AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
“Hərbi topoqrafiya” bölməsi həm əvvəlki ibtidai hərbi hazırlıq 
kursunun,  həm  də  mövcud  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı 
dərsliyinin  əsas  bölmələrindən  biridir.  Bu  bölməyə  əvvəlki  proqram 

 
166 
üzrə 6 saat, indiki proqram üzrə 4 saat vaxt ayrılir. Həmin vaxt ərzin-
də  hərbi  rəhbər  şagirdlərə  hərbi  topoqrafiyanın  zəruri  anlayışlarını 
öyrətməlidir. Respublikanın bir sıra ümumtəhsil məktəblərində hərbi 
rəhbərlər  tədqiqatçı  tərəfindən  hazırlanmış  metodika  əsasında  öz 
işlərini  qurub  hərbi  topoqrafiyanı  məktəblilərin  riyaziyyat  və 
coğrafiya  fənlərindən  mənimsədikləri  anlayışlarla  səmərəli  şəkildə 
əlaqələndirirlər.  Bakı  şəhəri  9  saylı,  Gəncə  şəhəri  18  saylı,  Göyçay 
rayonu 6 saylı orta məktəblərin hərbi rəhbərləri “Hərbi topoqrafiya” 
mövzusunu  keçərkən  şagirdlərin  riyazi  və  coğrafi  biliklərindən 
istifadə  sahəsində  müvəffəqiyyətli  nəticələr  əldə  edə  bilmişlər.  Belə 
ki,  hərbi  rəhbər  “Hərbi  topoqrafiya”  mövzusunun  tədrisinə  şifahi 
izahetmə yolu ilə başlayır. O, ilk növbədə “topoqrafiya” sözünün mə-
nasını  aydınlaşdırır.  Göstərir  ki,anlayış  iki  yunan  sözündən:  topos-
yer, qrafo-yazıram, (yəni, qeyd edirəm) sözlərindən əmələ gəlmişdir. 
Yerin quruluşunu, səthini öyrənən elm coğrafiyadır və bu fənlə 
siz  aşağı  siniflərdə  tanış  olmusunuz.  Topoqrafiya  isə  yer  səthini 
həndəsi  münasibətlərdə  nəzərdən  keçirən  bir  elmdir.  Hərbi  topoq-
rafiyaya  gəldikdə  isə,  ona  yer  səthini  hərbi  məqsədlər  üçün  həndəsi 
münasibətlərdə öyrənən bir elm kimi tərif vermək mümkündür. Hərbi 
topoqrafiyada  yer  səthinin  kiçik  hissələrini  təsvir  etmək  qaydaları 
öyrədilir.  Bu  halda  yer  səthinin  hissələri  müstəvi  olaraq  götürülür 
(əslində  isə  bilirik  ki,  yer  kürə  şəklindədir).  Topoqrafiq  xəritələrdə 
döyüş  taktikası  üçün  bu  yerə  aid  hər  bir  məlumat  hazırlanır, 
topoqrafik  xəritələr  döyüş  taktikası  ilə  sıx  əlaqədə  olur.  Topoqrafik 
xəritə  (yerin  planı)  komandirə  yeri  tez  və  xüsusən  qabaqcadan 
öyrənmək  imkanı  verir,  bunun  da  xüsusən  döyüş  şəraitində  çox 
əhəmiyyəti  vardır.  Çünki  bu  şəraitdə  komandirin  qəti  qərar  qəbul 
etməsi  üçün  vaxtı  dəqiqələrlə  hesablanır.  Topoqrafik  xəritədə  döyüş 
məsələləri  müəyyənləşir  və  döyüşə  xəritənin  yardımı  ilə  rəhbərlik 
edilir.  Bundan  başqa,  qoşunların  əməliyyatının  obyektlərini  xəritədə 
göstərmək  və  topoqrafik  xəritə  vasitəsi  ilə  düşmənin,  həm  də  öz 
qoşunlarının yerləşməsi haqqında təsəvvür yaratmaq mümkündür.   

