Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

3)
 
Ürək-damar  sistemindo  doyişiklor  nobzin  tczloşmosi,  qan  lozyiqinin 
artmasi,  dərinin  ronginin  agarmasi  vo  ya  qızarması  kimi  psixofizioloji 
göstəricilər qeyd edilir. 
4)
 
Psixi  qıcığa  seksual  reaksiyalann  omolo  golmosi  seksual  partnyoru  vo 
ya  seksual  obyekti  gördükdə,  onunla  fiziki  iinsiyyoto  girdikdo  omolo  golon 
fizioloji  hal  -  tonoffiisiin,  qan  təchizatının  vo  •zələnin  halının  doyişməsi  kimi 
müşahidə olunur. 
5)
 
Hor hansi emosional reaksiya ovucda. qoltuq altinda torlo-moyo sobob 
olur. Psixoqalvanometrlo dori qalvonik reaksiyam ölçməklə bu dəyişməni aydin 
müşahidə etmok olar. 
Psixogen  faktorlann  tosiri  noticosindo  somatik  pozulmalar  for-malaşır  vo 
bunlara  psixosomatik  xostoliklor  deyilir.  Psixosomatik  xostoliyin  omologolmo 
mexanizmi  bclodir:  stress  faktoru  affektiv  gorginlik  omolo  gotirir.  Affekt  psixi 
vo somatik saholor arasinda кофи hesab edilir. 
Affekti  bogarkon  horokot  vo  vegctativ  tozahiirlor  kosilir,  ney-roendokrin 
sistem  aktivləşir  vo  qan-damar  sistemindo  vo  daxili  or-qanlarda  oyanmalar  baş 
verir. Əvvəllor bu aktivləşmə qısa miiddo-lo omolo golir, lakin tokrar olunduqda, 
uzunmiiddotli olduqda bu doyişikliklər iizvi xarakter daşıyır, dönməz olur. 

 
Psixomatik  xostoliklorin  formalan  çoxdur.  Psixi  stresslo  xosto-lik  arasinda 
miioyyon  olaqo  vardir.  Bu  psixosomatik  xostoliklor  yaradir  ki,  onlann  da 
miixtolif fonnalan movciiddur. 
Bü  baximdan  bir  ncçə  təsnifat  mövcuddur.  M.Blcylcrin  tosni-fatina  nozor 
salaq. 
1.  Psixogen  komponentin  tosiri  noticosindo  iizvi  somatik  xostoliklor  baş 
verir.  Əsasən,  hipertoniya,  modo  vo  onikibarmaq  bağır-saq  xorası,  infarkt 
miokard, işemiya xostoliyi, miqren (koskin xro-niki baş ağrıları), bronxial astma, 
revmatik  artrit,  kolit,  neyrodenna-lit.  Psixogen  tosir  noticosindo  homcinin 
psixogen  ölüm  hallan  da  baş  vero  bilir.  Dohsot  hissi  keçirorkən  bcyinin 
adrcnokortikal sis- 
171 temlorirıdə qeyrı adi qıcıqlanma noticosindo və ya kəskin stress v 
ziyyeıinden qidadan iıııtina noticosindo ölüm halları ınüşahidafl 
nur. 
2.
 
Psixogen tosir noticosindo psixosomatik funksional pc malar müşahidə 
olunur. Bu zaman kardial tunk&ional rcaksiy^l çox torləmə, kokoləmo, qusma, 
qobizlik, enurez (sidik saxU ma), seksual pozulmalar kimi özünü büruzə verir. 
3.
 
Şəxsiyyotin və onun hoyocanlarmın xiisusiyyotlorindon lı olaraq 
psixogen tosiro müoyyon münasibotin olnıası ılo əla<$j psixomatik pozulmalar 
has verir. Belə şoxsiyyətlor: a) piylənmə" b) zodoyo, v) riitiindon vo alkoqoldan 
a
>ılıl
:q göstəriılər. Mosəl 
 
a)
 
