AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ
Yüklə 2,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Nüvə silahı, nüvə partlayışlarının zədələyici amilləri” möv- zusunun tədrisi zamanı ilk növbədə göstərilməlidir ki, nüvə silahı müxtəlif nüvə reaksiyaları nəticəsində ayrılan enerjiyə əsaslanan və kütləvi qırğın törədən bombadır. Onun gücü trotil ekvivalenti ilə xarakterizə olunur. “Trotil ekvivalenti – partlayış enerjisi bu nüvə sursatının partlaması nəticəsində alınan enerjiyə bərabər (ekviva- lent) adi partladıcı maddənin (trotil) tonla miqdarına deyilir” (61, s.33-34). Nüvə silahının zədələmə təsiri nüvə daxili enerjiyə və partlayış zamanı ani bölünməyə əsaslanır. Atom silahına nüvə döyüş sursatı və onun hədəfə çatdırılması vasitələri daxildir. Nüvə döyüş sursatının isə əsas elementləri nüvə atımı (bölünən maddə), neytronları dəf edən adi partlayıcı maddələr atımı, atım qutusu, partlayıcı qurğu və gövdədən ibarətdir. Qeyd etdiyimiz kimi, nüvə- döyüş sursatının qüvvəsi trotil ekvivalenti ilə qiymətləndirilir. Müasir döyüş sursatının qüvvəsi onlarca ton trotil ekvivalentindən- bir neçə milyon ton trotil ekvivalentinə qədər olur. Nüvə silahının qüvvəsi kiloton (kt) və meqotonla (Mt), yəni min və milyon tonla ölçülür. Qüvvəsindən asılı olaraq, nüvə döyüş sursatı üç kalibrə bölünür: kiçik (trotil ekvivalenti 15 min tona qədər), orta (trotil ekvivalenti 15-100 min t) və iri (trotil ekvivalenti 100 min t-dan artıq). İstilik-nüvə döyüş sursatının qüvvəsi bir neçə on milyon, və hətta yüz milyon tona çata bilər. Şərhin bu məqamında hərbi rəhbər qeyd edə bilər ki, dahi fizika alimi A.Eynşteynin məşhur düsturu 180 bəşəriyyətə cüzi miqdardakı maddədə olan heyrətamiz və nəhəng enerjinin açarını vermişdir. Fizik-jurnalist U.Lourens bu nəhəng enerji haqqında təsəvvür yaratmaq məqsədilə yazırdı: “Suyun 1 qramında o qədər enerji ehtiyatı vardır ki, bu enerji 1 milyon ton ağırlığında yükü on kilometr hündürlüyündə dağın zirvəsinə qaldırmaq üçün kifayət edir. Bir udum hava güclü bir təyyarəyə bir il ərzində enerji verə bilər. Bir stəkan su 100 min kilovatt gücündəki elektrik stansiyasını bir il yanacaqla təmin etmək iqtidarındadır. 2,5q metal pulda 50 min ton trotilin partladılması zamanı əmələ qələn enerjiyə bərabər enerji vardır”. İstilik-nüvə sursatının gücü məhdud deyil, çünki onun böhran vəziyyəti olmur. İstilik-nüvə döyüş sursatının hədəfə çatdırılması raketlər, tor- pedalar, təyyarələr və artilleriya atəşi vasitəsilə aparılır. Zərbə mə- safəsi onun hədəfə çatdırılma üsullarından da çox asılıdır. Nüvə atı- mı partlayıcı maddənin müəyyən miqdarıdır. Bu maddələr ağır (uran-235 və pluton-239) və yüngül (əsasən hidrogen izotopların- dan) elementlərindən ibarət ola bilər. Bu maddələrdə partlayışlar ağır elementlərin nüvələrinin bölünməsi, yüngül elementlərin isə nüvələrinin sintezi reaksiyaları nəticəsində yaranan daxili nüvə enerjisi hesabına baş verir. Nüvə atımının bölünən maddəsi hər birinin kütləsi böhran kütləsindən az olan bir neçə hissəyə bölünür. Partlayış üçün atımın hissələrini böyük sürətlə birləşdirmək lazım- dır. Bundan ötrü isə nüvə atımının ətrafında adi partlayıcı maddə atımları yerləşdirilir. Onlar partlayan zaman nüvə atımının bütün hissələri mərkəzə doğru hərəkət edir və böhran kütləsindən artıq kütləli atım əmələ gətirir. Nüvə atımı məhdud həcmdə götürüldükdə nüvə reaksiyasının olduqca böyük enerjisi ayrılır. Onun zonasında temperatur on milyonlarla dərəcəyə çatır və milyard atmosferə qədər nəhəng təzyiq əmələ gəlir. Nüvə döyüş sursatının hədəfə çatdırılması yuxarıda qeyd etdi- yimiz kimi raketlər, aviasiya və artilleriya vasitəsilə həyata keçirilir. Bunlardan başqa nüvə fuqasları da tətbiq oluna bilir. Şərhin bu mərhələsində hərbi rəhbər fuqas anlayışından dərs- likdə istifadə olunmasını, lakin onun mahiyyətinin açılmadığını 181 nəzərə alaraq göstərməlidir ki, “fuqas dedikdə düşmənə tələfat ver- mək, onun hərəkətini dayandırmaq üçün torpaq və ya su altında az dərinlikdə yerləşdirilən və qəflətən tank, qatar, bina, gəmi və s. altında partladılan, böyük dağıdıcı qüvvəsi olan partlayıcı