Obyektlər və əlamətlər
ƏĢyaların görünmə
məsafəsi
1. Böyük olmayan ev
6000 m
2.Damdan ucalan truba
3000 m
3.Ağacın kölgəsi və yaxud rabitə xətlərinin
dirəkləri
1200 m
4.Yeriyən adamın əl və qol hərəkətləri
1000 m
5.Əl pulemyotu və avtomat
250-300 m
148
6.Silahlı əsgərin düyməsi, yaxud papağının
qabağındakı nişan
150-170 m
7.Əsgərin sifətinin quruluşu və əlindəki
silahın hissələri
100 m
Hərbi rəhbər bir neçə şagirdə bu cədvəli oxutdurur və onu yad-
da saxlamağın zəruriliyini qeyd edir. Həmin cədvələ əsasən, kəş-
fiyyat və hərbi əməliyyatlar zamanı müxtəlif obyektlərə qədər olan
məsafəni heç bir xüsusi alətdən istifadə etmədən təxmini müəy-
yənləşdirmək mümkündür – deyərək hərbi rəhbər müsahibəyə keçir:
-Uşaqlar əgər müşahidə olunan obyektin ya hündürlüyü, ya
eni və yaxud da, uzunluğu məlumdursa, onda bu obyektə qədər olan
məsafəni təyin etmək olar. Bunun üçün riyaziyyatdan öyrəndiyimiz
bir neçə riyazi bilikləri yada salmaq lazımdır. Kim deyər: 1/1000 və
0,001 ədədlərinin oxşar cəhətləri nədir? (hər ikisi müxtəlif şəkildə
yazılmış eyni ədədlərdir: 1/1000 = 0,001).
- Bunların fərqi nədir? (biri adi kəsr, o birisi isə onluq kəsr
şəklində ifadə olunub).
-Dairə, çevrə və onların radiusu nəyə deyilir? (Müstəvidə bir
nöqtədən bərabər uzaqlıqda yerləşən nöqtələr çoxluğu çevrədir.
Müstəvi üzərində verilmiş nöqtədən məsafələri, verilmiş məsafədən
böyük olmayan və həmin müstəvidə yerləşən nöqtələr çoxluğuna
dairə deyilir. Çevrənin mərkəzi ilə onun istənilən nöqtəsini birləş-
dirən düz xətt parçasına çevrənin (yaxud dairənin) radiusu deyilir).
-
Düz mütənasib asılılıq nədir? (y = kx şəklində ifadə olunan
R münasibətinə düz mütənasib asılılıq deyilir).
-
Bəs tərs mütənasib asılılıq? (y = k/x şəklində olan R
münasibətinə tərs mütənasib asılılıq deyilir).
-
Bucaq nəyə deyilir? (Ortaq təpəli iki müxtəlif şüa ilə onların
hüdudlandırdığı müstəvi hissəsinin əmələ gətirdiyi fiqura bucaq
deyilir).
-
Bucaqlar nə ilə ölçülür? (Bucaqlar dərəcə, dəqiqə və saniyə-
lərlə ölçülür. Bucaqlar radianla da ölçülə bilər).
-
Bir çevrə neçə dərəcədir? (Bir çevrə 360
0
-dir).
149
-
Bir metr neçə millimetrdir? (Bir metr 1000 mm-dir: 1m =
1000 mm).
İndi biz minlik ölçüyə əsasən məsafəni təyin etməyi öyrənəcə-
yik. Minlik ölçü çevrə radiusunun 0,001-nə bərabər olan bucaq kə-
miyyəti götürülür. Minlik ölçüdə müşahidə olunan cisim hansı bu-
caq altında görünürsə, bu cismin məlum ölçüsünü tapılan bucağa
bölüb, alınan kəmiyyəti 1000 dəfə böyütmək lazımdır. Bu hesabla-
ma əməliyyatını isə riyazi şəkildə belə ifadə edə bilərik:
D =
Y
1000
B
Burada D-axtarılan məsafənin mertlərlə uzunluğu, B-müşa-
hidə edilən əşyanın metrlərlə hündürlüyü (eni və yaxud uzunluğu),
Y-minlikdə olan bucaq kəmiyyətidir.
Bu düsturun mahiyyətini anla-
maq və ondan düzgün istifadə etmək,
binokl vasitəsilə məsafəni hesablamaq
hər bir əsgərə lazımdır.
İndi riyazi biliklərimizi yada
salıb binokl vasitəsilə məsafə təyininin
elmi əsasını öyrənək və bu düsturun
doğruluğunu özümüz üçün də müəy-
yənləşdirək. Bu çox sadədir. Tutaq ki,
müşahidə nöqtəsi A nöqtəsidir və 12-
ci şəkildə verilən BS obyektinin hündürlüyünü müəyyənləşdirmək
lazımdır. A nöqtəsindən B-yə doğru 1 metrlik məsafədə yerləşən M
nöqtəsini qeyd edir və sonra, AB-yə perpendikulyar MN-ni çəkərək
N nöqtəsini də işarə edirik. ABS və AMN üçbucaqları oxşar
üçbucaqlardır. Ona görə
AM
AB
M N
BS
(1)
AB
- müşahidə nöqtəsindən obyektə qədər olan məsafənin
metrlərlə ölçüsüdür, bunu d ilə işarə etmişik.
BS
- müşahidə olu-
nan obyektin hündürlüyüdür (eni və yaxud uzunluğudur). Bunu b ilə
Şəkil 12.
A
N
S
M
B
150
işarə etmişik. MN isə minlikdəki bucaq kəmiyyətidir, bunu da y
ilə işarə etmişik. Qurmaya görə, AM = 1m = 1000mm. Qeyd edək
ki, AM məsafəsi binoklın özündə nəzərə alınmış, böyüdücü
linzada şkalalar (minlik) gözdən 1 metrlik məsafəyə uyğun
düzəldilmişdir. Deməli,
AB = d; BS = b; M N = y; AM = 1000mm
(1) düsturuna görə
;
1000
d
y
b
d
=
y
b 1000
Bu isə yuxarıda verilən düsturdur. Binokldan istifadə məhz bu
riyazi qanuna əsaslanır. Aydındır ki, bu riyazi prinsipdən – düz-
bucaqlı üçbucaqların oxşarlığından binokl olmadan da istənilən vaxt
istifadə etmək mümkündür.