qida qəbulu heç do ancaq bioloji vo fızıoloji akt hesab mir, Qidanın 
keyfiyyoti vo kəmiyyoti şoxsiyyot torofindon hom sosial pozısiyası, statusu kimi 
qiymətləndirılir. Onlar piylonm ciddilik, sanbaliihq kimi qobul edirlor. Norman 
Mcyler yazi «Siyasətçilor anq ola bilməz. Anq adam rəhbər vəzifələrdə in hissi 
bağışlanıır». Piylonmış adamlarda öziinütosdiqo, nüfuza, rafa, təhlükəsizliyo no 
dorocədo nail olunmaya baxmaq lazim" Qidanm normadan çox qobulu özündon 
narazılığın, müvəffəq' yotsizliyin kompensasiyası kimi baxılmahdır. insanlar bu 
kom; sasiyadan ona gore istifado edirlor ki. bu daha etibarh mexani dir. 
Bu kompcnsasiya mexanizmi nevroz, depressıya nahnda olaf şəxsiyyətlərdə 
do müşahıdə olunur. 
Yoni:  a)  hor  bir  işi  dəqiqliklo,  dıqqotlə,  ıncəliklə  vo  çalışqan?  lıqla  icra 
edənlorın  oksı  olan  ınsanlarda  zodolonnıoyo  meyillik  kij  mi  psixosomatik 
pozulma olur. 
b)
 
psixosomatik pozulmanın dıgər forması toksik maddələ^ dən, tiitündən 
vo dormandan asılılıqdan, alkoqolizmdon omolo g lir. Няшма 
Psixogen tosir zamanı tütiindon istifado noticosindo tenəffi" yollarının 
xəstəlikləri, bronxit, ağ ciyər xorçengi vo qan-dam xəstoliklori baş verir. Həyat 
stimulu olmayanlar, işsizlor, bir pro, lemin həllini sobirsizliklə gözləyonlor 
keskın tütün asılılığına dü-çar olurlar. Ycniyctmə vo gone adamlar tütündən 
istifado etməkla özlərini daha da böyük göstənnok, özünəinama nail olmaq üçün 
risqə gediılor. 
Alkoqol  qəbul  etmoklo  cyforiya  (yüksok  əhval-ruhiyyə)  hissi  keçıron 
«dordli», «problemlı» şəxsiyyət sanki, yüngülləşir, qorxJ 
172 . һоуəсаш vo real problemlori ımudur. Əslindo iso bu. psixoloji Üdafiə 
reaksiyasıdır. ПоппаП asılıhğı zamanı qobul olunan preparatın növü osas rol 
nyır. Əsason, eyforiya. xoş too-sıiratlar, qeyri-ıeal arzular pey-oluı Evni təsiı 
güciino malik bir preparatı digori ilə əvəz edo bi-ı. Yoni alkoqol-siqaret-kofe-
dorman-narkotik maddolor zonciri ır. 
Toksik asılılıq osason psixi izaha malik olur. Məsələn, siqaret dikdo «aclığt 
unutmaq». «yuxulamanı yaxşılaşdırmaq». alko-tqobul etdikdo «susuzlıığun 
yatması», «bövroklərə xeyirli olma-, «hokimlər do içir vo çokir», «içon do ölür. 
içmoyən do ölür» ləri ilo p
ç
ixolojı bəraət müşahidə olunur. 
•  Psixosomatik  xəstolikiərin profilaktikası  vacibdir. İrısanın  sinir  temino  monfi 
təsir göstoron vo somatik xəstolikloro sobob olan Г ncço faktor mövcuddur. 
I
) Ba/ar iqtisr.diyyatı insanlar qarşısına miioyyon təloblor qo-f. Onlardan geri 
qalmaqla insan comiyyotdoki mövqeyini itirir; onun hoyat soviyyəsino tosir edir, 
psixi gorginliyin vo narazih-
s  
bobino çevrifir. 
Miihitin  tolobino  osason  ogər  şoxsıyyəto  gorginlik,  fiziki  horo-tsizlik  tosir 
edorso  bu  somatik  simptomlann  formalasmasma  so-|b  olur.  Belo  şəxslər  qida 
qobulu, siqaretcekmo vo alkoqol qobul 
oklə  məşğul  olur  vo  damar  xostoliyinə  düçar  olurlar  (hipertoni-,  infarkt  vo 
nevro/.iaşma). 
İ 
Digor torofdon, makrososial stress faktorların (müharibo, inqi h. iqtisadi vo 
siyasi böhranlar aiddir) tosiri zaman' psixogen po-Iniülar, intihar siilh dövrüne 
nisboton çox olur. Çünki makrososi-stressor faktorlar (mosolon. miiharibo) 
insanin bioloü varlığına, lüko gotirir vo onun tofokKuriinii, hisslorinı nıüovyon 
moqsode oldorok. msam daxili miinaqisodon azad edir İşsi/lik,. iqtisadi çotinlik 
dövriindo iso oksino. miioyyon ohali plan özlorini atılmış, lazımsız hesab edir vo 
digorlorino nisbo-II alçaldılmış sayırlar. Belo olan halda psixı sağlamlığa monfi 
to-daha qabafiq olur vo «hoyatdan bezenlor»   çoxahr, intihar vo xosomatik 
xestoliklor artir. 
• Urbanizasiva ilo olaqodar da psixoloji problemlor çoxalır. Şə- 
liisinin  koskin  artmasi  ev,  moktob,  su  vo  s.  problcmlorini  ya-Tff  vo  bu 
strcssorlann tosiri altinda psixosomatik xostoliklor ya-lir. 
173 