 
167 
Topoqrafik xəritələr hərbi işdə çox geniş yayılmışdır. Ona görə 
də  D.B.Şebalinin  yazdığı  kimi,  ancaq  komandir  deyil,  hər  bir  əsgər 
də xəritədən istifadə etməyi, onu oxumağı bacarmalıdır (86, s.11). 
Məşğələdə yerölçmədə mövqeyi müəyyənləşdirmək və azimut 
üzrə  hərəkətlər  dərslikdə  göstərildiyi  kimi  aydınlaşdırıldı.  Lakin 
azimut  haqqında  şagirdlərin  təsəvvürlərinin  olmadığını,  bu  anlayış 
haqqında  dərslikdə  əvvəlcədən  heç  bir  məlumat  verilmədiyini  nə-
zərə alaraq, hərbi rəhbər orta məktəbin VII sinfində keçilən rəsmxət 
fənninə aid dərsliyin ilk cümlələrini yada salır: ”Rəsmxət-çertyojun 
çəkilməsi  və  oxunması  qaydalarından  bəhs  edən  tədris  fənnidir. 
Əşyanın  çertyoj  alətlərinin  köməyi  ilə  müəyyən  qaydada  təsvir 
edilməsinə  çertyoj  deyilir”  (87,  s.3).  Hərbi  rəhbər  sinfə  müraciətlə 
deyir: ”Bütün bu təriflərdən görünür ki, hərbi topoqrafiya həndəsə, 
coğrafiya və rəsmxət fənləri ilə çox sıx bağlıdır. Ona görə də hərbi 
topoqrafiyanı  öyrənərkən  bu  fənlər  üzrə  biliklərdən  müntəzəm 
istifadə etməli olacağıq”. 
Həmin mövzuların izahı zamanı hərbi rəhbər şagirdlərin hən-
dəsə kursundan öyrəndikləri düz və açıq bucaq, onların qiyməti (də-
rəcələrlə 90
0
  və  180
0
), müstəvilərin kəsişməsi, ikiüzlü bucaq, onun 
ölçülməsi, istiqaməti (saat əqrəbinin hərəkəti istiqamətində bucaqlar 
mənfi,  saat  əqrəbinin  hərəkətinə  əks  istiqamətdə  bucaqlar  müsbət 
götürülür),  bucaqların  fərqi  və  cəmi,  uzunluq  və  uzunluğun  ölçü 
vahidləri  (m,km)  və  s.  kimi  biliklərdən  səmərəli  istifadə  etdi.  Bu 
prosesdə  o,  həmin  riyazi  anlayışları  sual-cavab  vasitəsilə  məktəb-
lilərə xatırlatdıqdan sonra bu anlayışlara müraciət edirdi. 
Tədqiq  olunan  problemlə  bağlı  məktəb  təcrübəsinin  təhlili 
zamanı  aşkara  çıxarılmışdır  ki,  topoqrafik  xəritələr  üzərində  apa-
rılan  işlərin  öyrənilməsində  şagirdlərin  riyazi  biliklərindən  tam  və 
şəmərəli  istifadə  edilmir.  İlk  növbədə  bu,  həmin  anlayışların  məz-
munundan  irəli  gəlir.  Əslində  anlayişların  məzmununda  riyazi  bi-
liklərin  düşünülmüş  şəkildə  nəzərə  alınması  məzmunu  o  qədər  də 
ağırlaşdırmır.  Bütün  bu  cəhətlər  diqqət  mərkəzində  saxlanılmış  və 
hazırlanan  metodikada  öz  əksini  tapmışdır.  Bu  metodika  əsasında 
“Topoqrafik  xəritə  anlayışı  və  xəritə  üzərində  iş”  mövzusunun 

 
168 
tədrisinə hərbi rəhbər topoqrafik xəritələrin ümumi əhəmiyyəti haq-
qında məlumatla başlayır və xəritənin miqyası anlayışının mahiyyə-
tini aydınlaşdırır. Bildirir ki, hərbi topoqrafiyada bir sıra məsələlərin 
həlli üçün müxtəlif miqyaslı xəritələrdən istifadə etmək lazım gəlir. 
Topoqrafik  xəritələr  əsasən  on  minlik  (1:10000), iyirmi  beş  minlik 
(1:25000),  əlli  minlik  (1:50000),  yüz  minlik  (1:100000),  iki  yüz 
minlik  (1:200000),  beş  yüz  minlik  (1:500000)  və  bir  milyonluq 
(1:1000000) miqyas vahidli olurlar. Bunun mahiyyətini siz VII sinif 
rəsmxət kursundan bilirsiniz. Kim deyər 1:500000 nə deməkdir? 
Şagirdlərin bir qrupu  əl  qaldırır və onlardan biri cavab verir: 
“Bu  o  deməkdir  ki,  xəritədə  1sm-lik  məsafəyə  yer  üzərində  5000 
metr  məsafə  uyğundur.  Yəni,  yer  üzərindəki  həqiqi  məsafə  xəritə 
üzərində 500000 dəfə kiçilir”. 
-Kim  deyər,  miqyas  nəyə  deyilir?  (Miqyas  xəritə  üzərindəki 
məsafənin yer üzərindəki həqiqi məsafəyə nisbətinə deyilir). 
-Nisbəti  riyaziyyat  kursunda  necə  işarə  edirik?  (Nisbəti  ya 
nöqtəli bölmə, yaxud da adi kəsr şəklində göstəririk). 
-Kim  bu  miqyaslardan  birini  həm  nöqtəli  bölmə,  həm  də  adi 
kəsr  şəklində  ifadə  edər?  (Məktəblilərdən  biri  yazı  taxtasına  yazır: 
1:25000  -  nöqtəli  bölmə  şəklində  miqyas, 
25000
1
 adi  kəsr  şəklində 
miqyas). 
Daha sonra hərbi rəhbər göstərir ki, xəritənin miqyasını dəqiq 
bilmək lazımdır. Çünki apardığımız hesablamanın dəqiqliyi istifadə 
etdiyimiz topoqrafik xəritənin miqyasından çox asılıdır. 
Topoqrafik  xəritələrlə  yerin  buna  uyğun  həqiqi  hissəsini 
müqayisə  etsək,  görərik  ki,  yer  üzərindəki  hər  bir  nöqtəyə  xəritə 
üzərində  ancaq  bir  nöqtə  uyğundur  və  tərsinə.  Deməli,  xəritə  ilə 
onun  xarakterizə  etdiyi  yer  parçası  arasında  qarşılıqlı  birqiymətli 
uyğunluq var. Fərq isə onların ölçüləri arasındadır. Hələ 7-ci sinfin 
həndəsə  kursunda  öyrənmisiniz  ki,  “biz  tez-tez  eyni  formalı,  lakin 
müxtəlif  ölçülü  əşyalara  rast  gəlirik.  1:100  miqyasda  hazırlanmış 
gəmi və onun modeli, eyni bir sahənin müxtəlif miqyaslarda çəkil-
miş  planı  və  s.  Misal  göstərdiyimiz  bütün  bu  fiqurlar  eyni  bir 