maddə atımı” (81, s.319) başa düsülür. Atom fuqas bombasının təsirinin dərəcəsi dağılmanın həcmi ilə ölçülür və atımın çəkisindən, mühitin xüsusiyyətindən, partlayış zamanı atımın mərkəzinə qədər olan məsafənin böyüklüyündən asılıdır. Sonra hərbi rəhbər nüvə partla- yışının həyata keçirilmə növlərini (havada, yerüstü, yeraltı, suüstü, sualtı) izah edir və “Nüvə partlayışının zədələmə amilləri”nin tədri- sinə keçir. O əvvəlcə, dərslikdə olduğu kimi, göstərir ki, nüvə partlayışının beş əsas amili var: zərbə dalğası, işıq şüalanması, nü- fuzedici radiasiya, radioaktiv zəhərlənmə və elektromaqnit impulsu. Qeyd edək ki, bu hərbi anlayışların hər birinin məzmunu fizi- ka, riyaziyyat və kimya fənləri üzrə öyrədilən anlayışlarla elə əlaqə- dardır ki, həmin anlayışları bilmədən nüvə partlayışının sadala- dığımız beş zədələmə amilinin heç birinin mahiyyətini başa düşmək mümkün deyil. Bunu nəzərə alaraq hərbi rəhbərin nüvə partlayışının zədələmə amillərinin izahından əvvəl fizika fənnindən öyrədilən bəzi anlayışları yada salmaq məqsədilə belə bir müsahibə aparması daha məqsədəuyğundur: - Sürət nəyə deyilir? (Cismin vahid zamanda getdiyi yola qiymətcə bərabər olan kəmiyyətə hərəkətin sürəti deyilir və V = S/t düsturu ilə hesablanır). Səsin havada yayılma sürəti nə qədərdir? (Səsin havada yayılma sürəti 332 m/san-dir). Təzyiq nəyə deyilir? (Səthin vahid sahəsinə perpendikulyar istiqamətdə təsir edən qüvvəyə ədədi qiymətcə bərabər olan kəmiyyətə təzyiq deyilir). Təzyiq vahidi olaraq nə götürülür? (Təzyiq vahidi olaraq 1 kvadrat metr (m 2 ) səthdə 1 nyuton (N) qüvvənin təsiri ilə yaranan təzyiq götürülür və 1N/m 2 kimi yazılır). Bu gün keçəcəyimiz “Zərbə dal- ğası” mövzusuna uyğun dərslikdə verilən mətnə nəzər salaq: “Zərbə dalğasının zədələyici təsirini xarakterizə edən əsas parametrlər dalğanın ön həddindəki izafı təzyiq ( P f ), havanın sürət təzyiqi (P sür ) və izafi təzyiqin təsir müddətidir (T t ). İzafi təzyiq hər kvadrat 182 santimetrə düşən kiloqram-qüvvə (kq∙q/sm 2 ) ilə ifadə edilir. İzafi təzyiq Nyuton/kvadrat-metr (N/m 2 ) ilə ölçülür: 1N/m 2 = 1Pa (1kPa = 0,01 kq∙q/sm 2 )” (61, s.35). Yaxşı cəhətdir ki, dərsliyə aşağıdakı hərbi-riyazi statistik məlumat da daxil edilib: “Mühafizə olunmayan adamlar 0,2-0,4 kq∙q/sm 2 (20-40 kPa) izafi təzyiq zamanı yüngül zədələnməyə, 0,4-0,6 kq∙q/sm 2 (40-60 kPa) nəticəsində orta dərəcəli zədələnməyə, 0,6-1 kq∙q/sm 2 (60-100 kPa) nəticəsində ağır dərəcəli zədələnməyə, 1 kq∙q/sm 2 -dən (100 kPa) artıq olan izafi təzyiq nə- ticəsində çox ağır dərəcəli zədələnməyə məruz qalırlar. Belə zədə- lənmələr ölümlə nəticələnir” (61, s.35). Bu mətnin elmi mahiyyətini fizika müəlliminin köməyi ilə daha düzgün mənimsəyən hərbi rəhbər mövzunun şərhində də onun köməyindən faydalana bilər. Bu zaman aşağıdakı müsahibə suallarından da istifadə etmək olar: Nə üçün N/m 2 ölçü vahidi paskal adlanır? (Fransız alimi Pas- kalın şərəfinə 1N/m 2 təzyiq vahidinə paskal deyilir və ixtisarla Pa yazılır: 1Pa = 1N/m 2 ). Başqa təzyiq vahidindən hansıları tanıyır- sınız? (Kilopaskalı. 1 kilopaskal 1000 paskala bərabərdir: 1kPa = 1000 Pa). Sonra hərbi rəhbər şərh edərək aşağıdakı məlumatı şagirdlərin nəzərinə çatdırır: - Nüvə partlayışı enerjisinin təqribən 50%-i zərbə dalğasının, 35%-i işıq şüalanmasının, 4%-i nüfuzedici radiasiyanın yaranmasına, 10%-i ərazinin radioaktiv zəhərlənməsinə və 1%-i elektromaqnit dalğalarının yaranmasına sərf olunur. Bu kiçik müsahibədən sonra hərbi rəhbər şagirdlərin fizika və riyazi biliklərindən istifadə edərək nüvə partlayışının əsas zədələmə amillərinin şərhinə keçir: Zərbə dalğası - nüvə partlayışının əsas zədələmə faktoru olub, partlayış mərkəzindən hər tərəfə səs sürətindən, yəni saniyədə 332 m-dən yüksək sürətlə yayılan möhkəm sıxılmış toz-torpaqlı hava sa- həsidir. O, əsasən istehkamları, binaları dağıtmaq, həmçinin adam- ları kütləvi şəkildə zədələmək rolunu oynayır. Zərbə dalğasının partlayışın mərkəzində olan gücü milyardlarla atmosfer təzyiqinə çata bilir. Zərbə dalğasının təsiri həddindən çox təzyiqlə və eyni za- manda tullama gücü ilə (havanın sürətli hərəkət təzyiqi