 
Daha zəif küy psixogen, psixoloji təsirə malikdir (hoyat mühi-l tinən 
narahatlıq gorginlik, narazılıq yaradır). 
Ekoloji  vəziyyətin  çətin  olduğu  şəraitdə  psixoloji  vo  patofızio-1  loji 
pozuntular  formalaşır.  Panel  evlər  küyü  bir  evdon  digonnə  ve-|  rir  vo  psixogen 
mühit daim insana tosir edir. 
Cəmiyyətdə  kişi  və  qadın  arasinda  bərabərlik  iqqisadi  cohət-l  dən 
mümkündür.  Lakin  ailədə  isə  qadm  əlavə  olaraq  ev  qayğılanl  və  işləri  ilə 
məşğuldur.  Ailədə  iinsiyyot  dairəsi  daralmısdır,  ancaq 
1 
axşam  biitiin  ailə  bir 
ycro  yığışır,  lakin  yeno  iinsiyyot  po/ulur.  cün
-1 
ki  televiziyaya  baxma  buna 
səbəb olur. Bir torofdon televiziya ver-J ilişləri (böyük və kiçiklorin eyni verilişə 
baxması)  uşaqları  vaxtın
-1 
dan  qabaq  böyüklərin  diinyasına  daxil  cdir,  onlar 
bunu axıra qodəfj dork etmədon, fızioloji soviyyədə reaksiya verir vo  «оуапта» 
pro-| sesi baş  verir. Uşağın real hoyati, biliklori ilo  fizioloji lolobatlanj arasinda 
münaqişə yaranir vo demok olar ki, uşaqların 95%-do nev
-1 
roz halı formalaşır. 
Ailədə  atanın  yüksok  nüfuzu,  onun  sözünün  qanun  olmasij  prinsipi 
pozulmuşdur.  Çünki  hal-hazırda  ailədə  demokratik  prinsip
-1 
lərin  olmasından 
söhbət  gedir  (yəni  kor-koranə  tabeçilik  vo  icra]  yox,  ailədə  açıq  fikir 
mübadiləsinə ycr verilir). 
Sadalanan psixi stress faktorlarının insana tosiri onun nıoıısubj olduğu 
ictimai qrupdan, tərbiyəsindən, temperamcntindon, xarakte-l rindən, həyat 
meyarlarından, sərvət meyllərindən və adaptasiya qa-biliyyətindən bilavasito 
asılıdır. 
Son illərin strcssorları sırasına baxaq: 
1)
 
iş, onun təşkili vo iqtisadi çotinliklər; 
2)
 
ailo üzvlərinə çətinlik yaradan gcniş tolobat mallan ilo too hizat; 
3)
 
işləyən qadınlarda bu toləbatlarla olaqodar omolo goləi psixi gorginlik; 
4)
 
holl olunmamış ev problemi; 
5)
 
ailo münaqişələri, işdo vo digor yerlordo olan narazılıqlar; 
6)
 