 
169 
formaya  malikdir,  yəni  oxşardır”  (84,  s.78).  Deməli,  topoqrafik 
xəritələrlə,  onlara  uyğun  yer  parçası  oxşardır.  Qeyd  edək  ki,  onlar 
həm  də  homotetikdir  və  götürülmüş  miqyas  bu  homotetik  inikasın 
əmsalıdır. Belə ki, yer üzərində olan həqiqi məsafə  D  onun xəritə 
üzərində  təsvirinə  uyğun  gələn  məsafə 
d
 və  topoqrafik  xəritənin 
miqyası 1:10000-dirsə, onda 
M
1
D
d

 olar. Yəni, 
D
M
1
d

 
Bu  isə  homotetik  inikasın  tərifidir.  Yəni,  əgər  yer  üzərindəki 
hissəyə F, buna uyğun topoqrafik xəritədəki hissəyə F
1
 desək, onda 
F
1
=H
1/10000
(F) alınar.
 
Ona  görə  də  homotetik  fiqurların  bütün  xassələri  topoqrafik 
xəritələrə və onların yer üzərindəki həqiqi hissələrinə də aiddir. 
Topoqrafik  xəritələr  miqyas  vahidlərinə  görə  iki  qrupa  bölü-
nür:  böyük  və  kiçik  miqyaslı  xəritələr.  Məsələn,  1:10000  miqyaslı 
xəritə böyük, 1:1000000 miqyaslı xəritə isə kiçik miqyaslı xəritədir. 
Hərbi  topoqrafiyada  miqyasın  aşağıdakı  formalarından  istifa-
də olunur: ədədi miqyas və xətti miqyas. Xəritənin aşağısında ədədi 
və  xətti  miqyas  göstərilməklə  bərabər,  miqyasın  vahidi  də  qeyd 
olunur.  Miqyas  kəsirlərlə  ifadə  edildikdə  ona  ədədi  miqyas, 
çertyojla ifadə edildikdə isə, ona xətti və ya qrafik miqyas deyilir. 
a) Ədədi miqyas. Dedik ki, ədədi miqyas kəsrlərlə işarə edilir: 
kəsrin  surəti  təklik  olur,  məxrəcindəki  ədəd  isə  planın  (çertyojun) 
hər  bir  xəttinin  yer  üzərindəki  uyğun  xəttə  nisbətən  neçə  dəfə 
kiçildildiyini  göstərir.  Bəzən,  miqyası  kəsrlə  ifadə  etmək  əvəzinə, 
sadəcə  məxrəci  verməklə  kifayətlənirlər.  Məsələn,  ədədi  miqyası 
belə  göstərmək  mümkündür:  1:5000,  ya 
5000
1
 və  ya  sadəcə  olaraq 
5000. Ədədi miqyasdan istifadə edilməsi çox sadədir. Aydındır ki, 
yerin hər hansı nöqtələri arasındakı məsafəni çertyoj üzrə müəyyən-
ləşdirmək üçün bu məsafəni çertyojda tapmaq və bunu miqyası gös-
tərən  kəsrin  məxrəcinə  və  ya  miqyasa  uyğun  ədədə  vurmaq 