İndi binokl vasitəsilə məsafənin hesablanması qaydasına ba-
xaq. Binoklın böyüdücü linzasının üzərində bir-birinə qarşılıqlı
perpendikulyar şəklində yerləşdirilən iki bucaqölçən şkala var. Qar-
şılıqlı perpendikulyarlığı isə həndəsənin planimetriya kursundan
bilirsiniz. (Kəsişərək bir-biri ilə 90
0
-li bucaq əmələ gətirən iki düz
xətt qarşılıqlı perpendikulyar düz xətlər adlanır). Bu şkalalarda iki
cür bölgü var: böyük və kiçik. Bir böyük bölgüyə 10 minlik ölçü,
kiçik bölgüyə 5 minlik ölçü uyğundur. Müşahidə olunan obyektə
(yaxud hədəfə) qədər olan məsafəni binoklın bucaqölçən şkalasın-
dan istifadə edərək belə tapmaq mümkündür: Tutaq ki, iki teleqraf
dirəyinin arasındakı məsafə 50m-dir. Bu 50 m məsafə isə binokldan
baxanda üfüqi istiqamətli şkalanın 4 böyük bölgüsünə uyğundur.
Onda müşahidə nöqtəsindən müşahidə olunan obyektə kimi olan
məsafə, yəni bizim müşahidə etdiyimiz yerdən müşahidə olunan
teleqraf xəttinə qədər olan məsafə yuxarıdakı düstur vasitəsilə belə
hesablanır:
y
1000
B
D
=
40
1000
50
=
1250 m = 1 km 250 m.
Başqa bir nümunə. Tutaq ki, üçmərtəbəli ev müşahidə olunur
və onun yanına qədər olan məsafəni cəld müəyyən etmək lazımdır.
151
Üçmərtəbəli evin hündürlüyü nə qədər olar? Təxminən birmərtəbəli
evin hündürlüyü 3 metr qəbul edilir. Onda üçmərtəbəli evin hün-
dürlüyü 9 metr olar. Binoklın şaquli şkalasında isə evə uyğun gələn
bölgü 0-0,5-dir. Onda müşahidə etdiyimiz nöqtədən evə qədər olan
məsafə
D
=
5
1000
9
=
1800 m-dir.
Hərbi rəhbər məlumat verir ki, əgər binokl olmasa, onda
müşahidə edilən obyektlərin bucaq kəmiyyətini xətkeş, karandaş,
kibrit qutusu, əl barmaqları və s. vasitəsilə də ölçmək mümkündür.
Bu zaman onların minlikdəki qiymətlərini yadda saxlamaq lazımdır.
Əgər qolu irəli uzadıb tam açırıqsa (əldə tutulan əşya ilə göz
arasındakı məsafə təxminən 50 sm-ə bərabərdir), onda əldə tutulan
aşağıdakı əşyaların minlikdəki bucaq qiymətləri belə olar:
Xətkeşdə 1mm ........................................................... 0-02
Baş barmaq qalınlığı (25 mm) .................................. 0-50
Şəhadət barmağı (20 mm) .......................................... 0-40
Çeçələ barmaq (15 mm) ............................................. 0-30
Kibrit qutusu :
Uzununa ..................................................................... 1-00
Eninə
...................................................................... 0-75
Hündürlüyünə .......................................................... 0-30
Dairəvi karandaş ......................................................... 0-16
Əgər müşahidə edilən obyekt, məsələn, düşmənin tankı qolun
tam açılması şərti ilə şəhadət barmağı ilə örtülürsə, onda tanka
qədər olan məsafə belə hesablanır:
D
=
40
1000
5
,
2
=
62,5 m.
Tankın hündürlüyü 2,5 m-dir.
Şagirdlər öyrənirlər ki, məsafənin belə təyini yalnız kəşfiyyat-
çıya deyil, tankın və digər zirehli maşınların hücumuna müqavimət
göstərən hər bir əsgərə lazımdır. Səngərdə dayanan əsgərlərdən hər
152
biri tankın orta hərəkət sürətini və onun hansı məsafədə olduğunu
bilərək təxminən neçə müddətdən sonra tankın səngərin 5-10 metr-
liyinə çatacağını müəyyənləşdirir. Bu isə, səngərdə oturaraq tankı əl
qumbarası ilə partlatmaqda ən əlverişli metodlardan biridir.
Orta məktəblərimizdə müşahidələr apararkən şagirdlərdən biri
hərbi rəhbərə belə bir sual verdi:
-Cənab mayor, müşahidə obyektinə qədər olan məsafəni iti
bucağın tangensindən də istifadə edərək tapa bilərikmi?
Əvvəlcədən tədqiqatın nəticələri ilə tanış olan hərbi rəhbər
məktəblidə yaranmış bu ideyanı inkişaf etdirmək məqsədilə dedi:
-Bəli, olar. Siz bunu haradan bilirsiniz?
-Biz həndəsə dərsində yanına getmək mümkün olmayan nöq-
təyə qədər məsafəni iti bucağın tangensinə görə hesablamışıq. Sonra
şagird 12-ci şəkil üzərində izahata başladı:
-BS parçası evin hündürlüyü olsun. BAS bucağının qiymətini
hesablayırıq. Sonra iti bucağın tangensinin tərifinə əsasən
tag BÂS
AB
BC
(2)
yazırıq. AB məsafəsini (2) düsturundan tapsaq onda
AB
=
S
A
B
tg
BS
və yaxud, AB = BS ∙
S
A
ˆ
B
ctg
alarıq. Bu düsturdan istifadə etməyi
riyaziyyat kursundan bilirik, bu haqda çoxlu məsələ həll etmişik.
Məsələn, əgər ev beşmərtəbəlidirsə, onda evin hündürlüyü 15m
olar. BAS bucağını ölçürük. Bu 2
0
17
1
-dir. Dördrəqəmli riyaziyyat
cədvəlindən tapırıq ki,
tg2
0
17
1
= 0,0399 ≈ 0,04.