hesabına) 183 yaranır. Bir neçə min ton troril ekvivalentli nüvə döyüş sursatının partlayışında zərbə dalğası ilk 2 san-də 1km, 5san-də 2km, 8san-də 3 km-ə qədər məsafə qət edir. 20 min ton trotil ekvivalentli nüvə silahının havada partlayışı zamanı kərpiçdən salınmış şəhərin zə- dələnmə radiusu aşağıdakılardır: 2km-ə qədər tikililərin çox, 4 km-ə qədər isə orta və az dağılmasına, 8-20km-ə qədər lap az dağılmasına və pəncərə şüşələrinin kütləvi qırılmasına, 1,5km-ə qədər daldalana- caqda olmayan insanların məhv edilməsinə səbəb olur. Zədələmə dalğasının parametrlərinə yerin relyefi və meşə massivləri zəiflədici təsir göstərir. Zərbə dalğasının zədələmə təsiri “izafi təzyiq kəmiyyəti” ilə xarakterizə olunur. İzafi təzyiq kəmiyyəti olaraq zərbə dalğasının önündə olan maksimum təzyiqlə dalğanın qarşısındakı normal at- mosfer təzyiqinin fərqi götürülür. Bu kəmiyyət Nyuton bölək kvad- rat metrlə (N/m 2 ) ölçülür: 1 N/m 2 = 1Pa. Hərbi hazırlıq dərsli- yimizdə göstərilir ki, 1kPa ≈ 0,01 kqq/sm 2 . - Kim bu təqribi barabərliyin doğruluğunu fizika çevirmələ- rindən istifadə edərək isbat edə bilər? - deyə hərbi rəhbər şagirdlərə müraciət edir. Fizika müəllimi ilə əvvəlcədən əlaqə saxlamış hərbi rəhbər aşağıdakı isbat formasının şagirdlər tərəfindən icrasına nail olur: 1kPa = 1000Pa = 10 3 N/m 2 = = 10 3 ∙10 -1 /10 4 = 10 -2 kqq/sm 2 = 0,01 kqq/sm 2 . Daha sonra hərbi rəhbər şərhinə davam edərək göstərir ki, izafi təzyiq kəmiyyətinin 20-40 kPa qiymətlərində müdafiə olun- mayan adamlar yüngül zədələr (yüngül kontuziya və s.) alır. İzafi təzyiq kəmiyyətinin 40-60 kPa qiymətlərində zərbə dalğası orta zədələr (huşun itirilməsi, eşitmə orqanlarının korlanması, ətraflarda çıxıqlıq, burun və qulaqlardan qanaxma) əmələ gətirir. Ağır zədə- almalar izafi təzyiq kəmiyyətinin 60-100 kPa qiymətlərində yaranır ki, bu da, insanın bütün orqanlarında güclü kontuziyaya, ətraflarda güclü sınıqlara, daxili orqanların sıradan çıxmasına səbəb olur. Ən dəhşətli zədəalmalar f ΔP -in 10 kPa-dan böyük qiymətlərində yara- nır və ölümlə nəticələnir. 184 Zərbə dalğasının hərəkət sürəti və qət etdiyi məsafə nüvə part- layışının gücündən də asılıdır. Partlayış mərkəzindən uzaqlaşdıqca zərbə dalğasının sürəti kəskin şəkildə aşağı düşür. İşıq şüalanması. Hərbi rəhbər qeyd edir ki, nüvə partlayışının ikinci zədələmə amili işıq şüalanmasıdır. Sonra o, şagirdlərə fizika fənnindən öyrəndikləri ultraqırmızı və ultrabənövşəyi şüaların xa- rakterini müsahibə yolu ilə xatırladır və nüvə partlayışı zamanı işıq şualanmasının mahiyyətini fizika və riyazi biliklər əsasında belə izah edir: nüvə partlayışı zamanı odlu kürənin (işıqlanan sahənin) buraxdığı gözə görünməyən ultrabənövşəyi və ultraqırmızı şüalan- manın güclü axını (seli) əmələ gəlir. 30 min ton trotil ekvivalentli nüvə sursatının hava partlayışı zamanı yaratdığı işıqlanan kürənin diametri 600-700m-ə, istilik-nüvə partlayışı zamanı isə bir neçə kilometrə çatır. İşıq şüalanması yaranmasına nüvə partlayışı enerji- sinin 30-40%-i sərf olunur. İşıq şüalanmasının təsir müddəti nüvə partlayışında 3 san., istilik-nüvə partlayışında isə 20 saniyəyə qədər davam edir. İşıq şüalanmasının zədələyici təsiri işıq impulsundan, yəni işıq şüalarına nisbətən şaquli yerləşmiş səthin hər bir kvadrat santimetrinə bütün şüalanma ərzində düşən işıq enerjisinin miqda- rından asılı olur. İşıq impulsunun ölçü vahidi olaraq kal/m 2 qəbul edilmişdir. İşıq şüalanmasının təsir dərəcəsi, əsasən işıq impulsunun miqdarı ilə müəyyən olunur. Təsir müddətinin qısa olmasına bax- mayaraq, işıq şüalanması insan bədəninin açıq hissələrində yanıqlar əmələ gətirir, gözlərin daimi korluğuna səbəb olur, müxtəlif mate- rialları yandırır, əridir, yaşayış məntəqələrində kütləvi yanğınlar törədir. 