 
170 
kifayətdir.  Məsələn,  ədədi  miqyası 
5000
1
 və  ya  sadəcə  5000  olan 
topoqrafik xəritədə qeyd olunan iki nöqtə arasındakı məsafə 10 sm-
ə bərabərdirsə, onda yer üzərində həmin iki nöqtə arasındakı həqiqi 
məsafə 10·5000 sm = 50000 sm = 500 m = 0,5 km olacaqdır. 
Aydındır  ki,  ədədi  miqyasın  məxrəci  (miqyası,  yəni  kiçiltmə 
dərəcəsini  ifadə  edən  ədəd)  nə  qədər  kiçik  olarsa,  miqyas  bir  o 
qədər iri  olacaqdır. Məsələn, 1000-ə bərabər miqyas 25000-ə  bəra-
bər  miqyasdan  iri,  və  ya  əksinə  25000-ə  bərabər  miqyas  1000-ə 
bərabər miqyasdan kiçik olacaqdır. 
Ədədi  miqyasın  nə  kimi  üstünlükləri  və  nöqsanları  vardır? 
İndi bu suala cavab verək (hərbi rəhbər şərhinə davam edir). Bunun 
üstünlüyü,  topoqrafik  xəritədəki  məsafəni  istənilən  ölçü  vahidi  ilə 
ölçmənin  mümkün  olmasından  ibarətdir.  Yəni,  məsafə,  “sm”-lə, 
“m”-lə və “km”-lə ölçülə bilər. 
Nöqsanı  isə  əyani  olmaması  və  hesablamaq  lazım  gəlmə-
sindən  ibarətdir.  Ədədi  miqyasın  bu  nöqsanına  görə  ona  müraciət 
etmək praktik cəhətdən o qədər də əlverişli deyil. 
Topoqrafik  xəritəni  qurarkən  və  bundan  istifadə  etmək  istər-
kən işi asanlaşdırmaq üçün çox vaxt xüsusi diaqramlar qurulur. Belə 
diaqramlar yerdəki ölçülərdən xəritənin ölçülərinə keçməyi asanlaş-
dırır. Bu diaqramlara qrafik miqyas deyilir. Qrafik miqyaslar xətti-
sadə və xətti-eninə olmaq üzrə iki qismə ayrılır. 
b)Xətti miqyas - ədədi miqyasın qrafik ifadəsidir. O, bir-birinə 
bərabər  hissələrə  bölünmüş  (15-ci  şəkil)  düz  xətdən  ibarətdir. 
Bölgülər  adətən,  götürülmüş  parçanın  soldakı  ikinci  əsas  və  sıfır 
qeyd edilmiş nöqtəsindən başlayaraq ayrılır. 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 15
. 
1000 800 600 400 200 0 
 
 
 1 km 
B 
C 

 
171 
 
Əsas  bölgünün  soldan  birinci  hissəsi  daha  kiçik  hissələrə 
bölünür. Bunların sayı adətən 20 olur. Birinci şəkildə əsas bölgülər 
1km uzunluğu, kiçik hissələr isə  
20
1000
=50 metri göstərir. Miqyasın 
əsas  bölgüsü  olan  parça  miqyasın  əsası  adlanır.  Miqyas  əsasının 
uyğun olduğu xətti ölçüyə miqyasın qiyməti deyilir. Miqyasın qiy-
mətini  yuvarlaq  ədədlərlə  ifadə  etmək  lazımdır  (10m,  100m,  1km, 
10km və s.) 
Xəritə üzərində məsafəni ölçərkən pərgar və ya kağız zolağın-
dan  istifadə  olunur.  Əvvəlcə  pərgardan  necə  istifadə  etməyi  araş-
dıraq. 2 santimetrdə 1 km miqyasılı bir xəritə götürək. Tutaq ki, bu 
xəritə üzrə A və B nöqtələri arasındakı məsafəni müəyyənləşdirmək 
lazımdır.  Pərgarın  qollarını  acaraq,  birinin  ucunu  A  nöqtəsinə,  o 
birininkini isə B nöqtəsinə qoyuruq (bu halda pərgarı şaquliyə yaxın 
vəziyyətdə  saxlamaq  məsləhətdir,  çünki  pərgarı  çox  maili 
saxladıqda onun qollarının ucu küt olarsa, kağız üzərində sürüşəcək 
və  ya  iti  olarsa  kağızı  cızacaqdır).  Pərgarın  qollarının  ayrılışını 
dəyişməyərək,  onu  topoqrafiq  xəritənin  miqyası  üzərinə  qoyuruq 
(16-cı şəkil). Pərgarın bu vəziyyəti M' və N' xətləri ilə göstərilmiş-
dir.  Sonra  pərgarın  sağ  qolu  muqyasın  hər  hansı  əsas  bölgüsünün 
ucuna  düşüncəyə  qədər  pərgarı  miqyas  boyunca  sola  hərəkət 
etdiririk  (pərgarın  vəziyyəti  şəkildə  bütöv  M  və  N  xətləri  ilə 
göstərilmişdir).  Pərgarın  sağ  qolunun  vəziyyəti  2  km,  sol  qolunun 
vəziyyəti 150 m-i göstərir. 
 
 
 
 
 
Şəkil 16. 
 