AB
=
S
A
ˆ
B
tg
BC
=
0,04
15
= 375 m
AB
=
375 metr.
153
Deməli, müşahidə etdiyimiz nöqtədən müşahidə olunan evə
qədər olan məsafə 375 metrə bərabərdir.
Şagirdlərin riyazi biliklərindən istifadə ev tapşırıqlarının
verilməsi prosesində də davam etdirildi. Hərbi rəhbər evdə həm də
belə bir çalışmanı yerinə yetirməyi tapşırdı: “Kəşfiyyata gedən əs-
gər binokldan istifadə etmədən çayın əks tərəfində yerləşən düşmən
obyektinə qədər olan məsafəni
necə müəyyənləşdirə bilər?”
Həmin məsələ məktəblilər
tərəfindən aşağıdakı şəkildə həll
olundu.
Tutaq ki, B müşahidə nöqtə-
sindən çayın əks tərəfində yerlə-
şən C düşmən obyektinə qədər
olan məsafəni tapmaq lazımdır
(13-cü şəkil). Bunun üçün
AB
parçasının üzərindəki bir E nöqtə-
sindən AB parçasına perpendi-
kulyar
EK düz xətt parçasını qu-
ruruq və K nöqtəsini qeyd edirik. İki oxşar ABC və AEK düzbu-
caqlı üçbucaqlarını alırıq. Üçbucaqların oxşarlığından yaza bilərik:
EK
:
BC
AB AE
:
BC -müşahidə nöqtəsindən düşmən obyektinə qədər olan
məsafədir. AB ,
AE və EK məsafələrini isə (şəkildə göründüyü
kimi) ölçmək asandır. Tutaq ki,
m;
AB
n;
AE
l
EK
. Onda,
BC =
n
l
m
Bu yolla düşmən obyektinə qədər olan məsafəni tapmaq
mümkündür.
Şəkil 13
Şəkil 13.
C
A
E
K
B
•
•
154
Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) üzrə
məşğələlərin bu şəkildə, fizika və riyazi biliklərdən istifadə edil-
məklə, müvafiq çalışmaları dərsdə və evdə yerinə yetirməklə
qurulması hərbi anlayışların daha asan qavranılmasına və istənilən
anda tətbiqinə imkan və şərait yaradır. Məktəblilər həm fizika və
riyaziyyat üzrə vaxtilə qazandıqları bilikləri xatırlayırlar, həm də
“Əsgərin döyüşdə davranış qaydalarına” (“Taktiki hazırlığa”)
yiyələnirlər. Bu isə müasir hərb işində çox zəruri yer tutan məsələ-
lərdəndir. Döyüşün taleyini həll edən vacib amillərdən biridir. Bu
gün parta arxasında əyləşən şagirdlər sabah milli orduda xidmət
edərkən gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq)
məşğələlərinin riyaziyyat və fizika ilə əlaqəli şəkildə öyrəndikləri
döyüşdə davranış qaydalarına dair bilikləri onlara lazım olacaq,
Vətənin müdafiəsində sayıq, bacarıqlı əsgər kimi iştirak etmələrinə
kömək göstərəcəkdir.
3.3. “Silahlar və atıcılıq hazırlığı” (“Atəş hazırlığı”)
bölməsinin tədrisində şagirdlərin fizika, riyaziyyat və rəsmxət
fənləri üzrə biliklərindən istifadə
“Silahlar və atıcılıq hazırlığı” (“Atəş hazırlığı”) mövzusu
ibtidai hərbi hazırlıq fənninin ən geniş bölmələrindən biri idi və
erməni işğalçılarına qarşı müharibəyə qədər proqramda buna oğlan-
lar üçün 28 saat, qızlar üçün isə 18 saat vaxt ayrılırdı. “Atəş hazır-
lığı” üzrə məşğələlərdə, tədris proqramının tələbinə uyğun olaraq
şagirdlər Kalaşnikov avtomat və əl pulemyotunun, həmçinin qəlpəli
əl qumbaralarının hissələrini və döyüş xüsusiyyətlərini öyrənməli,
avtomatdan atəş açmaq və əl qumbaralarını atmaq üzrə qaydaların
və priyomların yerinə yetirilməsi bacarıqlarına yiyələnməli, atıcı
silahların saxlanması və qorunması qaydaları ilə tanış olmalı, döyüş
patronları ilə avtomatlardan atəş açma praktikasını bilməlidir. “Atəş
hazırlığı”nın özü də kiçik mövzulara bölünür. Bu mövzuların hər
birinə uyğun tədris materialının özündə şagirdlərin fizika, riyaziyyat
və rəsmxət üzrə biliklərinə müəyyən dərəcədə istinad edilir. Lakin
155
20 ildən artıqdır ki, Azərbaycan torpaqlarında qan tökülür, ərazimi-
zin 20%-i erməni işğalçı orduları tərəfindən işğal olunub. Bu gün də
cəbhə bölgələrində şəhidlər veririk. Belə bir vaxtda “Atəş hazırlığı”
(“İbtidai hərbi hazırlıq” fənni üzrə) bölməsi “Silahlar və atıcılıq
hazırlığı” (“Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı” fənni üzrə) bölməsi
ilə əvəz olunmuş, tədris materialları necə gəldi ixtisar olunmuş,
fənlərarası əlaqələrin imkanları, demək olar ki, nəzərə alınmamış,
tədris saatı 28 saatdan 8 saata endirilmişdir. Nəzərə alsaq ki, atıcılıq
hazırlığı gənclərin orduda xidmətə hazırlanmasının canını təşkil edir
və buna X-XI siniflərdə cəmi 8 saat vaxt ayrılır, onda belə qənaətə
gəlmək olar ki, müharibə gedən ölkəmizdə yeniyetmə gənclər Milli
Ordumuzda xidmətə lazımı səviyyədə hazırlanmır. Artıq mövcud
tədris proqramının və müvafiq dərsliklərin məzmununun yenidən
hazırlanması vaxtıdır. Bu işə təxirə salınmadan başlanılmalıdır.