1 milyon ton trotil ekvivalentli nüvə sursatı havada partla- yırsa, insan bədəninin açıq hissələrində 19 km məsafədə birinci dərəcəli orta ağrılı yanıq (4 kal/sm 2 ) əmələ gətirir, istinin təsiri isə 120 km-dən hiss olunur. Həmin partlayış 15 km məsafədə 10 kal/sm 2 , 10 km məsafədə isə 16 kal/sm 2 işıq impulsu yaradır ki, nəticədə insan bədənində müvafik olaraq ikinci və üçüncü dərəcəli yanıqlar əmələ gətirir.Yerüstü nüvə patrlayışında isə işıq şüalan- masının təsiri eyni məsafədə havada partlayışdan 1,5-2 dəfə az olur. Yeraltı və sualtı partlayışlarda işıq şüalanması zədələyici amil kimi 185 heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. İşıq şüalanması qeyri-şəffaf material- lardan və sədlərdən keçə bilmir. İşıq şüalanmasına meteoroloji şə- rait güclü təsir edir, qatı duman, yağış və qar onun təsirini 10-20 dəfə azaldır. Nüfuzedici radiasiya. Bu zədələyici amilin izahına keçməzdən əvvəl hərbi rəhbər şagirdlərin fizika və kimya fənlərindən öyrən- dikləri qamma-şüalanma, neytron və proton, nüvənin bölünməsi, konversiya elektronları, rentgen şüalanması, - zərrəciklər, radio- aktiv parçalanma, istilik-nüvə hadisəsi, istilik-nüvə əmsalı, hidrogen izotopları (deyterium və tritium), bioloji toxumalarda ionlaşma ha- disəsi və s. anlayışları təkrar etdirdikdən və bu anlayışlar haqqında təsəvvürləri yeniyetmələrin yaddaşında bir daha canlandırdıqdan sonra, bilavasitə bu biliklərdən istifadə edərək nüfuzedici radiasiya anlayışının izahına keçir: Nüvə silahının zədələmə amillərindən biri nüfuzedici radiasiyadır. Nüfuzedici radiasiya gözə görünməyən qamma şüaları və neytronlar axınından (selindən) ibarətdir. Qam- ma-şüalanma və neytron parçalanmaları 10-15 san ərzində bölünür. Bu, nüvə partlayışı zonasında yaranır və sürətlə ətraf mühitə yayılır. Neytronların mənbəyi bölünən nüvə və bölünmənin bəzi qəlpələ- ridir. Qamma-şüalanma nüvənin bölünməsi nəticəsində yaranan qəlpələrin radioaktiv parçalanmasından əmələ gəlir. Neytron axını- nın təsir müddəti saniyənin bir neçə anda biri qədər, qamma-şüalan- manın isə effektli təsiri 10-25 san davam edir. Nüvə sursatlarının bütün tipləri üçün nüfuzedici radiasiya partlayış gücünün azalması və istilik nüvə əmsalının artması nəticəsində artır. Nüvə partlayışı zamanı nüfuzedici radiasiya çox olduqda onun enerjisinin əsas hissəsi hidrogen izotopları-deyterium və tritiumun (neytron-döyüş sursatı) iştirakı ilə gedən istilik-nüvə reaksiyası hesabına və ya az- güclü nüvə partlayışı baş verdikdə yaranır. Böyük keçicilik qabiliyyəti olan nüfuzedici radiasiya canlı qüv- vəni partlayış mərkəzindən çox uzaqlarda, hətta sığınacaqlarda belə zədələyə bilir. Onun təsiri ilə bioloji toxumalarda ionlaşma baş verir. Bu da orqanizmin həyat fəaliyyətini pozur və nəhayət, şüa xəs- təliyinin yaranmasına səbəb olur. Nüfuzedici radiasiyanın orqanizmə 186 göstərdiyi təsir qəbul edilən şüalanmanın dozası (D) ilə müəyyən edilir. Şüalanma Qrey (Qr), Zivert (Zv), Rentgen (R) və rad ölçü vahidləri ilə ölçülür: 1Qr = 100rad; 1R = 0,95rad; 1Zv = 100R. Daha sonra fizika və kimya üzrə şagirdlərin uyğun biliklərini müsahibə yolu ilə diqqət mərkəzinə gətirən hərbi rəhbər şərhinə da- vam edir: - Uşaqlar, 1 Rentgen qamma-şüalanmanın elə dozasıdır ki, bunun nəticəsində 0 0 C temperaturda və 760 mm civə sütunu təz- yiqi şəraitində quru havanın 1sm 3 -də təxminən 2 milyard cüt ion əmələ gəlir. Şüa alan adamın özü əvvəlcə bunu hiss etmir, lakin sonradan, nəsildən-nəslə keçə bilən ağır fəsadlar verir. Şüalanma dozasının miqdarı (D) D = 100 – 200rad (1 – 2Qr) intervalda olduqda yüngül dərə- cəli; D = 200 – 400rad (2 – 4Qr) intervalda olduqda orta dərəcəli; D = 400 – 600rad (4 – 6Qr) intervalda olduqda ağır dərəcəli; D > 600rad (> 6Qr) olduqda isə çox ağır dərəcəli şüa xəstəliyinə tutulmuş olurlar. Nüfuzedici radiasiyada qamma şüaları və neytronlar aparatların konstruktiv elementlərinə də təsir göstərir, onun müəyyən həddində yönəldici radioaktivlik yaranır, hərbi radioelektron cihazların fəaliyyəti pozulur. Nüfuzedici radiasi- yadan mühafizə müxtəlif qazma, tikililər, zirehli texnika və ya xüsusi qurğular ola bilər. 2,8sm qalınlıqlı poladdan, 10sm-lik beton- dan, 14sm-lik torpaq yığımından, 30sm-lik ağacdan hazırlanmış sığınacaqlar qamma-şüalanmanın intensivliyini iki dəfə azaldır. Yüngül sığınacaqlar nüfuzedici radiasiyanı 2000 dəfə, blindaj 300 dəfə, örtülü qazmalar 30 dəfə, tanklar bir neçə min dəfə azaldır. Neytronlar seli tərkibində hidrogen molekulları olan maddələrdən (sudan, parofindən, betondan və s.) keçərkən xeyli zəifləyir. Radia- siya əleyhinə sığınacaqlar isə şüalanmanın tam qarşısını alır. Nüvə partlayışının dördüncü zədələyici amili radioaktiv zə- hərlənmədir. Bu zaman yer üzərindəki bütün obyektlər, adamlar, bütün canlı qüvvə, su və hava nüvə partlayışı buludundan radioaktiv maddələrin düşməsi nəticəsində zəhərlənir. Neytronlar torpağın 187 kimyəvi elementlərinin nüvəsinə düşərək nüvə partlayışı rayonunda torpağın radioaktiv zəhərlənməsini yaradır. Nüvə partlayışı enerjisi- nin 5-10%-i onun hesabına düşür. Yerüstü, yeraltı və alçaq hava partlayışı zamanı radioaktiv zəhərlənmə daha çox ola bilir. Bu zaman sürətlə yuxarı qalxan və işıqlanan sahədə əmələ gələn radio- aktiv bulud yaranır. Bu bulud torpaqdan qalxan külli miqdarda iri radioaktiv toz hissəciklərindən və kondensasiya edən su buxarla- rından ibarət olur. Radioaktiv bulud bir neçə kilometrlik hündürlüyə qalxa və küləyin istiqamətində 25-100 km/saat sürətlə hərəkət edə bilir. Küləyin sürətindən asılı olaraq zəhərlənmənin uzunluğu bir neçə yüz kilometrə çata bilir. Radioaktiv zəhərlənməyə məruz qalmış ərazinin formaca el- lipsə (həndəsi fiqura) bənzədiyini nəzərə alaraq, şərhdən əvvəl ellips və onun elementlərini (ellipsin mərkəzi, en kəsiyi, uzununa və eninə diametri, ellipsin hüdudu və s.) şagirdlərə izah etmək daha məqsə- dəuyğundur. Çünki bu zaman radioaktiv zəhərlənmə zonası haq- qında şagirdlərdə daha obyektiv təsəvvürlər yaranır. Hərbi rəhbərin şərhinin davamında göstərilir ki, radioaktiv maddələrin rəngi, iyi və s. olmadığından, zəhərlənmə dərəcəsini xüsusi dozimetrik cihazlarla müəyyən etmək olur. Bu dərəcə, Rentgen/saatla (R/saat), Zivert / saniyə (Zv/san) ilə ölçülür. Yüksək hava partlayışında yerin zəhərlənmə dərəcəsi çox da böyük olmur və qoşunların döyüş əməliyyatına o qədər də təsir edə bilmir. Zəhərlənmiş yerdə radioaktiv şüalanmanın zədələmə təsiri canlı toxumaları ionlaşdırmaq və şüa xəstəliyi əmələ gətirməkdən ibarətdir. Orqanizm daxilinə, dəri örtüyünə, gözün, burunun və ağı- zın selikli gişasına radioaktiv maddələrin düşməsi çətin sağalan ilti- hab və yaraya səbəb ola bilir. Zəhərləyici maddələrdən fərqli olaraq, radioaktiv məhsullar təkcə kontaktla deyil, müəyyən məsafədən və xarici şüalanma yolu ilə də zədələyici təsir göstərə bilir. Radioaktiv maddələr bədəndən sanitar təmizlənmə, paltardan, silahdan, hərbi texnikadan isə dezaktivizasiya yolu ilə kənar edilir. Radioaktiv zəhərlənmədən fərdi mühafizə vasitələrinin – əleyhqaz, respirator, 188 tozdan qoruyan parça maska, pambıqlı tənzif sarğı və s. vasitələrin köməyi ilə qorunmaq olar. Nüvə partlayışının beşinci zədələyici amili elektromaqnit dalğalarıdır. Bu anlayışın izahından əvvəl hərbi rəhbər müsahibə yolu ilə elektrik və maqnit sahələri, onların yaranması və yayılması, qamma şüalanmalar, qamma-kvantlar, neytronlar, radioelektrik apa- ratları və digər radioelektrik vasitələrinə dair şagirdlərin fizika fən- nindən mənimsəmiş olduqları bilikləri müsahibə yolu ilə təkrar etdirir, onların bu sahədəki biliklərini dəqiqləşdirib və ümumiləşdir- dikdən sonra “Elektromaqnit dalğaları”nın şərhinə belə başlayır: - Elektromaqnit dalğaları nüvə partlayışı zamanı qamma-şüalanması- nın nəticəsində yaranan çox güclü elektromaqnit və maqnit sahələ- ridir. Bu sahələrdə ətrafa yayılan elektron və müsbət ionlar seli əmələ gəlir ki, onlar da, ərazidə yerləşən radioelektrik aparatlarının, radio və digər radioelektrik vasitələrinin qəbuledici sistemlərində, yeraltı rabitə və kabel xətlərində, radiostansiyaların antenalarında çox güclü cərəyan və gərginlik yaradır, onları sıradan çıxarır, yarar- sız vəziyyətə salır. Daha sonra hərbi rəhbər şərhini dərslikdə verilən mətnə uyğun şəkildə qurur. “Neytron döyüş sursatının zədələyici təsirinin xüsusiyyətləri” mövzusuna uyğun əvvəlki dərslikdə verilən mətn belə bir cümlə ilə başlayır: “Oснову нейтронных боеприпасов составляет термо- ядерные заряды, в которых исполъзуются ядерные реакции деле- ния и синтеза” (58, s.199). Elə ilk cümlədən görünür ki, şagirdlər fizika və kimya fənlərindən öyrəndikləri molekul və atom anlayışları, onların əlaqəsi, atomun bölünməsi, proton, neytron anlayışları, ato- mun zəncirvari bölünmə reaksiyaları, uran – 235 və pluton – 239 izotopları, atomun bölünməsi zamanı enerjinin ayrılması, reaksiyanın getmə müddəti, reaksiya zamanı baş verə biləcək təhlükələr və s. aid mükəmməl biliklərə malik olmasalar, bu mövzunun mənimsənilmə- sində yüksək nəticələr əldə etmək mümkün deyil. Bunu nəzərə alan hərbi rəhbər məktəbin fizika və kimya müəllimi ilə sıx əlaqə saxlamış, ən əvvəl istinad ediləcək fizika və 189 kimya anlayışlarının elmi mahiyyətini özü üçün aydınlaşdırmış, uygun mövzuların kimya və fizika fənlərində tədrisindən bilavasitə sonra gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) məşğələlərində neytron döyüş sursatının zədələyici amilləri izah olunmuşdur. Nəticə etibarı ilə hərbi rəhbər tədris materiallının yük- sək səviyyədə mənimsədilməsinə nail olmuşdur. “Nüvə zədələnməsi ocağı (NZO)” mövzusunda isə (§ 1.5.2.) “izafi təzyiq kəmiyyəti”, təzyiqin ölçülməsi və ölçü vahidi kimi fizika anlayışların təkrarından bilavasitə sonra aşağıdakı məlumatın şagirdlərə çatdırılması daha məqsədəuyğundur. “Nüvə zərbəsinə məruz qalmış ərazinin sərhəddi şərti olaraq partlayış mərkəzinə nə- zərən elə bir məsafədən keçən xətt götürülür ki, bu xəttdə izafi təz- yiq kəmiyyətinin qiyməti 10 kPa-dan (kilopaskaldan) artıq olsun. Belə ərazi nüvə dağıntısı ocağı adlanır”. Daha sonra hərbi rəhbər nüvə zərbəsinə məruz qalmış ərazinin şərti olaraq zonalara bölün- məsinin izahına keçir. Bu zaman şagirdlərə çatdırılır ki, nüvə zər- bəsinə məruz qalmış ərazi izafi təzyiq kəmiyyətinin qiymətindən asılı olaraq dörd zonaya bölünür: 1. Tamamilə dağılmış zona. Bu zonada izafi təzyiq kəmiyyə- tinin qiyməti 50 kilopaskaldan artıq olur ( P f > 50kPa), bütün əra- zidəki tikililərin hamısını tamam dağıdır. 2. Güclü dağılmış zona. Bu ərazidə izafi təzyiq kəmiyyətinin qiyməti 50-dən 30 kPa qədər olur ( P f = 30...50kPa). 3. Orta səviyyədə dağılmış zona. Bu ərazidə zərbə dalğasının qarşısında yaranan izafi təzyiq kəmiyyətinin qiyməti 30-dan 20 kPa qədər olur ( P f =20...30kPa). 4. Yüngül dağılmış zona. Bu ərazidə zərbə dalğasının qarşı- sında yaranan təzyiq kəmiyyəti 20 kPa-dan 10 kPa qədər olur ( P f =10...20kPa). Bu zaman şagirdlərin diqqətini mövcud dərslikdə verilmiş aşağıdakı göstəricilərə cəlb etmək daha məqsədəuyğundur: “Bir milyon tonluq (q = 1Mt) nüvə silahı partladıqda tam dağılma zonası 4 km, güclü dağılma 5,4 km, orta dağılma 7,2 km və zəif dağılma 11 km məsafədə yaranacaqdır. ...Zədələnmə ocağı sahəsinin 13 %- 190 ni tam dağılma zonası, 10%-ni güclü, 15%-ni orta dərəcəli və 62%- ni zəif dağıntılar zonası təşkil edir” (61, s.40). “Radioaktiv buludun izlərində zəhərlənmənin xarakteristika- sı” (§ 1.5.3.) (“Nüvə partlayışı buludunun izi ilə yaranan radioaktiv zəhərlənmə zonası”) mövzusunu hərbi rəhbər şagirdlərin fizika və kimya fənlərindən öyrəndikləri uyğun biliklərdən istifadə edərək aşağıdakı məsələlərə xüsusi diqqət yetirir: Fizika kursundan bildiyimiz kimi, şüalanmanın dərəcəsi (enerji) rentgenlə (R) ölçülür. Rentgen 1 sm 3 quru havada (0 o C temperaturda və 760 mm atmosfer təzyiqində) 2,083 milyard ion buxarı əmələ gətirən qamma – şüalanmanın dərəcəsi götürülür. Qamma – şüalanmanın intensivliyini qiymətləndirmək üçün əvvəlki dərslikdə “radiasiya səviyyəsi” anlayışı, indiki dərslikdə isə sahə vahidinə düşən aktivliyin miqdarı (“dozanın gücü”) anlayışı daxil edilib. Hər iki termin eyni mənanı ifadə edir. Radiasiyanın səviyyəsi R/s (rentgen-saatla) vahidi ilə ölçülür. Kiçik radiasiya dərəcəsi isə (mR/s) millirentgen-saatla ölçülür. Ərazinin müəyyən sahəsində radioaktiv zəhərlənmənin sıxlığı sahə vahidinə tökülən radioaktiv hissəciklərin miqdarından, onların radioaktivliyindən və dispersiya tərkibindən, habelə partlayışdan sonra nə qədər vaxt keçdiyindən asılı olur və sahə vahidinə düşən aktivliklə (Ki/km 2 , Ki/m 2 , Ki/sm 2 və s.), Si sistemində isə Bk/m 2 ilə ifadə edilir (Ki = 3,7·10 10 Bk) (61, s.41). Bu mərhələdə hərbi rəhbərin əvvəlki dərslikdə verilən belə bir statistik məlumatı da çatdırması yerinə düşür: Partlayışdan sonra radiasiyanın dərəcəsi tədricən aşağı düşür. Belə ki, yerüstü nüvə partlayışında radiasiyanın səviyyəsi 1 saat ərzində əsas təsiredici gücündə olur, 2 saatdan sonra bu təsir 2 dəfə, 3 saatdan sonra 3 dəfə, 7 saatdan sonra 10 dəfə, 49 saatdan sonra isə 100 dəfə azalır. Analoji məlumat mövcud dərlikyə uyğun belə davam etdirilir: Dozanın gücü (R) vaxt keçdikcə azalır. Ərazidə dozanın gücünün azalması prosesini belə bir düsturla da hesablamaq mümkündür: R 2 = R 1 (t 2 /t 1 ) -1,2 burada: R 1 və R 2 – müvafiq olaraq t 1 və t 2 vaxtlarında radiasiya dozalarının gücü, t 1 və t 2 – partlayışdan sonra keçən vaxtdır. 191 Daha sonra şagirdlərin radiasiyanın ölçülməsinə və ölçü vahi- dinə dair biliklərinə istinad edilərək izah olunur ki, radioaktiv zə- hərlənmə dərəcəsi ərazinin relyefindən, partlayışın gücündən və növündən asılıdır. Zəhərlənmə ərazisi şərti olaraq zonalara bölünür və həmin zonalar dərslikdə (61, şəkil 2-də) bir-birinin daxilində yerləşən və mərkəzləri eyni olan 4 elleps formasında təsvir olunur. Dərslikdəki şəkildən və müvafiq cədvəldən istifadə edərək hərbi rəhbər izah edir ki, əgər A zonasının (zəif çirklənmə zonası) kənar hüdudunda radiasiyanın səviyyəsi (dozası) partlayışdan bir saat sonra 8 R/saat (40R) olarsa, onda B zonasının (güclü çirklənmə zonası) hüdudundan kənarda A zonasındakına nisbətən 10 qat artıq – 80 R/saat (400R), V zonasının (təhlükəli çirklənmə zonası) hüdu- dunda 30 qat artıq – 240 R/saat (1200R), partlayış mərkəzinin yaxınlığındakı Q zonasında (çox təhlükəli çirklənmə zonası) isə 100 qat artıq – 800 R/saat (400R) olacaqdır. Daha sonra riyazi və fizika fənləri ilə əlaqəli verilmiş növbəti tədris materialları şagirdlərə belə çatdırılır: İonlaşdırıcı şüalanma- nın, eyni zamanda nüfuzedici radiasiyanın təsiri nəticəsində adam- larda şüa xəstəliyi baş verir. Radiasiya dozasının qiyməti 100-200 R olduqda birinci dərəcəli şüa xəstəliyi, 200-400 R olduqda ikinci dərəcəli, 400-600 R olduqda üçüncü dərəcəli və 600 R-dən çox olduqda dördüncü dərəcəli şüa xəstəliyi əmələ gəlir. 100 R-nə qədər bir ay müddətində çoxqat şüalanma zamanı xəstəlik xarici əlamətlə- rinə görə bilinmir və o qədər də qorxulu sayılmır. Bununla da, hərbi rəhbər məşğələnin əsas izahedici mərhələ- sini yekunlaşdırır və keçilmiş materialların möhkəmləndirilməsi məqsədilə fizika və riyazi məzmunlu aşağıdakı tip çalışmaların həl- linə keçir. Belə çalışmalardan biri əvvəlki ibtidai hərbi hazırlıq dərs- liyində verilmişdir: “Уровенъ радиации на местности через 1 час после наземного ядерного взрыва составляет 200 P/ч. Каким он будет через 7 часов?” (58, s.202). Şagirdlər çalışmanın sualına belə cavab verir: - 7 saatdan son- ra radiasiyanın dərəcəsi 10 dəfə azalmalıdır. Ona görə radiasiyanın dərəcəsi 200:10=20 R/saat olacaqdır. Bu mərhələdə hərbi rəhbər 192 “İbtidai hərbi hazırlıq üzrə tədris metodik vəsait”də göstərilən aşa- ğıdakı nəzəri məlumatları şagirdlərə izah edir: “Radiasiya dərəcəsi tədricən aşağı düşdüyündən dozası aşağıdakı düsturla hesablanır:” D= t 2 P P çıx dax burada, D – şüalanma dozası; P dax – adamın şüalanma ərazisinə daxil olan zaman və ya şüalanmanın başlanğıcında radiasiyanın dərəcəsi; P çıx – adamın şüalanma ərazisindən çıxdığı zaman və ya şüalanmanın sonunda radiasiyanın dərəcəsi; t – şüalanma zonasında olma müddətidir (72, s.221). Sonra bu düsturla həll edilə bilən çalışmalar sisteminin icrası- na keçilir. Fizika və riyazi məzmunu özündə saxlayan belə hərbi çalışmaların bir neçəsi dəsrdə, qalanları isə ev tapşırığı kimi şagirdlər tərəfindən müstəqil həll olunur. Tərtib olunmuş çalışma- lardan bir qrupunu nümunə göstərməyi məqsədəuyğun hesab edirik: 1. Trotil ekvivalenti nədir və nüvə partlayışında hansı göstəri- ciləri xarakterizə edir? 2. 80 kPa qiymətində olan artıq təzyiq kəmiyyəti 1 km-dən sonra nə qədər aşağı düşəcəkdir? Bunu kq/sm 2 -lərlə ifadə edin. 3. Nüvə partlayışı mərkəzindən 2 km məsafədə olan şəxs qa- çaraq 50 m aralıda yerləşən sığınacaqda daldalanmağa imkan tapa bilərmi? 4. Radiasiyanın səviyyəsi 50 R/saat-dır. Mühafizə vasitələri olmayan adam 2 saat ərzində bu ərazidə olmuşdur. Bu müddət ərzində radiasiyanın səviyyəsi dəyişməmişsə, adam hansı dozada şüalanma almışdır? (həlli: 50 R/saat ∙ 2 = 100 R). 5. Zəhərlənmə zonasına daxil olarkən radiasiyanın səviyyəsi 80 R/saat, 3 saatdan sonra oradan çıxarkən isə həmin səviyyə 20 R/saat olmuşdur. Adam hansı səviyyədə şüalanma almışdır? Həlli: 150R 3s 2 20R/s 80R/s D 193 Belə xarakterli çalışmalardan hərbi rəhbər həm “Təhlükəsizlik və fövqəladə hallarda insanların mühafizəsi”, həm də “Tibbi biliklərin əsasları və uşaqların sağlamlığının mühafizəsi” bölmələri üzrə digər mövzuların tədrisində müntəzəm istifadə edir. Deyilənləri ümumiləşdirərək belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, şagirdlərin fizika, kimya və riyaziyyatdan müəyyən qrup biliklər sistemi olmasa, yuxarıda qeyd etdiyimiz hər iki bölmənin tədrisi zamanı müsbət nəticələr əldə etmək mümkün deyil. Hər bir hərbi anlayışın izahı prosesində müəyyən ümumtəhsil fənn bilikləri tələb olunur. Bu biliklər ilk növbədə hərbi rəhbərin özünə aydın olmalı və hərbi anlayışın bilavasitə izahından əvvəl şagirdlərə müsahibə yolu ilə xatırladılmalı, sistemləşdirilməli və tətbiqə hazır formaya salınmalıdır. Şagirdlərin fizika, kimya və riyaziyyat üzrə bilikləri üzvi əlaqədə tətbiq olunmalı və hərbi rəhbər mümkün qədər bu prosesdən şagirdlərin müstəqil keçmələrinə çalışmalıdır. Eksperi- mentlərin nəticələri də göstərdi ki, “Mülki müdafiə” üzrə möv- zuların şagirdlərin ümumtəhsil fənlərilə əlaqəli tədrisi nəinki hərbi anlayışların, hətta fizika, riyaziyyat və kimya fənlərindən öyrədilən uyğun biliklərin də daha şüurlu mənimsədilməsinə səbəb olur. Həmin fəsildə şərh edilən fikirlərdən bir sıra nəticələr çıxır. Məlum olur ki, gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) məşğələlərində şagirdlərin ümumtəhsil fənləri üzrə əldə etdikləri biliklərdən istifadə prosesi bir sıra mərhələlərdən keçir. İlk mərhələ şagirdləri bu prosesə hazırlamaqdan ibarət olur. Qarşıdakı gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) məşğələ- sində öyrədiləcək mövzunun hansı ümumtəhsil fənni ilə, bu fən- nədək konkret hansı biliklərlə əlaqələndiriləcəyi şagirdlərlə birlikdə müzakirə olunur və müəyyənləşdirilir. Şagirdlər üçün aydın olur ki, kimin ümumtəhsil fənləri üzrə bilik və bacarıqları möhkəmdirsə, o, hərbi hazırlıq kursu üzrə mövzuları daha uğurla mənimsəyə biləcək. Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) məşğələlərində şagirdlərin ümumtəhsil fənlərinə aid biliklərindən istifadə prosesinin ikinci mərhələsi yaradılacaq mövzulararası əlaqə üzərində metodik işin təşkilidir. Bu zaman gənclərin çağırışaqədərki 194 hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursu üzrə öyrədiləcək mövzunun tədrisi zamanı coğrafiyadan, rəsmxətdən, fizikadan, riyaziyyatdan və ya kimyadan müəyyənləşdirilən konkret biliklərlə əməliyyata başlanılır; bu cür bilklərə istinad edərək gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursu üzrə müvafiq mövzuların qavranması və anlaşılması təmin edilir. Fənlərarası əlaqənin üçüncü mərhələsində gənclərin çağırışa- qədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursu üzrə öyrədilən biliklə- rin şagirdlər tərəfindən nə dərəcədə şüurlu mənimsənildiyi müəy- yənləşdirilir, sistemə salınır və ümumiləşdirilir. İmkan düşdükcə gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun mənimsənilməsində riyaziyyatın, fizikanın, kimyanın, coğrafiyanın, rəsmxətin və digər ümumtəhsil fənlərinin əhəmiyyəti şagirdlərin nəzərinə çatdırılır. Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun ümumtəhsil fənləri ilə əlaqəli tədrisi zamanı bir sıra üsul- lardan, xüsusən şərh, izah, sual-cavab, müqayisə, müşahidə üsulla- rından geniş istifadə olunur. Yeri gəldikcə, mövzunun xarakterindən asılı olaraq, hərbi rəhbərlər şagirdləri müxtəlif məzmunlu sxemlər, cədvəllər, diaqramlar, xəritələr, maketlər, çalışmalar üzərində işlə- dirlər. Şagirdlərin bu cür rəngarəng müstəqil işləri həm gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun, həm də digər ümumtəhsil fənlərinin şüurlu mənimsənilməsinə və möhkəm yadda qalmasına kömək edir. |