Pərgar  olmadıqda  və  ya  xəritədə  götürülmüş  nöqtələr  arasın-
dakı  məsafə  pərgarın  qollarının  açılışından  böyük  olduqda,  kağız 
M 
M
' 
N 
N
' 

 
172 
zolaqdan istifadə etmək məqsədəuyğundur. Bu halda kağız zolağını 
aralarındakı  məsafəni  tapmaq  istədiyimiz  iki  A  və  B  nöqtələrinin 
(17-ci şəkil) yanına qoyuruq, kiçik a və b ştrixlərini çəkərək həmin 
A  və  B  nöqtələrini  zolağın  üzərinə  köçürürük.  Sonra  zolağı 
miqyasın üzərinə qoyuruq. 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 17
. 
 
Bu şərtlə ki,  a ştrixi miqyasın sıfır işarəli nöqtəsinin  yaxınlı-
ğına  düşsün  (18-çi  şəkil),  sonra  b  ştrixi  miqyasın  hər  hansı  əsas 
bölgüsünün (18-çi şəkildə 3-çü bölgünün) ucu ilə birləşincəyə qədər 
zolağı sola hərəkət etdiririk (zolağın axırıncı vəziyyəti bütöv xətlə, 
əvvəlki vəziyyəti isə qırıq xətlə işarə olunmuşdur). 
 
 
 
 
 
Şəkil 18
. 
 
b ştrixinin vəziyyəti 3 km, a ştrixinin vəziyyəti isə 300m gös-
tərir. Deməli, A-dan B-yə qədər olan məsafə 3 km 300 m-ə bərabər 
olacaqdır. Çox vaxt hər hansı iki nöqtənin arasındakı məsafəni düz 
xətt  üzrə  deyil,  əyri  xətt  üzrə,  məsələn,  kəndarası  yol  boyunca 
ölçmək lazım gəlir. Bu halda pərgarın qollarını o qədər ayırırıq ki, 
ölçdüyümüz yol boyunca bölgüləri işarə etdikdə pərgarın iki qolları 
arasındakı xətt mümkün qədər düz xəttə yaxın olsun, hər hansı bir 
nöqtədən,  məsələn,  A-dan  (19-cu  şəkil)  başlayaraq  pərgarı  yolun 
boyunca addımladırıq və nəhayət, elə bir b nöqtəsinə gəlirik ki, bu b 
A 
 
a 
B 
 
 b 
1000m
 
0 
1 
2 
3km
 
b 
b 
a 
a 

 
173 
nöqtəsi  ilə  B  nöqtəsi  arasında  qalan  məsafə  pərgarın  qollarının 
ayrılışından kiçik olur. 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 19
. 
 
Sonra  pərgarın  qollarını  topoqrafik  xəritə  üzərində 

bB

-yə 
bərabər  götürürük.  Pərgarın  sağ  qolunun  ucunu  verilən  miqyasın 
sıfır  nöqtəsi  üzərinə  qoyuruq  və  sol  qolunun  ucunun  hansı  bölgü 
üzərinə düşdüyünü müəyyən edərək miqyasa görə [b,B]-nın uzunlu-
ğunu tapırıq. 
Bizim  götürdüyümüz  halda  (şəkil  19)  pərgarın  qollarının 
ayrılışı 300m-ə bərabərdir. Bu uzunluq verilən xətt boyunca 24 dəfə 
tam yerləşmişdir. 

bB

=100m. Deməli, bütün məsafə təqribən 
300∙24+100 = 7300m = 7km300m. 
-Uşaqlar,  bu  hesablama  qaydası  riyaziyyatda  –  analizin 
başlanğıcı  kursunda  öyrəndiyimiz  bir  qayda  ilə,  yəni  əyri  xəttin 
uzunluğunun hesablanması qaydası ilə analogiya təşkil edir. Çünki 
riyaziyyatda  əyri  xəttin  uzunluğunun  hesablanması  da  bu  prinsipə 
(bölgülərə ayıraraq hesablamaya) əsaslanır. Bilirik ki, bu halda əyri 
xəttin uzunluğu belə bir düsturla hesablanır: 
L = 



n
1
i
i
bB
Δx
; 
(x
i 
= x
i+1
- x
i
). 
n
1
n
2
1
1
0
x
x
...
x
x
x
x




 olduğundan  və  Ab  əyrisi  n 
bərabər hissəyə ayrıldığından L=n
bB
Δx


 olur. 
Burada, 










i
n
1
Δx
1
i
n
Δx
...
Δx
Δx
 
Aydındır  ki,  bu  düsturdan  istifadə  edərək  istənilən  əyrinin 
uzunluğunu tapa bilərik. 
A 
B 
b 
• 

