  bizim  həll  etdiyimiz  məsələ  də 
şagirdlərin  belə  döyüş  şöhrəti  yerlərinə  yürüşləri  ilə  bağlıdır.  Mə-
sələnin “b” bəndinin həllində də oxşar mühakiməni yürütmək müm-
kündür. 
Dərslikdə  elə  tip  çalışmalar  da  vardır  ki,  onların  həlli  zamanı 
məktəblilərin hərbi-idman oyunları haqqında məlumatlarını genişlən-
dirmək  olar. Məsələn,  V  sinfin  “Riyaziyyat”ındakı  181 saylı məsələ 
“Üfüqdə  parıltı”  hərbi-idman  oyununa  aiddir.  Ənənə  şəklini  almış 
“Üfüqdə parıltı” hərbi-idman oyunu, təlimata əsasən, 4-7-ci sinif şa-
girdlərini  əhatə  edir.  Oyun  iştirakçıları  qabaqcadan  yarışa  hazırlaşır 
və oyunda onlara lazım olacaq hərbi anlayışları mənimsəyirlər. Bun-
ları nəzərə alaraq, riyaziyyat müəllimi hərbi-idman oyunlarına aid ça-
lışmaların həllinə belə bir müsahibə ilə başlaya bilər: 
– Siz hansı hərbi-idman oyunlarını tanıyırsıınız? Hansı hərbi- 
idman oyununda iştirak etmisiniz və neçənci yeri tutmusuz? Hərbi- 
idman oyunları nə üçün keçirilir? Oyun zamanı siz hansı işləri gör-
müsünüz? 
Bu suallara cavab aldıqdan sonra müəllim məsələni oxuyur və 
onun həllinə keçir. 

 
99 
Riyazi çalışmaların içərisində elələri vardır ki, onlar hərbi təy-
yarələrin  manevrlərinə  aiddir.  Məsələn,  “hərbi  manevr  zamanı 
tutucu  təyyarə  əvvəlcə  20  km  qalxmış,  sonra  isə  5,5  km  enmişdir. 
Təyyarənin  qalxma  hündürlüyü  necə  dəyişmişdir?”(63,  199  saylı 
çalışma). Riyaziyyat müəllimi məsələnin həllinə belə bir məlumatla 
başlaya  bilər:  keçmiş  sovetlər  ölkəsi  aviasiyanın  vətəni  olmuşdur. 
Rus alimlərindən M.V.Lomonosovun, A.F.Mojayskinin, N.E.Jukov-
skinin,  K.E.Sialkovskinin,  azərbaycanlı  general  Kərim  Kərimovun 
sovet aviasiyasının yaranması və inkişafında xidmətləri əvəzsizdir. 
Azərbaycan Milli Ordusunda qoşun növlərindən biri də Hərbi 
Hava  Qüvvələridir.  Bu  qoşunlar  müasir  hərbi  təyyarələrlə  təchiz 
edilmişdir. Hərbi tapşırıqları müxtəlif tipli təyyarələr  yerinə  yetirir. 
Bunlar  qırıcı,  qırıcı-bombardmançı,  bombardmançı,  tutucu,  kəşfiy-
yatçı və s. təyyarələrdən, həmçinin vertolyotlardan ibarətdir. Tutucu 
təyyarə  çox  qısa  müddətdə  havadakı  döyüş  təyyarə  və  vertolyotla-
rının başının üstünü almağa, onları yerə endirməyə qadirdir. Reaktiv 
mühərrikli müasir hərbi təyyarələrin sürəti 3 min km/saatdan çoxdur. 
Bu  təyyarələr  yerdən  30km  hündürlükdə  uça  bilir.  Bizim  indi  həll 
edəcəyimiz məsələ də bu təyyarənin hərbi manevrinə aiddir. 
Bir sıra çalışmalar da vardır ki, onlar X-XI siniflərdə keçilən 
gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  fənninin  “Əsgərin  döyüşdə  dav-
ranış  qaydaları”  (ibtidai  hərbi  hazırlıq  fənninin  “Taktiki  hazırlıq”) 
bölməsindəki  anlayışlarla  bağlıdır.  Məsələn,  4-cü  sinfin  “Riyaziy-
yat”ındakı  965  saylı,  5-8-ci  siniflərin  “Həndəsə”  dərsliyindəki  825 
saylı çalışmalar buna nümunədir. 
Belə çalışmaların həllinə başlayarkən qısaca məlumat vermək 
olar ki, müasir döyüşlər zamanı düşmənin arxa cəbhəsinə desant və 
kəşfiyyat  qrupu  çıxarmaq  məqsədi  ilə  paraşüt  sistemindən  istifadə 
edilir. Paraşütün köməyi ilə həm  əsgərləri, həm  də hərbi texnikanı 
və  döyüş  ləvazimatını  istənilən  yerə  atmaq  olur.  Müasir  paraşütlər 
idarə ediləndir və onu istənilən əraziyə salmaq mümkündür. Nəzərə 
almaq lazımdır ki,  güclü külək paraşütün istiqamətini  dəyişə bilər. 
Hərbi  rəhbər:  “İndi  bu  şəkildə  siz  paraşütçünü  görürsünüz”,  – 
deyərək  şagirdlərə  paraşütlə  atılan  əsgərin  şəklini  göstərir  və  para-