gərginliyi frustrasiyani aradan götürmək moqsodilo toks' maddolordon 
istifado (alkoqol, nikotin, narkotik maddolor vo s.)l 
Bunlan  aradan  qaldırmaq  üçün  psixi  gigiyena  vo  protilaktikj  totbiq 
olunmahdir. 
1. Uşaqların torbiyosi sahosindo qadağanlar, qorxu omolo g 
174 tirmo ilo yox, davranış nümünələri osasinda tərbiyoyə geniş yer 
verilmolidir. Himayədarlıq atmosferi yarannamaq, münaqişəni sa-kit halda 
yatırmanı nümunədə göstərmək. Uşaq öz təcrübəsindo hor şcyin qiymətini 
bilmolidir. Uşağın qorxduğu işə onu kəskin itə-leməmək fıznki omoyo maraq 
oyatmaq. 
2.
 
Yeniyetmələrin  seksual  tərbiyəsini  diizgiin  qurmaq.  Ozünə  qarşı  qızın 
oğlana, oğlanın qıza qarşı məsuliyyətliliyi torbiyo olun-malıdır. 
3.
 
Böyüklərdo  əməyi  düzgün  qiymotlondirmə,  düzgün  işgüzar  davranış 
göstormək,  diizgiin  tənqidi  qəbul  etınək,  şəxsi  uğursuzlu-ğa,  sarsıntıya  qarşı 
dözümlü olmaq təlqin cdilməlidir. 
4.
 
Çox yorulmaqdan qorunma. Çünki bu zaman görülon işə an-iıpatiya 
formalaşır. 
5.
 
Boş vaxtdan diizgiin istifado etmok. Aktiv   istirahət forma- 
sından istifado etmok. 
6.
 
Hoyat  partnyorunu  diizgiin  seçmək.  Ahəngdarlığı  tomin  etmok  üçün 
maraq  və  baxışlann  üst-üstə  düşməsi,  səbrli  olmaq,  öz  hisslərini  cilovlama 
bacanğı vacibdir. 
7.
 
Sakitlik,  «boşalma»,  yayınma  kimi  davranış  formalarına  yer  vermək 
lazimdir.  Yumor,  fiziki  və  zehni  boşalmalar,  autogen  məşq,  «yoqa»,  yuxu 
vasitosilo buna nail olmaq mümkündür. 
Toksik maddolordon, türündon, alkoqoldan imtina. 
Buna nail olmaq iiciin ohali qruplanna miihazirolor oxunmali, qozet, radio, 
televiziyadan diizgiin istifado etmok lazimdir. Uşaqla-ra valideyn vo miiollimlor 
vasitosilo  tosir  ctmok,  moslohotxanalar  ■çmaq  lazimdir,  ohaliyo  tclefonla 
psixoloji  moslohotdon  diigiin  istifado  etmok.  Yaşlı  vo  tənhalar  üçün  «Ümid» 
ocağı təşkil etmok vo s. 
Biitiin  bu  vasitolor  psixosomatik  xəstəliklorin  qarşısını  alar  vo  adamlann 
psixi sağlamlığını tomin cdor. 
 
6. Ali hisslor 
Insamn  hisslori  çox  vo  rəngarongdir.  Şadlıq,  giimrahhq,  yor-fcunluq, 
zoiflik,  etinasızlıq,  danxma,  qiisso,  kodor,  olom,  toossiif,  qorxu,  qozəb,  dəhşət, 
intizar,  narahatlıq,  şübhə,  təəccüb,  gözəllik,  •cvgi,  nifrot,  kinayə,  qisqanchq, 
utancaqhq,  iftixar  vo 
s. 
kimi  miix-lolif  hisslor  vardir.  Hisslor  holo  qəti  təsnif 
edilmomişdir. Insan hisslorinin çoxiuğu, rongarongliyi onun öziinün otraf varhga 
miix- 
175 təlif miirıasibət bosləmesinden irəli golir. Axı, insan təbioto, ct miyyotə, 
insanlara, ictimai müəssisolerə, əmək fəaliyyətinə onun nəticelərinə. müəyyən 
oxlaq normalanna, ailə münasibətləı nə, bir sözlo. gcrçokliyə hər hansı bir 
münasibət bosloyır. Həmi bu gcrçoklik insan hisslorinin mozmununu təşki' edir. 
Buna g< do hisslori 
iki 
osas cohoto: 1) hisslorin yönəlmiş olduğu obyektleİ rə, 
2) hisslorin mozmununa göro növloro bölmok olar. Bu cobotdonl insamn ali, 
mürokkəb hisslori diqqoti xiisusi olaraq 
colb 
edir. M min hisslor osasinda 
insamn ictimai hoyata, oxlaq normalanna olan] münasibətini toyin etmok 
mümkiindür. 
 
Sənaye  müəssisələri,  nəqliyyat  küy  yaradır.  65  -  90  db  aı  küy 
neyrovegetativ pozulma yaradır. 

 
Ali  hisslor  comiyyotin  iizvii  kimi  insanin  yiiksok  dorocodo  in4  kişafının 
məhsulıı  olub,  mozmunca  on  zongin  hisslordir.  Bura»  oxlaqi,  zehni 
vo 
cstetik 
hisslor daxildir. 
Ə x l a q i   h i s s l o r  miioyyon comiyyot miqyasında möv-cud olan 
oxlaq normalanna boslonon subyektiv münasibətlə bağfl dir. 
Əxlaqi hisslorin obyekti ayn-ayn adamlar, insan qruplan.B sanlar arasmdaki 
miinasibotlor, ictimai hoyat hadisolon vo qanunj Ian, eloco 
do 
adamın öz hərokət 
vo 
rəftarları  ola  bilor.  Ogor  homin]  hadisoloro  münasibət  mövcud  comiyyotin 
birgoyaşayış  qaydalannJ  uyğıın  golirso,  miioyyon  davranış  normalanna 
müvafiqdirso,  о  za
-J 
man  insanda  miisbot  oxlaqi  hisslor  yaranir.  Xeyirxahliq, 
dostli  rəğbət,  yoldaşlıq,  kollcktivçilik,  məsuliyyət  hisslori  belo  hiss  dondir. 
Bozon 
do 
insan  mövcud  oxlaq  normalanna  uyğun  horokJ  etmir,  öz  monafcyini 
comiyyotin  monalcyindon  iisiiin 
tutur. 
Bu  zaJ  man  onda  fərdiyyətçilik, 
bədxahlıq, düşmənçilik, paxıllıq vo s. 
Д 
mi monfi hisslor kök salır. Öz yaramaz 
horokot. 
vo 
roftarimn 
ictirnM 
oxlaqa  uyğun  goltnodiyini  dork  edon,  bunun 
iiçün dətin iztirab çiron adamda iso təossüf, pcşmançılıq, utancaqlıq, xəcalət çəl 
kimi oxlaqi hisslor nozoro çarpır. 
Demoli,  oxlaqi  hisslor  mövcud  comiyyotin 
roftar  vo 
oxlaq  nc 
malanna  insanin  boslodiyi  monfi 
vo 
ya  miisbot  miinasibotin  oks 
dirilmosidir.  Odur 
k i ,  
muxtolif  hoyat  şəraitındə  yaşayan  insanh  oxlaqi 
hisslori do mozmun etibarilo bir-birindon forqlonir. Bi goro do hor bir tanxi 
dovrdo  insan  hisslorinin  torbiyo  edilmesil  moqsodi 
vo 
istiqamoti  do 
dəyişilmiş, yeni forma vo məzmun ki ermisdir. 
«İnsan insamn dostu, yoldaşı vo qardaşıdır» prinsipi hökm 
176 ron bizim comiyyotdo torbiyo alan yeniyetmə vo genclərdə on no-cib 
oxlaqi hisslor inkişaf edir. 
Bakimn  134  saylı  məktəbinin  şagirdi  Tofıq  Hiiseynov  vo  Ağ-dam 
şəhərindəki  1  saylı  məktobin  şagirdi  Sədrəddin  Bayramov  su-da  boğulan 
moktoblini xilas etmiş, lakin özləri iso həlak olmuşlar. Başqasınm həyatını xilas 
etmok  üçün  öz  həyatını  qurban  vermis  olan  Tofıq  Hiiseynov  vo  Sədrəddin 
Bayramov  kimi  ycniyctmələr-do  nocib  oxlaqi  hisslorin  inkişaf  etdiyi  aydin 
surotdo görünür. Qar-das Giirciistanda tobii folakot zamam (1987-ci ilin yanvar - 
fevral  ■ylarında)  Ağdamın  Mahrızlı  kondindon  olan  siravi  osgor  Rahib 
Məmmədovun  öz  hoyati  bahasina  28  nofori  tobii  folakot  osirliyin-don 
xilasetmosi hoqiqi igidlik nümunosi vo yüksək beynolmilolci-liyin parlaq ifadosi 
deyilmi?! «Molodyoj Qruzii» qozetindo dorc olıınmuş matcrialda deyilir: «Rahib 
dostluğun  vo  qardaşlığın,  insa-ni  borcu  ycrino  yetirmoyin  no  demok  olduğunu 
yaxşı  bilirdi.  Homi-şolik  olaraq  Qaladidi  kəndinin  qadınları  vo  kişilərinin, 
uşaqlarının vo qocalannın qəlbində yaşamaq üçün ölümə sinə gənnişdi». 
Bu  təsadüfı  deyildir.  Çünki  onlarda,  eloco  do  onlarla  vo  bolko  yiizlərlə 
digər  şəxslərdə  oxlaqi  hisslor  sosial  miihitin  yüksok  oxlaq  normalan  mövcud 
olan bir mühitin tosiri altinda təşokkül tapıb. 
Qarabağ  müharibəsi  dövründo  respublikamızın  bir  çox  gənclə-ri  yüksok 
vətənpərvərlik hissi nümayiş ctdirmişlər. Bu ülvi hiss adamlanmızm öz vətəninə 
hədsiz  mohobbot  bəsləmosində  onun  miivəffəqiyyətini  gördükdə  ürəkdon 
sevinməsindo, düşmənlərinə dorin nifrot besləmosindo ifado olunur. 
Yoni  vətonpərvərlik  hissi  xalqımızın  qeyrətli  övladlarında  sadoco  olaraq 
seyrçilik  soviyyosindo  qalmır,  lazım  gəldikdə  onları  Voton  yolunda  öz  canını 
belo  əsirgəmoməyə  tohrik  edir.  Yeni  sosial  şoraitlə  olaqodar  olaraq  yoldaşlıq, 
dostluq,  kollektivçilik,  hu-manizm  hisslori  do  adamlarımızda  yeni  mozmun  vo 
mahiyyot kosb ctmişdir. 
E s t e t i k   h i s s l o r   təbiətin,  incəsonət  əsərlərinin  gö-lolliyini 
qavramaq, dork etmoklə əlaqədardır. Çünki insanlar ictimai təcrübədə dünyanın 
gözəlliyini  do  oks  etdirmok  qabiliyyoti  oldo  etmişlor.  Bu  zomindo  insanda 
muxtolif estetik hisslor təşokkül tapmışdır. J.J.Russo gostorir ki, gözollik vo ona 
miinasibotdon  do-^an  miiqoddos  idcya  vo  vozifo  hissi  ancaq  insan  qəlbində 
yaşayır. 
Füsunkar təbiət mənzorələri, yaşıl çomənliklor, güllü, çiçəkli yamaclar, şır-
şır axan bulaqlar, aylı gecələr, quşların nəğməsi və s. 
insanda estetik hisslər doğurur. Məlumdur ki, təbiətin gözəllikləri bizdə müxtəlif 
əhvali-ruhiyyo yaradır. Məsələn, kükrəyib daşan çaylar insanda bir cür göz yaşı 
kimi duru vo sakit axan sular isə baş-qa bir əhvali-ruhiyyə yaradır. Yaxud aylı-
ulduzlu  aydın  gecəlor  bizdo  fərəh,  şadlıq,  nikbinlik,  qövsü-qüzeh  miivazinət, 
sakitlik, sə-rinlik əməlo gətirir.  May  və  iyun aylannda  Göy göliin təbii  mənzə-
rələri kimi valeh etmir? 
Insanin  estetik  hisslərinin  ilk  mənbəyi  təbiətin  gözəlliyidir.  Bundan  sonra 
insana  gözəllik  hissini  təlqin  edən,  həmin  təbiəti  ob-razlarla  oks  etdiron  bədii 
ədobiyyat, incosənot osərləri və musiqi-dir. İnsanın özünün hərəkət və rəftarlan 
da  bu  və  ya  digər  estetik  hiss  doğura  bilor.  Tosadüfi  deyildir  ki,  tarix  boyu 
mütofəkkirlər insan gözolliyino böyük qiymət vennişlər. «İnsan diinyanın əşrofı-
dir»  deyən  dahi  Nizami,  «insanı  daima  inkişaf  edon  təbiətin  son  osəri»  hesab 
edən Höte, «Үег üzündə ən böyük gözəllik insan gö-zəlliyidir» deyon Pestalotsi 
bu fıkrə təsadüfən golmomişdir. Çünki insanin fiziki vo monovi gözolliyi bir sira 
estetik hisslor doğurur. 
N. Q.  Çernışevski  gostorir ki, biz on  gözəl  şeyi təmənnasız olaraq sevirik, 
ondan zövq ahnq, onu bizo oziz olan bir adam  kimi se-virik. Gözəllikdə  no iso 
bizim qəlbimizə yaxin, oziz olan bir şey var. 
Bizim  estetik  hisslərimiz  həmişo  bu  vo  ya  digor  maddi  toloba-tımızın 
ödənilməsi ilo bilavasto olaqodar olmur, onlar aclığımızı və  ya susuzlugumuzu 

 
tomin  elomoyo,  yaxud  hoyatimizi  muhafizo  et-məyə  yönəlmir.  Hotta  bozon 
gözəl  musiqi  vo  ya  bodii  osordon  ah-nan  estetik  hiss,  insana  aclığı,  susuzluğu 
belo miioyyon miiddot unutdura bilir. Dilimizdə işlənən «о qodor gözəldir, adam 
istoyir  ki,  yeməyib-içmoyib  ona  tamaşa  etsin»  ifadosi  do  bunu  aydin  surotdo 
gostorir.  Mosolon,  meyvələri  çox  canh  vo  hoddon  artıq  gözəl  tosvir  etmiş  olan 
bir rəssamın əsərinə baxdıqda, adamin ondan xo-şu golir, onu seyr edorok, belo 
gözollikdən  zövq  alır,  homin  mey-volori  yemok  barodo  iso  düşünmür.  İnsan 
gözəllikdən bu monada təmənnasız zövq alır. 
Bozon  insanin  estetik  hisslori  oxlaqi  hisslori  ilo  birləşir.  Mosolon,  insan 
bozon  Votonin  tobii  mənzərələrindən  do  gözəl  mənzə-rələrə  rast  gələ  bilor, 
ondan  hozz  alar,  lakin  bir  az  kecon  kimi  homin  gözəllik  insanin  göziində 
başqalaşır,  sanki  Voton  hosroti  hissi-nin  tosiri  altinda  öz  cazibədarlığını  itirir, 
adam artıq darıxmağa baş- 
178 layır, Votonin boz çölləri belo, insanin 
nəzərində 
dəyişir, 
gözəllə-sir. 
daha 
cazibodar olur vo insam özünə çokir. 
İnsanın estetik hisslorino noinki oxlaqi hisslori, hom do onun dıınyagörüşü, 
yaşadığı ictimai şərait do tosir edir. Bu cohotdon in-sanların nəzorində gözəllik 
meyarı  başqa-başqa  olur.  Nozoro  almaq  lazimdir  ki,  gözəllik  vo  ya  çirkinlik 
haqqinda  insanların  tosovviir-lori  noinki  ayn-ayn  tarixi  dövrlərdə,  hom  do  eyni 
bir dövrdə yaşa-\ an muxtolif sosial qruplann nümayəndələrində do başqa-başqa 
olur. 
Z e h n i  h i s s l o r  insanin idrak foaliyyoti ilo olaqodar olan, onu otraf 
alomi  daha  dorindon  vo  otrafli  dork  etməyə  yönəldən  mü-mkkob  hisslordir. 
Homin  hisslor  tolim  prosesindo,  elmi  axtanşlar,  lleco  do  incosonotin  muxtolif 
növlori  üzrə  yaradıcı  foaliyyot  zama-ni  meydana  çıxır.  Zehni  hisslor  insanin 
zehni,  idrak  foaliyyoti  prosesindo  yaranir  vo  onun  vasitosilo  törədilir.  İnsanın 
təbiətin sirləri-
i K )  
vaqif olmaq cəhdi, bilik əldəetmə meyli miixtolif hisslor doğu-
I
ли, homin hisslor bu vo ya digor nozori vo ya əməli mosolonin holli ilo olaqodar 
olur. 
Hor  hansi  bir  mosoloni  holl  etmok  üçün  insan  düşündükdə,  onda  bir  sira 
zehni hisslor omolo golir. Ogor məsolə miirokkobdirso, aydin deyilso, çətin holl 
edilirso,  insan  öz  hoyatinda  tamamilo  yeni  bir  obyektlo  rastlaşırsa,  onda  homin 
cismi  otrafli  dork  etmoyo  tohrik  edon  toocciib  hissi  özünü  gostorir.  Mürəkkəb 
fıkri  mosolo  holl  cdildikdon  sonra  insan  homin  dəqiqo  vozifəsini  bitmiş  hesab 
etmir,  alınmış  cavabın,  həllin  gedişinin  doğru  olub-olmaması  üzərində 
düşünməyə  başlayır,  bu  zaman  insanda  şübhə  hissi  əmələ  golir.  Bu  şübhəni 
aradan  qaldınnaq  üçün  adam  öz  noticolorini  ycnidən  yox-layır.  Əgər  mosolonin 
diizgiin  həll  edilməsinə  inanırsa,  bu  zaman  şübhə  hissi  öz  yerini  inam  hissino 
verir.  Beləliklə  də  şübhə,  toocciib,  inam,  fəhm,  yenilik,  heyrət  hisslori  zehni 
hisslor hesab olunur. Çünki homin hisslor insanin zehni foaliyyoti zamam omolo 
gol-moklo  onu  daha  geniş  miqyasda  axtarışlar  aparmağa,  obyektiv  alo-ıııin 
qanunauyğunluqlarını kəşf etmoyo, cisim vo hadisolor arasinda az nozoro çarpan 
əlaqələri aşkar etmoyo tohrik edir. 
Platon  vo  Aristotelin  fikrinco,  hor  cür  fəlsəfənin  başlanğıcı  to-occübdür. 
Onlann bu sözündə böyük mona var vo buradan homin hissin no dərəcodə böyük 
idrak əhəmiyyotinə  malik olduğu aydin-laşır. Çünki insan tooccübləndikdo onu 
heyrətə  gətiron,  çox  ciddi  axtarışa,  idrak  foaliyyetinə  təhrik  edon,  həqiqəti 
müoyyənləşdir-тоуө sövq edən mühüm zehni hiss şübhə hissidir. 
Görkomli  sonotkarımız  Hüseyn  Cavid  şübhə  hissinin  mahıyyə-tini  poetik 
şokilde сох dəqiq ifado etmişdir: 
 
Şübhədir hər həqıqotin anası, Şiibhədir 
ohli-hikınətin babası, Şübho artarsa, 
hom yəqiq artar, Mərtfət nurlu 
şübhədən parlar. 
 
İ. P. Pavlov haqh olaraq gösterirdi ki, elmi fikirlərin məhsuldar oiması üçürı 
insan  gorok  daima  məsəloloro  şübhə  ilə  yanaşsın  və  özünü  yoxlasın.  Belo 
olduqda real varliq aaha donndən dork cdil-mış olar. Bununla da  msarıın xarici 
alomi yaradıcı surotdo dəyişmə-sınə imkan yaranir. Yoni insanin idrakı getdikco 
dərinləşir,  cisim  vo  hadisolorin  rnahiyyotini,  onlar  arasındakı  qanunauyğun 
olaqo və miinasibotlori daha otrafli əks ctdirmiş olur.