 
174 
Sonra izah olunur ki, topoqrafik xəritə üzrə məsafələri ölçmək 
və ayırmaq üçün santimetr və  millimetr bölgüsü olan xətkeşdən də 
istifadə  etmək  mümkündür.  Belə  xətkeşə  miqyas  xətkeşi  deyilir. 
Əgər xətkeşdən istifadə edərək xəritə üzərində iki nöqtə arasındakı 
məsafə  ölçülərsə,  onda  həmin  məsafə  əvvəlcə  xətkeş  vasitəsilə 
ölçülür  və  neçə  santimetr  (millimetr)  olduğu  müəyyənləşdirilir. 
Sonra alınan ədəd miqyas vahidinə vurulur. 
Xətkeş vasitəsilə ölçmə zamanı alınan uzunluq onluq kəsrlərlə 
ifadə  edilən  həqiqi  ədəd  də  ola  bilər.  Məsələn,  tutaq  ki,  1:25000 
miqyaslı  xəritədə  iki  nöqtə  arasındakı  məsafə  8,4sm-dir.  Miqyasın 
vahidi  250  m-dir.  Onda  yer  üzərində  bu  nöqtələr  (obyektlər)  ara-
sındakı  real  məsafə  8,4∙250m  olacaqdır.  Yəni,  8,4∙250  =  2100m  = 
2km100m. Deməli, 1:25000 miqyaslı xəritədə 8,4 sm-ə uyğun olan 
məsafə  2km  100m-ə  uyğundur.  Hərbi  rəhbər  xəritədə  məsafənin 
müəyyənləşdirilməsinə  aid  bir  neçə  nəzəri  çalışmanı  yerinə  yetir-
dikdən sonra, bu işi praktik çalışmalar üzrə də davam etdirir. 
İbtidai  hərbi  hazırlıq  məşğələlərində  hərbi  rəhbərin  riyazi 
anlayışlarla əlaqələndirdiyi əsas məsələlərdən biri də “topoqrafik xə-
ritədə relyefin və əşyaların yerləşməsinin təsviri” məsələsidir. Şagird-
lər  öyrənirlər  ki,  topoqrafik  xəritədə  yerlər  şərti  işarələrlə  təsvir 
olunur.  Şərti  işarələr  xəritənin  əlifbasıdır.  Əgər  bu  şərti  işarələri 
bilməsək,  onda  xəritəni  öyrənmək  də  çətindir.  Xəritədə  obyektlər 
təsvir  olunarkən  müxtəlif  şərti  işarələr  müəyyən  qanunauyğunluqla 
verilir.  Burada  həm  müxtəlif  rənglərdən,  həm  də  vahid  hündürlük 
sistemindən  istifadə  edilir.  Məsələn,  yaşıl  rənglə  –  meşə,  çəmənlik, 
bağ, park və s., göy rənglə – dəniz, çay, göl və s. işarə olunur. 
Ölkəmizdə  xəritələri  hazırlayarkən  vahid  hündürlük  sistemi 
Baltik hündürlük sistemi qəbul olunub. Bu o deməkdir ki, hündür-
lüyü hesablamaq üçün başlanğıc səviyyə Baltik dənizinin səviyyəsi 
götürülüb.  Xəritədəki  obyektlərin  təsviri  zamanı  “mütləq  hündür-
lük”  anlayışından  istifadə  olunur.  Əvvəla,  hündürlük  anlayışı  ilə 
məktəblilər  həndəsə  və  rəsmxət  fənlərindən  tanışdırlar.  Bu,  cismin 
oturacağından  onun  təpə  nöqtəsinə  qədər  olan  parçanın  uzunluğu 
qəbul  edilir.  Mütləq  hündürlük  isə  xəritədə  təsvir  olunan  obyektin 

 
175 
dəniz səviyyəsindən (hündürlük sistemindən) ən hündür olan nöqtə-
sinə qədər olan məsafə götürülür. 
Topoqrafik  xəritələrdə  obyektlərin  təsviri  üç  ölçü  ilə  verilir. 
“Bizim  yaşadığımız fəza, necə deyərlər, üç ölçüsü olan fəza və  ya 
üçölçülü fəzadır” (78, s. 9). Üçölçülü fəza isə rəsmxətdən məlumdur 
ki,  əşyanın  bütün  ölçülərini  (formasını)  tam  xarakterizə  etməyə 
imkan  verir.  Üçölçülü  sistem  (üçölçülü  fəza)  ölçü  vahidinə  malik 
olan qarşılıqlı perpendikulyar üç müstəvidən ibarətdir. Bu müstəvi-
lərdə əşyanın düzünə, yandan və üstdən görünüşləri əks olunur. Yer 
üzərindəki  obyektlərin  topoqrafik  xəritədə  təsviri  də  bu  prinsipə 
əsaslanır.  Lakin  burada  üç  müstəvi  (topoqrafik  xəritənin  səthi) 
götürülür. İndi yer elementlərindən birinin xəritədə təsvirini verək. 
Hərbi rəhbər sinfə müraciətlə deyir: 
-Coğrafiya  kursundan  bilirsiniz  ki,  yer  üzərindəki  yüksəklik 
və  çuxurların  dibi  relyef  üçün  xarakterik  nöqtələrdir.  Xəritədə 
relyefi göstərmək üçün ən çox işlənən üsul yer üzərindəki  yüksək-
likləri  və  çuxurları  horizontallar  vasitəsi  ilə  işarə  etməkdən  ibarət-
dir. Bu üsul aşağıdakı riyazi prinsipə əsaslanmışdır: 
Tutaq ki, dairəvi konus verilmişdir (konus şagirdlərə həndəsə 
kursundan  məlumdur)  (şəkil  20).  Konusun  oturacaq  müstəvisinə 
paralel və bir-birindən bərabər məsafədə olan, götürdüyümüz konu-
su dairələr üzrə kəsən bir sıra müstəvi keçirək. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
Şəkil 20.
  