 
100 
şütün  quruluşu  haqqında  yığcam  məlumat  verir,  sonra  məsələnin 
həllinə keçir. 
VII-IX  siniflərdə  əşyanın  hündürlüyünün  təyini  ilə  əlaqədar 
hərbi – texnika üzrə biliklər vermək mümkündür. Əşyanın hündür-
lüyünü  müəyyənləşdirmək  üçün 


AC
BC
:
BC
C
A
1
1
1


 düstu-
rundan  istifadə  etmək  əlverişlidir.  Buarada 
1
1
C
A
 –  əşyanın  hün-
dürlüyü,  AC – yerə sancılmış payanın uzunluğu,  BC  və 
1
BC  isə 
göstərilən  B  nöqtəsindən  uyğun  olaraq  payaya  və  əşyaya  qədərki 
məsafədir. Sonra belə bir məsələyə baxılır: 
“Kəşfiyyatçı  əsgər  çayın  əks  tərəfində  yerləşən  düşmən  ob-
yektinə qədər olan məsafəni necə müəyyənləşdirə bilər?”. 
Həlli:  Tutaq  ki,  B  müşahidə  nöqtəsindən  çayın  əks  tərəfində 
yerləşən C düşmən obyektinə qədər olan məsafəni tapmaq lazımdır 
(1-ci  şəkil).  Əvvəlcə  B  bucağını  düz  bucaq  qəbul  edərək  xəyalən 
ABC  düzbucaqlı  üçbucağı  qurulur.  Sonra  E  nöqtəsindən  AB  par-
çasına perpendikulyar EK düz xətti çəkilir və K nöqtəsi qeyd olunur. 
 ABC 
və 
AEK 
düzbucaqlı 
üçbucaqların 
oxşarlığından 

BC

:

EK

=

AB

:

AE

 

BC

–  müşahidə  nöqtəsindən 
düşmən  obyektinə  qədər  olan 
məsafə, 

AB

, 

AE

  və 

EK

 
məsafələrini  isə  ölçmək  müm-
kündür.  
 

AB

=m; 

AE

=n; 

EK

=1 
olsun. Onda, düşmən obyektinə 
qədər olan məsafə 
n
l
m
BS


 
                                                           olar. 
 
 
Şəkil 1 
C
 
A
 
E
 
K
 
B
 
• 
• 
Şəkil 1. 

 
101 
Müəllim  şagirdlərə  məlumat  verir  ki,  məsafənin  belə  təyini 
artilleriya  və  raket  qoşunlarımızın  düşmənin  obyektinə  dəqiq  zərbə 
vurmaq üçün əvəzsiz əhəmiyyətə  malikdir. 
Məşğələnin bu şəkildə əyaniləşdirilməsi, riyaziyyat dərslərin-
də  müəllimin  yeri  gəldikcə  hərbi  –  texnika  elementlərinə  müraciət 
etməsi,  məktəbliləri  fəal  təfəkkür  və  fikri  əməliyyatlara  qoşması, 
məzmununda hərbi-texniki məlumatlar olan çalışmaların yerinə  ye-
tirilməsi gənc nəsildə bir tərəfdən sadə hərbi təsəvvürlərin yaranma-
sına, döyüş texnikası ilə tanış olmasına kömək göstərir, digər tərəf-
dən  hərbi  biliklərin  mənimsənilməsinə  maraq,  döyüş  texnikasına 
yiyələnmək həvəsi, Milli Orduda xidmətə tələbat, Vətənin müdafiə-
sinə hazır olmaq və s. bu kimi müsbət hislər tərbiyə edir. 
 