Lakin tədqiq olunan problemin praktikada vəziyyəti araşdırılarkən
məlum oldu ki, sistemsiz və epizodik şəkildə olan belə istinadlar
hərbi materialların ümumtəhsil fənn bilikləri ilə əlaqəli tədrisi
sahəsində, habelə tədris materiallarının düzgün, şüurlu və möhkəm
mənimsənilməsi istiqamətində səmərəli nəticələr verə bilmir. Belə
halda əlaqəli tədris təlimin əlavə yüklənməsinə şərait yaradır və o
qədər də zəruri olmayan artıq bir iş təsiri bağışlayır.
Bütün bunlar nəzərə alınaraq, “Atəş hazırlığı” üzrə tədris
materiallarının şagirdlərin digər ümumtəhsil fənnlər üzrə bilikləri ilə,
xüsusən də fizika, riyaziyyat və rəsmxət fənləri üzrə biliklərlə əlaqəli
tədrisinə dair metodika hazırlanmış və əvvəlki paraqrafda göstərdiyi-
miz eksperimental sinif müəllimlərinə (hərbi rəhbərlərinə) paylan-
mışdır. Hərbi dərslər bu metodika əsasında keçirilmişdir. Indi həmin
təlim prosesinin ən xarakterik və mühüm mərhələlərini göstərək:
Kalaşnikov avtomatının və qəlpəli əl qumbaralarının hissə-
ləri. Bu mövzunun tədrisinə hərbi rəhbər nəqletmə metodu ilə baş-
layır. O, əvvəlcə ibtidai hərbi hazırlığın mühüm bölməsi olan “Atəş
hazırlığı”nın vəzifələri, odlu əl silahlarının yaranma və inkişaf tarixi
haqqında danışır. Nəhayət, hazırda ordumuzda olan Kalaşnikov
avtomatının üzərində dayanır, avtomatın özünü nümayiş etdirir və
156
onun yaradıcısının rus konstruktoru M.T.Kalaşnikov olduğunu
göstərir.
Dərsin giriş hissəsinin sonunda (5-6 dəqiqədən sonra) hərbi
rəhbər əsas mövzunun izahına Kalaşnikov avtomatı və Kalaşnikov
əl pulemyotunun döyüş xüsusiyyətlərini əks etdirən aşağıdakı
plakatın nümayişi ilə başlayır:
Silahın döyüş xüsusiyyətləri
Silahın növü
Kalaşnikov
avtomatı
Kalaşnikov əl
pulemyotu
Lülənin kalibri, mm
7,62
7,62
Atəşin əsas təsir uzaqlığı, m
400-ə qədər
800-ə qədər
Atəşin nişangah məsafəsi, m
1000
1000
Düzünə atəş uzaqlığı, m:
Yarımbədən insan fiquruna
Hərəkət edən insan fiquruna
350
525
365
540
Toplama atəş uzaqlığı, m:
Yerüstü hədəfə
Təyyarə və paraşütçüyə
Atəşin tempi, atım/dəq
800-ə qədər
500-ə qədər
600-ə qədər
800-ə qədər
800-ə qədər
600-ə qədər
Döyüş atəş tezliyi, atım/dəq:
Fasiləsiz atəş zamanı
Tək-tək atəş zamanı
100-ə qədər
40-a qədər
150-yə qədər
50-yə qədər
Dolu xəzinə (daraq) ilə
birlikdə kütləsi, kq
3,6
5,6 (6,8)
*
Süngü-bıçağın kütləsi, q
450
-
Xəzinənin (daraq) tutumu,
patronlar
30
40 (75)
**
Güllənin uçuş uzaqlığı, m
3000
3000
Güllənin öldürücü gücünü
saxladığı uzaqlıq, m
1500
1500
Güllənin başlanğıc sürəti,
m/s
715
745
*
Doldurulmuş barabanlı xəzinə ilə birlikdə kütləsi.
**
Barabanlı xəzinələrin tutumu.
157
Plakatdakı cədvəlin oxunuşundan sonra silahların hər bir
döyüş xüsusiyyətinin izahına keçilir. Hərbi rəhbər qeyd edir ki,
lülənin kalibri dedikdə, avtomatın (və ya pulemyotun) lülə kanalının
diametri başa düşülür. Diametr, həndəsə kursunda deyildiyi kimi,
çevrənin mərkəzindən keçən vətərə deyilir. Yəni, çevrənin mərkə-
zindən keçən və onun iki nöqtəsini birləşdirən düz xətt parçası hə-
min çevrənin diametri adlanır. Avtomatın lüləsi silindrik olduğun-
dan lülənin en kəsiyi çevrədir. Məhz həmin çevrənin diametri silah-
larda kalibr adlanır və uzunluq vahidi olan millimetrlərlə ölçülür.
Nəzərdən keçirdiyimiz Kalaşnikov avtomatının və əl pulemyotunun
kalibri 7,62 mm-ə bərabərdir.
Cədvəldə ikinci göstərici birbaşa atəşin təsir uzaqlığıdır ki, bu
da avtomatlar üçün 400 m-ə, pulemyot üçün 800 m-ə bərabərdir.
Atəşin nişangah məsafəsi dedikdə, “müşahidə olunan hədəfə atəş
açan zaman güllənin çıxma nöqtəsindən orta trayektoriyanın nişanal-
ma xətti ilə kəsişməsinə qədər olan məsafə” (81, s.238) başa düşülür.
Hərəkətsiz yarımbədən və hərəkət edən tam insan fiquruna
düzünə atəş uzaqlığı uyğun olaraq avtomatlar üçün 350 m və 365 m,
pulemyotlar üçün 525m və 540m-dir.
Toplama atəş uzaqlığının göstəricilərindən danışmazdan əvvəl
hərbi rəhbər “toplama atəş” anlayışının özünü aydınlaşdırmalıdır.