 
 
 
Şəkil 21
. 
K 
E 
D 
B 
C 
A 
M(40,2
) 
N(39,3) 
O 
m 
W 
n 
• 
• 
D 
• 
• 
m(40,2)
 
n(39,3) 
O 
K 
a 
b 
c  e 
• 
• 

 
176 
Alınan  müstəviləri  konusun  oturacaq  müstəvisi  üzərində  orto-
qonal  proyeksiyaladıqda  (21-ci  şəkil)  mərkəzləri  O  nöqtəsində  olan 
bir  neçə  konsentrik  çevrə  alırıq.  O  nöqtəsi  konusun  təpə  nöqtəsinin 
proyeksiyasıdır. Həmin konsentrik çevrələr konusun horizontal müs-
təvisi  üzərində  təsvirini  verən  horizontallardır.  Nöqtənin  konus  otu-
racağının müstəvisi üzərindəki vəziyyəti rəqəmlərlə göstərilir. Bun-
lara horizontalların qiyməti deyilir. Konusun səthi üzərində hər han-
sı iki nöqtə, məsələn, qiyməti 40,2 olan M nöqtəsi və qiyməti 39,3 
olan N nöqtəsi  (m və n oturacağının  müstəvisi üzərində) verilərsə, 
onda  aydındır  ki,  m  və  n  arasındakı  horizontalın  qiyməti  40  ola-
caqdır.  Bundan  başqa,  iki  m  və  n  nöqtələrinin  qiymətlərini  bilsək, 
horizontallar  vasitəsilə  təsvir  edilən  konusun  hündürlüyünü  (yük-
səkliyini) və ya çuxur olduğunu müəyyənləşdirmək mümkündür. 
Yuxarıda göstərilənlər müəyyən bir ərazinin relyefinin horizon-
tallar  vasitəsilə  təsvir  edilməsi  metodunun  nəyə  əsaslandığını  əyani-
ləşdirir. Lakin yer üzərindəki yüksəklik və çuxurun yuxarıda göstər-
diyimiz  konus  kimi  düzgün  həndəsi  cisim  olmaması  özü-özlüyündə 
aydındır. Ona görə də hər hansı yüksəkliyin (22-ci şəkil) bir-birindən 
bərabər  məsafədə  yerləşən  bir  sıra  paralel  müstəvilərlə  kəsilməsi 
vasitəsilə  alınan  horizontalların  heç  birinin  düz  xətt  olmayacağı  və 
onlar arasındakı məsafələrin ancaq bir qanuna tabe olacağı aşkardır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Şəkil 22. 

 
Yamac 
A
c 
B 
P 
40
 
25
 
25
 
Q 
h 
C 
a 
b(c)
 
40 
p 
 
 
 
• 
• 
• 

 
177 
Bu  qanunu  ABC  kimi  üçbucaqlardan  asanlıqla  almaq  müm-
kündür. Həmin üçbucaqlar, götürdüyümüz yüksəkliyin şaquli müs-
təvisini  kəsməklə  alına  bilər.  Bu  halda  AB  xəttini  düz  xətt  hesab 
etmək  mümkündür.  22-ci  şəkildən  göründüyü  kimi,  horizontallar 
arasındakı |AC|-yə bərabər |ab| məsafəni 
|ab| = h∙tg

 (1) 
ifadəsindən  almaq  olar.  Burada  h-horizontal  kəsən  müstəvilər 
arasındakı  məsafədir  və  ya  başqa  sözlə  desək,  kəsiyin 
hündürlüyüdür. 