 
2.2. Fizikanın tədrisi prosesində hərbi- texniki  
 
və taktiki biliklərin nəzəri məsələlərinin verilməsi 
 
Gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq) 
kursunun  ümumtəhsil  fənləri  ilə  əlaqəli  tədrisindən  danışılarkən 
fizikanın hərbi-texniki və taktiki bilikləri ilə bağlı imkanlarını unut-
maq olmaz. Göstərilən məsələ baxımından VII-IX siniflər üzrə fizi-
ka  proqramı  və  dərslikləri  araşdırılmış  və  aşkara  çıxarılmışdır  ki, 
fizika  kursundan  öyrədilən  bir  qrup  mövzuların  mətnində,  digər 
qrup mövzulara aid isə sual və çalışmalarda hərbi-texniki və taktiki 
döyüş məlumatları verilir. Lakin bunlar arasında vahid bir ardıcıllıq 
və  sistem  olmadığından  həmin  məlumatlar  yadda  qalan  biliklər 
şəklində  formalaşa  bilmir.  Odur  ki,  şagirdlər  bəsit  şəkildə  də  olsa 
hərbi-texniki  biliklərə  yiyələnmir.  X  sinifdə  gənclərin  çağırışaqə-
dərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq)  kursu  üzrə  məşğələlərə  ilkin 
hazırlıq  olmadan  gəlirlər.  Əslində  isə  VII-IX  sinif  fizika  kursunda 
bu hazırlığı  həyata keçirməyə kifayət  qədər imkan var.  Bu imkan-
lardan  istifadə  edərək  şagirdlərə  Azərbaycan  dövlətinin  qüdrəti  və 
onun inkişaf  yolu, Milli  Ordunun  yaranması və getdikcə möhkəm-
lənməsi,  onun  qəhrəmanlıq  səhifələri,  Milli  Qəhrəmanlarımız, 
Ordumuzun qoşun növləri, müasir döyüş texnikası, odlu əl silahları, 

 
102 
taktiki döyüş priyomları, güllə atıcılığı qaydaları, mülki müdafiə və 
s.  haqqında  qısaca  və  lazımi  məlumatlar  vermək  mümkündür. 
Zəruri  biliklər  elə  bir  sistemlə  məktəblilərə  çatdırıla  bilər  ki,  onlar 
fizika dərsliklərinin  məzmununu  ağırlaşdırmamaqla və  dəyişdirmə-
məklə bərabər, həm fizikanın özünün asan mənimsənilməsinə, həm 
də  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq)  kursu-
nun öyrənilməsinə, daha sonra isə X sinifdən başlayaraq, fizika və 
gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı fənlərinin qarşılıqlı-əlaqəli tədri-
sinə hazırlıq olsun. 
Bu  iş  əsasən  paralel  şəkildə  iki  istiqamətdə  aparıla  bilər. 
Birincisi, fizikadan yeni mövzuların tədrisi zamanı. Bir sıra mövzu-
lar  vardır  ki,  onlarda  hərbi  biliklərə  rast  gəlinir  və  fizika  anlayış-
larının mənası aydınlaşdırılarkən hərbə dair materiallardan nümunə 
kimi istifadə edilir. Ona görə də həmin materialları dərsdə nisbətən 
qabarıq şəkildə verərək, onları yığcam şəkildə genişləndirmək olar. 
İkincisi,  fizika  dərsliklərindəki  hərbi  məzmunlu  çalışmaların  həlli 
zamanı həyata keçirilə bilər. Hər iki istiqamətdə iş qarşılıqlı əlaqədə 
və biri o birini tamamlamaqla aparılmalıdır. 
Fizika dərslərində  hərbi-texniki və  taktiki biliklərin verilməsi 
prosesi konkret hərbi mövzular üzrə qruplaşdırılmışdır.