Çünki belə atəş haqqında dərslikdə heç bir məlumat verilmir. Lakin
anlayış kimi ondan istifadə olunur. Bunu nəzərə alaraq, tədqiqatçı-
nın verdiyi məzmun əsasında hərbi rəhbər göstərir ki, toplama atəş”
bir neçə pulemyotdan və ya bölmənin bir neçə atıcı silahlarından
düşmənin bir hədəfinə və yaxud döyüş sırasının bir hissəsinə yönəl-
dilmiş atəşə deyilir. Toplama atəş vasitəsi ilə düşmən qısa müddətdə
məhv edilir” (81, s.282). Avtomat və pulemyotlardan toplama atəş
uzaqlığı yerüstü hədəflər üçün 800 m-ə, təyyarə və paraşütçülərə
atəş zamanı isə 500 metrə qədər olmalıdır. Bu məsafələrdən uzaq
olan hədəflərə göstərilən üsulla atəş açmağın faydası yoxdur. Çünki
güllələrin əksəriyyəti uçuş zamanı öz istiqamətini və öldürücü
enerjisini tədricən itirir. Məşğələdə hərbi rəhbər silahın atəş tempi
158
ilə də məktəbliləri tanış edir. Göstərir ki, atəş tempi dedikdə, onun
bir dəqiqə ərzində neçə güllə ata biləcəyi ehtimalı başa düşülür.
Yəni buraya, dayanmadan, fasiləsiz olaraq, bir dəqiqə ərzində neçə
güllə atılmasının mümkünlüyü daxildir. Kalaşnikov avtomatında və
həmçinin, Kalaşnikov əl pulemyotunda atəş tempi 600 atım/dəq-dir.
Döyüş atəş tezliyi isə döyüş zamanı bir dəqiqədə atıla bilən atəşlərin
sayı götürülür. Silahın boşalmış xəzinəsinin dolu xəzinə ilə
dəyişdirilməsi vaxtı da bu bir dəqiqənin içərisinə daxil edilir. Döyüş
zamanı Kalaşnikov avtomatlarından fasiləsiz (avtomatik) atəş üsulu
ilə bir dəqiqədə 100-ə qədər, tək-tək atəş üsulu ilə 40-a qədər atəş
açmaq olar. Kalaşnikov əl pulemyotlarında isə bu göstəricilər uyğun
olaraq 150 atım/dəq. və 50 atım/dəq-yə bərabərdir.
Cədvəldə qeyd olunan növbəti göstəricilərin (silahın dolu xəzi-
nə ilə birlikdə kütləsinin, süngü-bıçağın kütləsinin, gillənin ən uzaq
uçuş məsafəsinin) xüsusi izahına o qədər də ehtiyac yoxdur. Bunlar
fizika və riyaziyyat kurslarından məlum olan kütlə və onun vahidi ilə
bağlıdır ki, bu anlayışları da şagirdlər gündəlik həyatlarında çox
tətbiq edirlər. Cədvəldə verilən iki göstərici: güllənin öldürücü gücü
və başlağıc sürəti anlayışları növbəti məşğələlərdə ayrıca aydın-
laşdırılır. Ona görə də həmin anlayışların burada əlavə izahı o qədər
də məqsədəuyğun deyildir. Çünki bu, dərsdə artıq vaxtın getməsinə
və şagirdlərin tədris materialı ilə əlavə yüklənməsinə səbəb olur.
“Atəş hazırlığı” bölməsində əl qumbaralarının döyüş xarakte-
ristikası haqqında da məlumat verilməlidir. Bu prosesdə məşğələ
erməni işğalçılarının döyüşlər zamanı əsgərlərimizə qarşı tətbiq et-
dikləri və keçmiş SSRİ-də istehsal olunmuş “RQD-5” (РГД-5) və
“F-1” (Ф-1) markalı qəlpəli əl qumbaralarının döyüş xüsusiyyət-
lərini əks etdirən plakatın nümayişi və hərbi rəhbərin plakatdakı
cədvələ əsasən şərhi üzərində qurulmalıdır. Bunu nəzərə alaraq,
eksperimental siniflərdə hərbi rəhbərlər odlu əl silahlarının döyüş
xüsusiyyətlərinin izahı zamanı analoji mühakimələr qurur və tədris
materialını aydınlaşdırırlar. Məlumat verilir ki, RQD-5-ın, partlayıcı
maddə ilə dolu olduğu halda, kütləsi 310 qram, qəlpələrin uçaraq
öldürücü radiusu 25 metr, qumbaranın orta atım məsafəsi 40-50
159
metr, barıt ləngidicisinin yanma vaxtı 3,2-4,2 saniyədir. Şagirdlər
öyrənirlər ki, barıt ləngidicisi alovun alışdırıcı kapsuldan kapsul-
detonatora keçməsi müddətini uzatmaq üçün istifadə olunan qur-
ğudur. Barıt ləngidicisinin köməyi ilə atılan qumbaranın müəyyən
müddət keçəndən sonra partlaması təmin edilir. Barıt ləngidicisi
kapsullar arasındakı borucuqda yerləşdirilən preslənmiş tüstülü barıt
və ya pirotexniki tərkibdən ibarətdir. Ləngitmə daimi və ya də-
yişkən ola bilər. F-1 əl qumbarasının döyüş xüsusiyyətləri haqqında
da məlumat analoji qaydada verilir. Məlumatda göstərilir ki, F-1 əl
qumbarasının partlayıcı maddə ilə birlikdə kütləsi 600 q, qəlpələrin
öldürücü təsir radiusu 200m, əl ilə orta atım məsafəsi 35-45m, barıt
ləngidicisinin yanma müddəti 3,2-4,2san-dir.
“Atəş hazırlığı” bolməsində şagirdlərə öyrədilməsi nəzərdə
tutulan ən başlıca anlayışlardan bir qrupu da Kalaşnikov avtoma-
tının, TOZ-8 kiçik kalibrli tüfənglərin, Kalaşnikov pulemyotunun,
RQD-5 və F-1 qəlpəli əl qumbaralarının hissələri və mexanizmləri,
onların funksiyaları və işləmə prinsipləridir. Dərsliklərdəki uyğun
mətnlərdə bu anlayışlar silahların və qumbaraların en kəsiyinin
çertyoju üzərində aydınlaşdırılır. Silahların və əl qumbaralarının en
kəsiyinin çertyoju isə bilavasitə rəsmxət fənni ilə, o cümlədən,
kəsim, kəsimlərin köməyi ilə detalların və müxtəlif əşyaların təsvir
olunması ilə bağlıdır. Ona görə də kəsimlərin oxunmasını bilmədən
silahların və qumbaraların mexanizmlərinə və onların iş prinsipləri-
nə bələd olmaq qeyri mümkündür. Bunu nəzərə alaraq, tədqiqat-
çının təklifi ilə eksperimental siniflərdə hərbi rəhbərlər Kalaşnikov
avtomatının mexanizmlərini və iş prinsiplərini öyrənməzdən əvvəl
aşağıdakı sualların köməyi ilə 3-5 dəqiqəlik müsahibə aparır:
-Rəsmxət nəyi öyrədir? (Rəsmxət-çertyojun çəkilməsi və oxun-
ması qaydalarından bəhs edən tədris fənnidir), Çertyoj nəyə deyilir?
(Əşyanın çertyoj alətlərinin köməyi ilə müəyyən qaydada təsvir
edilməsinə çertyoj deyilir). Çertyoj alətləri hansılardır? (Çertyoj
pərgarı, xətkeşi, çertyoj üçküncləri, transportir, çertyoj kağızı, karan-
daşlar, pozan, knopkalar və s.). Kəsim nəyə deyilir? (Detalın bir və
ya bir neçə müstəvi ilə fikrən kəsilmiş təsvirinə kəsim deyilir).
160
Kəsimlər nəyə lazımdır? (Kəsimlər detalların və mexanizmlərin
daxili elementlərinin formasını və işləmə prinsiplərini öyrənmək
üçün lazımdır). Hansı kəsimlərə şaquli kəsim deyilir? (Detalın fikrən
şaquli müstəvi ilə kəsilməsi nəticəsində alınan kəsimə şaquli kəsim
deyilir). Əgər şaquli kəsim detalın simmetriya oxundan keçirsə, ona
necə kəsim deyilir? (Şaquli-simmetrik kəsim). Hərbi rəhbər uyğun
plakatı nümayiş etdirərək deyir: “İndi siz Kalaşnikov avtomatının
şaquli simmetrik kəsiminin çertyojunu görürsünüz”.
Sonra məşğələdə avtomatın hissələrinin əvvəlcə əyani, sonra
onların çertyojdakı təsvirləri göstərilir və hər biri haqqında ayrıca
məlumat verilir. Avtomatın hissələrinin hansı həndəsi fiqurlardan
ibarət olduğu və onların çertyojda necə göründükləri aydınlaşdırılır.
Tədrisin bu mərhələsini hərbi rəhbər müvəffəqiyyətlə keçir, çünki
şagirdlər həndəsi fiqurların şaquli kəsimlərinin görünüşünü həndəsə
və rəsmxət fənlərindən tam mənimsəyə bilmişlər. Bu mənimsəmə
hərbi rəhbərlə riyaziyyat müəlliminin sıx əlaqəsi və əlbir işinin
nəticəsində yaranmışdır. Tədrisin sonrakı mərhələsində avtomatın
mexanizm və hıssələrinin iş prinsipinin izahına keçilir. Bu hissə də
ayrı-ayrı mərhələlərdən ibarətdir. Birinci mərhələdə güllənin silaha
ötürülməsindən əvvəl zərbə-buraxılış mexanizminin hissələrinin
vəziyyəti öyrədilir. İkinci mərhələdə güllənin silaha öturulməsi za-
manı zərbə-buraxılış mexanizminin hissələrinin vəziyyəti, üçüncü
mərhələdə isə atəş zamanı zərbə-buraxılış mexanizminin hissələri-
nin işləmə prinsipi izah olunur. Üçüncü mərhələnin aydınlaşdırıl-
ması da iki istiqamətdə: tək-tək və fasiləsiz atəş zamanı silahda ge-
dən proseslər əsasında aparılır. Hərbi rəhbərin bütün bu tədris mər-
hələlərini müvəffəqiyyətlə keçməsində bir ümumilik var. Bu ondan
ibarətdir ki, hərbi rəhbər bütün mərhələlər üzrə öz izahını zərbə-
buraxılış mexanizminin hər bir mərhələsinə aid ayrıca kəsim və bu
kəsimi əks etdirən çertyoj üzərində qurur.
Analoji proses Kalaşnikov pulemyotunu və kiçik kalibrli
TOZ-8 tüfənglərinin mexanizm və hissələri ilə tanışlıq zamanı da
tətbiq olunur. “Atəş hazırlığı”nın növbəti məşğələlərində məktəbli-
lərə RQD-5 və F-1 markalı əl qumbaralarının döyüş keyfiyyətləri,
161
quruluşu və mexanizmlərinin işləmə prinsipi öyrədilir. Dərslikdə
qumbaranın və onun fitilinin şaquli kəsiminin çertyoju verilir. Ona
görə də atım zamanı qumbaranın mexanizm və hissələrinin iş prin-
sipini bu çertyojlar üzərində aydınlaşdırmaq daha əlverışli olur.
Bunu nəzərə alaraq, hərbi rəhbər “Qəlpəli əl qumbaraları” mövzu-
sunun tədrisini Kalaşnikov avtomatının öyrədilməsi metodikasına
uyğun qurur.
Şagirdlərlə aparılan müşahidə və sorğu materiallarının, dərs
nümunələrinin təhlili göstərdi ki, silahların və qumbaraların mexa-
nizmlərinin və onların iş prinsiplərinin rəsmxət fənni ilə əlaqəli
nəzərdən keçirilməsi daha səmərəli nəticələr verir, məktəblilər uy-
ğun təlim materiallarını daha şüurlu, düzgün və möhkəm mənimsə-
yə bilir.
Güllənin başlanğıc sürəti və enerjisi. Eksperimental siniflərdə
məşğələ hərbi rəhbərin şifahi izahı ilə başlanır. Güllə havada uçar-
kən onun sürəti böyük əhəmiyyətə malikdir. Fizika kursundan bili-
rik ki, havada hərəkət edən cismə havanın sürtünmə və müqavimət
qüvvəsi, yerin cazibə qüvvəsi və s. təsir göstərir. Demək, havada
uçan güllə bu təsirlərə məruz qalır. Ona görə də güllənin hərəkət
sürəti müxtəlif anlarda dəyişir və müxtəlif ədədi qiymətlərə malik
olur. Güllənin hərəkəti bərabərdəyişən hərəkət, sürəti isə bərabər-
azalan sürət olduğundan, onun havadakı hərəkət sürətini əsasən baş-
lanğıc sürət xarakterizə edir. Bəs başlanğıc sürət nədir?
Başlanğıc sürət, güllənin lülədən çıxan anda malik olduğu sü-
rətdir. Başlanğıc sürət V
0
ilə işarə olunur və saniyədə metrlərlə
ölçülür.
Başlanğıc sürət lülənin uzunluğundan, güllənin və barıtın çə-
kisindən və digər amillərdən asılıdır. Güllənin başlanğıc sürəti si-
lahın lüləsinin uzunluğu ilə düz mütənasibdir. Yəni lülə nə qədər
uzun olsa, gullənin başlanğıc sürəti də bir o qədər çox olur. Çünki
güllənin lülədəki hərəkət sürəti ilə lülədən çıxandan sonrakı sürəti,
mahiyyətcə fərqlidir. Güllə lülədə artan sürətlə hərəkət edir. Lülə
kanalının sonunda güllə özünün ən böyük sürətini alır. Elə başlanğıc
162
sürət də məhz budur. Güllənin sonrakı hərəkəti azalan sürətli hərə-
kətdir.
Kalaşnikov avtomatında (həmçinin pulemyotunda) atəşin ya-
ranması və qurtarması prosesi ani bir vaxtda (0,001-0,06san) başa
çatır. Atəş tətiyin çəkilməsi ilə başlanır. Bu zaman zərbə mexa-
nizminin patronun arxasına vurduğu güclü zərbə ilə onun daxilin-
dəki barıt alışır və ani bir zamanda yüksək təzyiqli gaz əmələ gəlir.
Qaz gülləyə itələyici qüvvə ilə təsir edir və onu sürətlə patrondan
ayırır. Lülə uzun olduqca qaz gülləyə daha çox müddətdə təsir
göstərir və lülənin ucunda güllə özünün maksimal sürətini alır. Ona
görə də başlanğıc sürət böyük olur. Məsələn, avtomatın lüləsinin
uzunluğu L = 369mm-dir. Avtomatda güllənin başlanğıc sürəti isə
V
0
= 715m/san-dir. Karabindən atılan güllənin başlanğıc sürəti daha
böyük olur. Çünki patronlar hər iki silah üçün demək olar ki, eyni-
dir. Lakin karabinin lüləsinin uzunluğu 544mm-dir. Karabinin lüləsi
avtomatın lüləsindən 544-369=165mm uzun olduğundan karabində
güllənin başlanğıc sürəti 745 m/san olur.
Güllənin öldürücü qüvvəsi onun hədəflə görüşdüyü zaman
malik olduğu enerji ilə səciyyələnir. Fizika kursundan bilirik ki,
“Enerji fiziki kəmiyyət olub, bir cismin (və ya bir neçə cismin)
hansı işi görə biləcəyini göstərir”. Enerjini işin ölçüldüyü vahidlərlə
hesablayırlar. Yəni, enerji kiloqram-metr (kqm), coul (c) ilə ölçülür.
Güllənin enerjisi də onun görə biləcəyi iş ilə hesablanır. Lülədən
çıxan zaman güllənin malik olduğu enerji onun başlanğıc enerjisi
adlanır. Avtomatlarda atəş zamanı güllənin başlanğıc enerjisi 207
kqm-ə, 800 m-dən sonra isə 29 kqm-ə bərabərdir. Əl pulemyot-
larında isə başlanğıc enerji 225 kqm, 800 m-dən sonra isə enerji 29
kqm-dir. İnsanı sıradan çıxarmaq üçün (öldürmək üçün) 8 kqm
enerji kifayət edir. Güllə düzünə birbaşa atəş məsafəsində öz öldü-
rücü gücünü saxlayır. Avtomat və pulemyotlardan atılan güllənin
canlı qüvvəni öldürmək gücündən əlavə dağıdıcı zərbəsi də var.
Güllənin dağıdıcı zərbəsi onun müxtəlif əşyaları deşib keçməsi ilə
xarakterizə olunur. Belə ki, pulemyotdan atılan güllə 100 metrlik
məsafədə yerləşən hədəf müstəvisinə perpendikulyar (düz xəttin
163
müstəviyə perpendikulyarlığı kimi) şəkildə dəydikdə, aşağıdakı hə-
dəfləri deşib keçə bilir:
a)
6 mm-(millimetrlik) qalınlığa qədər polad lövhəni;
b)
Kərpic divar-12 sm (santimetr) qalınlığa qədər;
c)
45 sm-ə qədər qalınlığı olan qum, torpaq maneəni (hədəfi);
d)
50 sm-ə qədər qalınlıqlı taxtadan düzəldilmiş divarı.
Qeyd edək ki, hərbi rəhbərin verdiyi bu statistik məlumat
şagirdlərin müqayisə qabiliyyətlərinə əsaslanaraq güllənin malik
olduğu döyüş keyfiyyətlərinin daha şüurlu başa düşülməsinə kömək
göstərir. Çünki məktəbli müxtəlif materiallardan ibarət maneələrin
gülləyə davamlı olub-olmamasını həm atəş nöqtəsindən olan məsa-
fəyə, həm güllənin malik olduğu başlanğıc enerjiyə, həm də hədəf
nöqtəsinin materialına və qalınlığına əsasən müqayisə edir, güllənin
təsirini real şəkildə anlayırlar. Bu, şagirdlərin verdiyi suallardan və
onların mühakimələrindən aydın görünür.
Məktəblilərin fizika və riyaziyyat üzrə bilikləri “Güllənin ha-
vada uçuşu” mövzusunun tədrisi zamanı da geniş şəkildə tətbiq
olunur. Bu zaman onların həndəsədən qazandıqları düz və əyri xətt,
istiqamət, nöqtə, şüa, bucaq (iti, düz və kor bucaq) və s. kimi bilik-
lərinə müraciət edilir. Hərbi rəhbər güllənin havada uçüş trayek-
toriyasının çəkildiyi plakatın üzərində göstərə-göstərə aydınlaşdırır
ki, cismin (güllənin) hərəkət etdiyi xəttə hərəkət trayektoriyası deyi-
lir. Tratektoriyanın başlanğıcı güllənin uçuş nöqtəsi olur və lülənin
uc çevrəsinin mərkəzi götürülür. Uçuş trayektoriyasının hədəf müs-
təvisi ilə kəsişmə nöqtəsi düşmə nöqtəsi adlanır.
Daha sonra hərbi rəhbər silahın üfüqünə nisbətən güllənin
uçuş trayektoriyasındakı elementlərin izahına başlayır (14-cü şəkil).
164
TR – trayektoriya
-Lülənin istiqamətində uzanan düz xətt yüksəlmə xətti adlanır.
Gullənin uçuş nöqtəsindən onun trayektoriyasına çəkilən toxunan
düz xəttə isə atım xətti deyilir. Uşaqlar, toxunan düz xətt sizə 7-ci
sinif həndəsə (84, s.32) və 9-cu sinif cəbr və analizin başlanğıcı
kurslarından məlumdur (tərif olduğu kimi şagirdlərin yadına
salınır): “Tutaq ki, bir f(x) funksiyası və onun qrafiki verilmişdir.
Əgər x
o
nöqtəsində f(x) funksiyasının törəməsi varsa və f
1
(x
0
) –a
bərabərdirsə, onda
y=f(x
0
)+f
1
(x
0
) (x-x
0
)
(1)
düsturu ilə verilmş düz xəttə f(x) funksiyasının qrafikinə x
0
nöqtəsində çəkilmiş toxunan deyilir. Həm qrafikin, həm də
toxunanın keçdiyi M
0
=M(x
0
;y
0
) nöqtəsinə toxunma nöqtəsi deyilir
(85, s.136). Deməli, güllənin hərəkət trayektoriyası funksiyanın
qrafiki kimi götürülür, bu qrafik düz xətlərlə ancaq bir nöqtədə
görüşür və həmin düz xətlərin bir tərəfində qalır. Güllənin hərəkəti
zamanı uçuş nöqtəsindən trayektoriyaya çəkilən toxunan ilə
yüksəlmə xətti arasında əmələ gələn bucaq uçuş bucağı adlanır.
Uçuş bucağı da bütün bucaqlar kimi dərəcələrlə ölçülür.
Yüksəlmə düz xəttini kəsən perpendikulyar müstəviyə atəş
müstəvisi deyilir. Yəni atəş müstəvisi elə müstəvidir ki, o, yüksəlmə
düz xətti ilə kəsişir və 90
0
-li bucaq yaradır. Yüksəlmə xətti ilə
silahın üfüqünün əmələ gətirdiyi bucaq yüksəlmə bucağı, atım xətti
Şəkil 14
.
165
ilə silahın üfüqünün əmələ gətirdiyi bucaq isə atım bucağı adlanır.
Trayektoriyanın silahın üfüqünə nisbətən ən hündür nöqtəsinə
trayektoriyanın təpəsi deyilir. Trayektoriyanın təpəsi onu iki qola
ayırır. Uçuş nöqtəsindən trayektoriyanın təpəsinə qədər olan hissə
(qövs) daha uzundur. Çünki bu hissədə güllənin sürəti nisbətən
böyükdür. Trayektoriyanın təpəsindən silahın üfüqünü kəsənə qədər
olan hissə isə kiçik olur. Çünki güllə artıq öz sürətini itirməyə
başlayır və getdikcə sürət sıfra yaxınlaşır. Güllənin uçuş nöqtəsin-
dən onun düşmə nöqtəsinə qədər olan məsafəyə silahın tam üfüqi
uzaqlığı deyilir. Düşmə nöqtəsində güllənin sürəti son sürət adlanır
və sıfra bərabər olur.
Hərbi rəhbər bu qayda ilə güllənin uçuş trayektoriyasının
digər elementlərinin izahını davam etdirə bilər.
Növbəti hərbi məşğələlərin keçirilməsi zamanı şagirdlərin
fizika və riyazi biliklərindən istifadə analoji qaydada aparılır.
Ümumiyyətlə,” Atəş hazırlığı”na dair məsələlərin öyrənilməsi
və bu zaman fənlərarası əlaqənin əsas götürülməsi, fizikadan, riya-
ziyyat və rəsmxətdən vaxtilə qazanılan biliklərə istinad olunması
ibtidai hərbi hazırlıq kursunun ümumi məqsədinin həyata keçmə-
sinə böyük kömək göstərir. Məktəblilər döyüş silahları (Kalaşnikov
avtomatı və Kalaşnikov pulemyotu, əl qumbarası və s.) ilə onların
hissələri və işəsalma, istifadə prinsipləri ilə yaxından tanış olmaq
imkanı qazanırlar. Atəşin təsir uzaqlığı, nişangah məsafəsi, atəşin
tempi, güllənin öldürücü gücünü saxladığı uzaqlıq və s. barədə alı-
nan biliklər döyüş silahlarından necə düzgün istifadə etməklə bağlı
şagirdlərin təsəvvürlərinə aydınlıq gətirir. Bu da gələcəkdə – hərbi
xidmət illərində döyüş silahları ilə davranmaq, onlara qulluq göstər-
mək, tələb olunan səviyyədə onları işlətmək işini asanlaşdırır.
3.4. Hərbi topoqrafiyanın şagirdlərin riyazi, rəsmxət
və coğrafi biliklərilə əlaqəli tədrisi
Dostları ilə paylaş: |