-xətti  sahənin  horizontal meyl  bucağıdır və  ya A 
və  B  nöqtələri  arasındakı  yamacın  dikliyidir.  Tərsinə,  yamacın 
dikliyinin neçə dərəcə olduğu 

 = arctg
h
ab
 (2) 
ifadəsi  ilə  müəyyən  edilir.  Praktikada  yer  üzərindəki  yamacın 
dikliyini tapmaq üçün  ən sadə alət  eklimetrdir (23-cü şəkil). Bunu 
hər  kəs  məşhur  transportir  vasitəsilə  səhra  dəftərçəsinin  cildi 
üzərində hazırlaya bilər. Eklimetrdən istifadə etmək üsulunu 24-cü 
şəkildən görmək olar. Eklimetrin mn xətti, yerdəki yamaca paralel-
dir. S nöqtəsindən yamac xəttinə endirilmiş SK perpendikulyarı mn 
xəttinə  perpendikulyardır.  SA  şaqulu  isə  horizonta  perpendikul-
yardır. Ona görə, həm mn xətti ilə horizontun əmələ gətirdiyi, həm 
də  SK  perpendikulyarı  ilə  SA  şaqulunun  əmələ  gətirdiyi 

 
bucaqları bir-birinə bərabərdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 23
. 
Şəkil 24. 
m 
S 
n 
 
50 
40 
30 
20 
10 
0 
20 
30 
50 
40 
10 
 

 
178 
 
Bununla  da,  hərbi  rəhbər  “Topoqrafik  xəritələrdə  relyefin  və 
əşyaların  yerləşməsinin  təsviri”  mövzusunun  tədrisini  başa  çatdır-
mış  oldu.  “Hərbi  topoqrafiya”  bölməsinin  sonrakı  mövzuları  isə 
dərslikdə verilən məzmuna uyğun şəkildə aparılır. 
Gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq) 
məşğələlərində  şagirdlərin  riyaziyyat,  rəsmxət  və  coğrafiya  fənləri 
üzrə biliklərindən daha səmərəli istifadə məsələlərinin müsbət həlli 
məktəbdə  tərbiyə  və  təhsilin  ümumi  problemlərinin  uğurla  həllinə 
də  müstəsna  dərəcədə  böyük  kömək  göstərir.  Çünki  bu  məsələnin 
həlli  yalnız  hərbi  işin  əsaslarının  daha  şüurlu  və  möhkəm  mənim-
sənilməsinə deyil, eyni zamanda digər həyat hadisələrinin gedişində 
şagirdlərə  riyaziyyat,  rəsmxət,  coğrafiya  üzrə  biliklərindən  daha 
şüurlu, daha düzgün və daha səmərəli şəkildə istifadə etməyə imkan 
verir.  Bu  da  məktəblilərin  riyaziyyat,  rəsmxət  və  coğrafiyaya  dair 
biliklərinin  tətbiqi  sahəsinin  genişləndirilməsi,  həmçinin  onların 
riyazi  və  məntiqi  təfəkkürlərinin  daha  da  inkişaf  etdirilməsi  de-
məkdir.  Məntiqi  təfəkkür  isə  yalnız  rəsmxət,  coğrafiya,  riyaziyyat 
və gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) fənləri-
nin  deyil,  bütün  tədris  fənlərinin  şüurlu  və  möhkəm  mənimsənil-
məsi üçün vacibdir. 
 
3.5. “Mülki müdafiə” bölməsinin şagirdlərin fizika 
və riyazi biliklərilə əlaqəli tədrisi 
 
İbtidai hərbi hazırlıq kursunun əsas bölmələrindən biri “Mülki 
müdafiə”  idi.  Əvvəlki  tədris  proqramında  bu  bölmənin  tədrisinə 
həm oğlanlar, həm də qızlar üçün 32 saat vaxt ayrılırdı. Proqramın 
tələbinə  uyğun  olaraq  bu  bölmənin  tədrisi  nəticəsində  məktəblilər 
nüvə, kimyəvi və bakterioloji silahların zədələyici xüsusiyyətlərini, 
həmçinin onlardan müdafiə olunma üsullarını bilməli, fərdi və kol-
lektiv müdafiə vasitələrindən, radioaktiv, kimyəvi kəşfiyyat və dozi-
metrik  nəzarət  cihazlarından  istifadə  etməyi  bacarmalı  idilər.  Bu 
proqramda  isə  “Mülki  müdafiə”  bölməsi  2  mövzuya  və  hər  bir 

 
179 
mövzu da öz növbəsində məşğələlər üzrə kiçik mövzulara ayrılırdı. 
Tədris  proqramı  və  proqrama  uyğun  olan  dərslikdəki  mətnlər 
araşdırılarkən məlum oldu ki, bu bölmənin tədrisi zamanı fizikaya, 
kimyaya  və  riyaziyyata  aid  biliklərdən  səmərəli  istifadəyə  geniş 
imkanlar  var.  Həmin  imkanlar  mövcud  tədris  proqramında  (61, 
s.219-221) da saxlanılmış və daha da genişləndirilmişdir. Bu imkan-
lardan istifadə edərək uyğun materialların şagirdlərin fizika və riya-
zi  biliklərinə  əsaslanılan  tədris  metodikası  hazırlanmış  və  ekspe-
rimental  siniflərdə  sınaqdan  keçirilmişdir.  İndi  bəzi  mövzuların 
plan-konspektində həmin metodikanın əsas xarakterik mərhələlərini 
göstərək: