Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

Hadiso 
tobii 
şəraitdo, mosolon, dors zamani öyrənilir. 
Psixologiyada 
eksperimentin 
xiisusi 
formasi 
kimi 
foımalaşdın-cı 
eksperimcntdon  istifado  olunur.  Onun  adi  mahiyyotini  doqiq  ifa-do  edir: 
forcnalaşdırıcı eksperiment todqiqat prosesindo şagirdlərin 
111  və  ya  başqa  şexslərin  öyrədilməsini, 
onlarda  müəyyən  keytiyyət  lərin  inkişaf 
ctdirilmosini nəzərdə tutur. 
Psixoloji  hadisolor  çox  mürəkkob  və  rəngarəng  olduğu  üeün  onlan 
miixtolif  yol  və  vasitələrin  köməyi  ilo  todqiq  etmok  müm-kündür. 
Təbiətşünaslıq  elmlərinin  miixtolif  saholorindo  olduğu  kimi,  müşahido  vo 
eksperiment  metodlari  psixologiya  elmində  osas  metodlar  hesab  e d i l i r .  
Başqa  metodlar  iso  kömokçi  metodlar  kimi  nəzordən  keçirilir.  Bu  baximdan 
psixodiaqnostik metodlann ohomiyyotini qeyd etmok lazimdir. 
Psixologiyada  psixodiaqnostika  moqsodilo  holo  XIX  osrin  sonlarından 
başlayaraq  testlordon  istifado  olunur.  Test  -  ingiliscə^  sınaq  demokdir. 
Psixologiyada  da  bu  monada  işlodilir  vo  fordi  fərqlori  öyrənmok  moqsodilo 
totbiq olunur. 
Testlor  miixtolif  tapşırıq  vo  suallar  şəklindo  mütəxossislor  tə-»  rolindən 
işlonilir.  Testlərin  psixodiaqnostik  ohomiyyoti  onlann  elmi  cohotdon  no 
dərəcodə osaslı olmasindan bilavasito asılıdır. 
Psixodiaqnostik metodlar icorisindo sosiometriya (latinca şosietas - 
comiyyot vo yunanca - metrco - ölçmok demokdir.) mii hum yer tutur. Bu vo ya 
digor qrupda (kollcktivdo) insanlar arasr dakı qarşılıqlı miinasibotlori öyronmok 
moqsodilo ondan istifad olunur. 
Sosiometriya amerikan psixoloqu C. Moreno torofindon işlə-nilmisdir. Biz 
artiq bilirik ki, hor hansi metoddan danışarkən iki co-hoti - onun metodologiyasi 
vo texnikasi mosololorini forqlondir mok lazimdir. Bir texniki priyom kimi 
sosiometriya qarşılıqlı miinasibotlori öyrənmək üçün olverişlidir. 
Sosiometriyanın  totbiqi  qaydaları  ilo  qısa  tanış  olaq.  Şagirdlo-ro,  tutaq  ki, 
aşağıdakı məzmunda vəroqo verilir: 
Kiminlo birpartada oturmaq istordin? 
1-ci .....  
2-
 
ci .....  
3-
 
cü .....  
Şagird  suala  cavab  verorkən  iiç  nəfərin  adını  qcyd  edir.  (l-cii  kiminlo 
oturmaq istəyir, əgor bu mümkün olmasa, 2-ci və 3-cii kiminlo otunnaq istoyir?) 
Müvaliq  suala  sosiometrik  meyar  dcyilir.  Bir  sosiometrik  seansda  ən  çoxu  4 
sualdan  istifado  etmok  olar  (Во  zon  sosiometrik  təcrübolordo  «Kiminlo  bir 
partada  otunııaq  istə-məzdin?»  tipli  suallardan  da  istifado  olunur).  Şagird  suala 
cavab verdikdən sonra scçmənin motivini öyrənmok lazimdir. Sosiomet- 
112 rik təcriibonin noticələri osasinda cədvol və sosioqram tərtib olunur. 
Sosiometrik  cədvəl  formasına  göro  idman  cədvəllorinə  oxşa-yır.  Codvəldo 
şaquli  xətt  üzro  şagirdlorin  (ovvolco  qızların,  sonra  isə  oğlanların)  adı  vo 
familiyası  əlifba  sırası  ilə  yazılır;  üfliqi  xott  üzro  onların  sıra  nömrəsi  qcyd 
olunur (bax: cədvəl 1), 
Tutaq  ki,  A.  Almaz  1-ci  P.  Səbinə,  2-ci  İ.  Korim,  3-cü  iso  D.  Şolalə  ilə 
otunrıaq  istoyir.  Onların  cədvoldo  sıra  nömrəsi  müvafıq  olaraq  5,  7  və  3-dür. 
Almazın  adının  qarşısında  üfıiqi  xott  üzro  homin  nömrələrin  altinda  1,  2,  3 
rəqomlorini  qcyd  edirik.  Bu  о  demokdir  ki,  A.  Almaz  beşinci  şagirdlə,  yoni  P. 
Sobino ilo 1-ci, yed-dinci şagirdlə - İ. Korimlo 2-ci, üçüncü şagirdlə - D. Şolalə 
ilo 3-cü otunriaq istoyir. Cədvəldo şagirdlərin oturmaq istədikləri şa-girdlorin adi 
iifiiqi  xott  üzro  belo  qeyd  olunur.  Şaquli  xott  iizro  ki-min  neço  səs  almasi  vo 
onlardan neçosinin qarşılıqlı olmasi qcyd edilir. 
Codvol  osasinda  miixtolif  fonnalarda  sosioqramlar  tortib  oluna  bilor  (bax: 
şokil 22, 23). 

 
Sosiometrik codvol 
157 
8 
Cədvəl J 

 
 
о- 
о. 
 
Q
QQ
Ç 
 
 
Şokil 22 a. Sosioqramlar (C.Morcnoya görə) 
 
 
Jfc -------- ~~ 
Şəkil  23-də  təsvir  olunmuş 
sosioqram 
4 
kon-sentrik 
dairodon  ibarətdir.  Onu  oxla  iki 
hissoyə 
bö-lürlər: 
sağda 
oğlanlan,  sol-da  isə  qızları 
müvafıq surotdo к və H işarələri 
ilo  göstərirlər.  к  və  H-da  şa-
girdin cədvəldəki sıra №-si qeyd 
olunur. Mosolon sosioqramda A. 
Almaz 1, V. Lalo 2 vo yaxud Q. 
Mommod  A  kimi  gostori-lir  vo 
onlann 
kiminlo 
oturmaq 
istodiklori 
miixtolif 
xotlorlo 
qeyd 
edilir 
(birto-rəfli 
seçməmələri 
-> 
qarşı-lıqlı 
seçməni  -  vo  s.  kimi  if  ado 
etmok olar). 
6  vo  daha  çox  sos  al-mış 
şagirdlər  1-ci  dairədə,  3  —  5 sos 
alanlar  2-ci,  1  -  2  sos  alanlar  iso 
3-cii  dairo-də  yerləşdirilir.  Нес 
bir sos almayan şagirdlər iso 4-cii 
dairodo qeyd olunur. 
Bu о demokdir ki, 1 -ci vo 2-
ci  dairəyə  düşmüş  şa-girdlər 
sinifdə əlverişli mövqe tuturlar. 3-
cü,  xüsu-silə  4-cü  dairəyə  daxil 
ol-muş 
şagirdlərin 
isə 
öz 
həmyaşıdlan  icorisindo  mövqeyi 
əlverişli 
deyildir. 
Onlann 
səbəblərini  öyrən-mək  vo  torbiyo 
işində nozoro almaq lazimdir. 
Sosiometriya  hansi  formada   
totbiq edilirso 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 23. Sosioqram (Y.L. Kolominskiyə görə) 
edilsin, onun nəticələrini müşahidə, eksperiment vo s. yolu ilo do-qiqləşdirmək 
zoruridir. 
Ictimai  rəyi,  şəxsiyyotlorarası  miinasibotlori  vo  s.  öyrənmək  iiçün  totbiq 
edilon  metodlardan biri do intervyüdür. İntervyü sorğu üsulları silsiləsinə daxil 
olub  mənaca  «qarşılaşma»,  «söhbət»,  «mü-sahibə»  demokdir.  О  daha  çox 
birtərəfli  kommunikasiya  prosesidir.  Bu  zaman  hor  hansi  məsələ  haqqinda 
miioyyon bir şəxsin miilahi-zəsi soruşulur. 
Psixologiyada intervyii, adoton: a) todqiqatin başlanğıc  morho-ləsindo işçi 
fərziyyəni  müəyyənləşdirmək,  b)  problem  barodo  ilkin  molumat  toplamaq,  v) 
başqa  metodlar  vasitosilo  yığılmış  material-lara  olavo  faktlar  colb  etmok  üçün 
totbiq  edilir.  Anket  sorğusu  za-mani  intervyiidon  forqli  olaraq  suallara  yazılı 
surotdo  cavab  verilir.  Homin  metoddan  sosioloji  todqiqatlarda  daha  geniş 
miqyasda istifado edilir. 
Psixologiyada  iso  anket  metodu  diaqnostik  moqsodlo  istifado  edilir. 
Mosolon, kollektivdə şəxsiyyətlərarası miinasibotlorin yax-şılaşdırılması, homin 
miinasibotlorin  pozulması  səbəblərini,  qarşı-sını  almaq  yollanm,  kollektiv 
iizvlorinin  fikir  vo  mülahizəlorini  öy-rənmək  iiçün  anketdon  istifado  etmok 
faydalıdır. Todqiqatin moq- 
114 
 
 
Şəkil 22 b. Sosioqramlar (C.Morenoya görə) 

 
səd  vo  vəzifələrindən  asılı  olaraq  foaliyyot  proscslori  vo  mohsulla-rının  tohlili 
priyomlarından,  modcllosdirmo,  bioqrafık  metodlardan  öziinəməxsus  şəkildə 
istifado olunur. 
Beləliklə,  aydın  olur  ki,  psixologiyanin  todqiqat  metodlari  сох  vo 
rongarongdir. Todqiqatin somoroli olmasi üçiin konkret problemin elmi  surotdo 
hollino imkan veron adckvat metodlar sccilmosi-no xiisusi diqqot yetirilmolidir. 
 
 
5. Psixologiyada statistik (riyazi) 
metodlann totbiqi 
 
Miixtolif metodlann köməyilə oldo edilmiş psixoloji faktlar tohlil olunmah, 
şərh edilməli vo ümumiloşdirilmolidir. Bu zaman todqiqatin noticosinin obyektiv 
olmasi  üçün  oldo  edilmiş  matcrial-ları  komiyyət  baxımından  işləmək,  miioyyon 
cdilmiş  xassonin  tipik  olduğunu  siibut  etmok  lazimdir.  Psixologiyada  homin 
moqsodlo statistik metodlardan istifado olunur. 
Statistik  metodlar dedikdo, totbiqi riyazi  statistikanin psixologiyada osason 
cksperimcntlorin nəticəsini işlomək moqsodilo istifado olunan ayn-ayn metodlari 
nozordo tutulur. 
Ehtimal  montiqindon  vo  chtimal  modcllorindon  istifado  etmok-lo  psixoloji 
todqiqatin  noticolorinin  osaslı  olmasını  tomin  etmok  -statistik  metodlann 
psixologiya sahosindo totbiq edilmosinin başlı-ca moqsodi bundan ibarotdir. 
Psixologiyada statistik metodlann totbiqi tarixi osason XIX yiizilliyin 60-ci 
illorindən başlayır.  Miiasir  elm  üçün  bu sahodo ohomiyyotli olan reqressiya  vo 
korrelyasiya  analizi  idcyası  F.  Hal-tonun  (1822  -1911)  difcrensial  psixologiya 
sahosindo  apardığı  tod-qiqatlarla  bağlıdır.  intellektual  qabiliyyotlori  todqiq 
etmok  iiciin  faktor  analizinin  bozi  variantlan  işlənilmişdir.  Psixoloji  testlorin 
keyfiyyotini  yoxlamaq  vo  onlan  peso  seçimindo  totbiq  etmok  iiciin  bir  sira 
xiisusi statistik metodlar yaradılmışdır. 
Hal-hazırda  psixologiyada  statistik  metodlann  totbiqi  sahosindo  aşağıdakı 
istiqamotlori forqlondirmok olar: 
1)
 
Təsviri statistika. Bu, özüno oldo edilmis matcrialin qruplaş-dırılmasını, 
qrafik oksini vo komiyyot tosvirini daxil edir. 
2)
 
Statistik n.ıticə nəzəriyyəsi. Bundan psixoloji todqiqatlarda 
116 scçilmiş cəhotlorin yoxlanması nəticəlorini müoyyonləşdirmək üçiin istifado 
edilir. 
3)  Eksperimenthrin  planlaşdırılması  nəzəriyyəsı.  Bu  dəyişən-
1өг 
arasinda səbəb olaqolərini miiəyyənloşdinnoyə vo yoxlamağa xidmət edir. 
Psixologiyada totbiq olunan riyazi metodlar çoxdur: Altcrnativ analiz metodu ilo 
miixtolif psixi xassolorin, olamot-lorin, keyfiyyotlorin olmasi vo ya olmamasi 
komiyyot baximmdan qiymətləndirilir. Əgor biz homin psixi xasso, olamot vo 
kcyfiyyot-lor arasmdakı asılılığı miioyyon etmok istəsok, başqa statistik me-toddan 
-korrelyasiya a n a l i z i  metodundan istifado etmoliyik. Bundan başqa, hor 
hansi bir todqiqat zamam miioyyon bir xasso, olamot vo keyfiyyot miixtolif 
variantlarda tozahiir cdir. Qarşıya bu zaman miihiim sual çıxır: homin variantlardan 
hansi daha tipikdir? Variasiya analizi metodu tipik, xarakterik əlamotlori tosadüfi 
ola-motlordon forqlondirmok imkam verir. Alınan noticolərin mötəbor olub-
olmaması iso xiisusi meyarlara, mosolon, Styudent omsalma Vo s. goro miioyyon 
olunur. 
Psixologiyada  riyazi  metodlann  miivoffoqiyyotlo  totbiqi  noin-ki  adckvat 
metodlann  işlonilmosindən.  hom  do  nəzəriyyənin  özü-niin  inkişaf  səviyyosindon 
asılıdır. 
XX  yiizilliyin  70-80-ci  illorindo  statistik  metodlann  psixologiya  elminin  bir 
çox  saholorino  niifuz  etmosi  bu  baximdan  hec  do  to-sadiifi  deyildir.  Hotta  son 
zamanlar riyazi psixologiya siirotlo inki-şaf etmiş  vo psixologiya elminin nisboton 
miistoqil  bir  sahosino  çevrilmişdir.  Onun  osas  vozifosi  riyazi  metodlann 
psixologiyada totbiqi yollanm öyrənmokdən ibarotdir. 
Elmşünasların  proqnozlarına  göro  XX  osrin  sonuna  dogru  vo  XXI  əsrdə 
psixologiya elminin biitiin saholori riyaziloşəcokdir, başqa sözlə, riyaziyyat, sözün 
əsil  monasında,  bütünliiklo  vo  tamamilo  onun  otino  vo  iliyinə  hopacaqdır.  Bu 
psixologiya  elminin  in-kişafında  yeni  keyfiyyot  doyişiklikləri  ilo  olamətdar 
olacaqdır. Elmin ənənovi «qeyri-riyazi»  saholorino riyaziyyatın  niifuz etmosi elmi 
biliklorin inkişafır ın qanunauyğun hadisolərindon biridir. 
K.Marksın göstordiyi kimi, elm ancaq riyaziyyatdan istifado et-moyə 
başladıqda elmə çcvrilir. 
 
 
 
117  6. 
Psixologiya  elminin  əhəmiyyəti, 
vəzifəlori 
və 
praktika 
ilə 
əməkdaşlığının formaları 
Psixoloji  biliklor  həmişə  elmi  dəyərlə  yanaşı  praktik  əhəmiy-yotə  malik 
olmuşdur.  O,  adətən  insanların  bir-birini  tanımasına 
ко
ток  etmişdir.  İndinin 
özündə do psixologiya elo bu mənada başa düşülür: adamlar üçün psixoloq, birinci 
növbodo, insan sorrafı demokdir. 
Та qodim zamanlardan insanları psixoloji cohotdon xarakterizə edondo, adətən 
onları bir-birindən fərqləndiron xüsusiyyətlərə daha çox diqqət yetirirdilər. 
Holo  Qədim  Yunanıstanda  Aristotelin  sevimli  şagirdi  Tcofrast  «Etik 
xarakterlor»  adlı  məşhur  traktatında  miixtolif  insan  tiplərini  moharətlə  təsvir 
ctmişdir.  Təkcə  onu  qeyd  etmok  lazimdir  ki,  Te-ofrastin  bu  traktati  bir  çox  osrlər 

 
boyu  moşhur  olmuşdur.  XVI  -XVIII  əsrlərin  görkəmli  mütəfokkirləri  Mcntcnin 
«Təcrübəlor»  (1580),  Labryuyerin  «Teofrastın  xaraktcrlori»  (1688),  Laroşfukun 
«Düşüncolər,  yaxud  əxlaqi  kəlamlar  və  prinsiplər»  (1665)  və  b.  osorləri  do 
psixoloji  müşahidələrlo  zəngindir.  Lakin  bununla  belo,  qeyd  etmok  lazimdir  ki, 
istor  qodim  zamanlarda,  istorso  do  orta  osrlordo  biz  insan  xarakterinin  parlaq 
niimunolorino mohz bodii odobiyyatda tosadiif edirik. 
XIX  yiizillikdo  psixologiyanin  miistoqil  bir  clmə  çevrilmosi  ilo  elmin 
özündo yeni şərait yaranmışdı. Fordi forqlor probleminin təkcə müşahidə yolu ilo 
öyrənilməsi artıq ictimai təcrüboni tomin etmirdi. 
Bu  miihiim  problemi  eksperimental  vo  riyazi  mctodlarla  oyron-mok  lazim 
idi.  Elmdo  bu  zorurotin  dork  edilmosi  noticosindo  todri-con  yeni  bilik  sahosi  - 
diferensial psixologiya formalaşmağa başla-mışdı. 
Diferensial  (latinca  differentia  -  forq  demokdir)  psixologiya  psixologiya 
elninin  bir  sahosi  olub  -  insanlar  eloco  do  insan  qrup-ları  arasındakı  forqlori, 
onlann  sobəblərini  vo  nəticəlorini  öyrənir.  О  bilavasito  ictimai  praktikanin, 
xiisusilo  pcdaqoji,  tibbi  vo  miihondislik  praktikasimn  tosirilo  omolo  gəlmişdir. 
Diferensial  psixologiya  tennini  ilk  dofo  alman  psixoloqu  V.  Ştcrnin  «Fordi 
forqlor psi-xologiyası» haqqındakı osorindo (1900) toklif olunsa da, onun osa-lan 
xcyli ovvol - XIX yiizilliyin 80-ci illorindo F. Halton torofindon işlənilmişdir. V. 
Vundt iimumi psixologiyanin, F. Halton iso 
118 diferensial psixologiyanin banisi hesab olunur. Bu yeni istiqamotin ilk 
görkəmli nümayəndələri icorisindo A.Bine, A. Lazurski, C. Kettel vo b. miihiim 
yer tuturlar. 
Diferensial psixologiyanin osas metodu tcstlordon ibarot idi. Onlar ovvolco 
fordi,  sonralar  iso  qrup  tcstlori  kimi  totbiq  olunur-du.  Testlərdən  fərdin  əqli 
inkişaf soviyyosini vo s. miioyyon etmok iiciin istifado edilirdi. 
Testlorin noticolori faktor tohlili yolu ilo miioyyon olunur. Xarici ölkolərdə 
psixologiya  sahosindo  C.Spirmenin  iki  amil  nozoriy-yosi  vo  multifaktor 
nozoriyyosi daha geniş yayılmışdır. 
İki amil nozoriyyosino goro foaliyyotin hor bir növü iki amillo - iimumi vo 
xiisusi faktorla şərtlənir. Ümumi amil foaliyyotin biitiin növlori, xiisusi faktor iso 
konkret  (riyazi  mosololorin  holli,  mu-siqi,  rossamhq,  bodii  yaradıcılıq  vo  s.) 
foaliyyot sahosi iiciin sociy-yovidir. 
Multifaktor (latinca multum - çox demokdir) nozoriyyosi iimumi amili inkar 
edir. Homin nəzoriyyəyə goro oqli qabiliyyotlor miixtolif amillorlə şortlənir. 
Diferensial psixologiya uzun miiddot fordi forqlorin sobobi mosolosini elmi 
şəkildə  holl  edo  bilməmişdir.  Xarici  ölkə  psixologiyasinda  bu  sahədə  mövcud 
olan  nozoriyyolordo  fordi-psixoloji  xüsusiyyətlərin  şəxsiyyətin  hoyat  torzindon, 
onun  inkişafınm  sosi-al-iqtisadi  vo  mədəni  şərtlorindon  asılı  olmasi  mahiyyot 
etibarilo inkar edilirdi. 
Sovet  psixologiyasinda  insanlar  arasinda  fordi-psixoloji  forqlorin  öyrənilmosi 
zəminində xiisusi bir istiqamot - diferensial psixo-fızologiya formalaşmışdır. 
Diferensial psixologiyanin oldo etdiyi faktlar vo onun noticolori bir cox praktik 
mosololorin:  işçi  heyotinin  seçilmosi  vo  öyrodil-mosi,  adamlarda  ayn-ayn 
xassolorin,  meyllorin,  qabiliyyotlorin  di-aqnostikasi,  psixiatrik  vo  psixoterapevtik 
tosirlor,  peso  yararlığının  miioyyon  edilmosi,  pcşəseçmə  vo  peşəyönümü  vo  s.-nin 
holli iiciin böyük əhəmiyyotə malikdir. 
Diferensnal  psixologiya  insanlara  fordi  yanaşmaq  iiciin  gcniş  inıkanlar  açırdı. 
Psixoloqlar  bu  mosololoro  daha  çox  diqqot  yetir-moyə  başlamışdılar.  Homin 
mosolo oslindo psixi sağlamlıq moso-lesi idi. 
Psixologiya  psixi  sağlamlıq  mosololərini  tokco  öz  imkanlan  daxilindo  holl 
edo bilmozdi. O, bu sahədə, başqa elmlorin, birinci 
119 növbodə, təbabotin, xüsusilə psixiatriyanın nailiyyətlorindən istifa-də etməli 
idi. 
Psixologiya ilo tibb elminin qovşağında müstoqil elm sahosi -libbi psixologiya 
fonnalaşırdı. Onun yaranmasında psixiatriya da özünəməxsus rol oynamışdır. Lakin 
psixoloji elmlor sistemindo psixiatriyanın ohomiyyoti təkcə bununla mohdudlaşmır. 
Psixologiya  vo  psixiatriya  bir-biri  ilo  qarşılıqlı  olaqədə  olan  elm  saholoridir. 
Psixologiya tarixinə nəzər yetirsok görərik ki, onun inkişafı psixi-atriyanın inkişafı 
ilo bilavasito bağlı olmuşdur. 
XVIII  yiizilliyin 
sonundan 
etibaron 
psixiatrik 
ideyalar 
psixolo- 
giya 
sahosino 
daha 
geniş  miqyasda  niifuz  etməyə  başlamışdır.  Al- 
man  iya,  İngiltərə  vo  Amerikadan  forqli  olaraq  bu  sahodo  on  mii- 
hiim  nailiyyət  Fransada  (F.  Mesmcr,  İ.  S.  Şarko,  Т.  Ribo,  Pyer  Ja- 
ne,  A.  Bine  vo  b.)  vo  Rusiyada  (E.  Krepclin,  V.  F.  Qij,  V.  M.  Bex- 
terev,  A.  F.  Lazurski  vo  b.)  oldo  edilmişdir.  Sonralar  freydizm,  bi- 
heviorizm, 
humanist 
psixologiya 
vo 
b. 
coroyanlar 
psixiatrik 
ideya- 
lardan öz konscpsiyasına miivafiq olaraq istifado ctmişlər. 
XIX  -  XX  osrin  bir  cox  məşhur  psixoloqları  öz  tohsillərinə 
go- 
ro 
psixiatr 
olmuşlar. 
Psixogigiyena, 
psixoprafilaktika, 
sosial-psixo- 
loji 
treninq, 
autoken 
məşq, 
autostimulyasiya, 
frustrasiya, 
psixoloji 
müdafıo 
və 
s. 
problemlərin 
psixoaloji 
istiqamətdo 
öyronilməsi 
üçün  psixiatriyanın  ohomiyyoti  az  deyildir. 
Lakin 
bununla 
yanaşı 
olaraq  qcyd  etmok  lazimdir  ki,  Qorb  psixologiyasinda,  о  cümlədon 
ABŞ 
psixologiyasinda 
adamlann 
davranışını 
dəyişmok 
üçün 
miix- 
tolif 
psixiatrik 
vasitəlordən, 
mosolon, 
psixotrop 
prcparatlardan 
vo 
s.-don istifado edirlor. 
Psixiatriyamn  aktual  elmi-praktik  mosololorinin  hollindo  psixologiya  elmi 
miihiim  rol  oynayır.  Təsadüfı  deyildir  ki,  miiasir  psixiatrik  klinikalarda  psixoloji 
molumatlardan daha gcniş surotdo istifado olunmağa başlanılmışdır. 

 
Psixiatrik  praktikada  uzun  miiddot  belo  bir  «опəпə»  borqorar  olmuşdu  ki, 
lazim  goldikdo,  psixoloji  məsəlolori  psixiatrın  özü  holl  edirdi,  hotta  belo  bir 
yanlış  təsəvvür  yaranmışdı  ki,  psixoloqu  psixiatr  tamamilo  ovoz  edo  bilor.  Bir 
olmuş  əhvalatı  yada  salmaq  istordik:  bir  dəfo  məşhur  psixiatrlardan  birinə  öz 
klinikasına işləmok üçiin psixoloq götürmoyi toklif ctmişdilor. О, rişxondlə bclə 
cavab  vcrmişdir:  «Baromctr  monim  noyimə  lazimdir.  Mon  sadoco  olaraq 
pəncorədon  baxmaqla  da  havanın  песо  olacağını  miioyyon  edo  bi-lərəm».  Bu 
kəlam iki cohotdon maraqlıdır: psixiatr, bir torofdon 
120  psixoloqu  barometrə  oxşadır.  Homin 
sözlərdo  böyük  həqıqət  vardir.  Digor 
torofdon  iso  о,  tosdiq  cdir  ki,  psixoloji 
məsələlori  psixi-atrın  özü  holl  edo  bilor. 
Halbuki bu hec do belo deyildir. Psixiatnn 
öz  sözləri  ilo  desok,  havam  doqiq  (elmi 
surotdo)  miioyyon  etmok  iiçün  mutloq 
barometr lazimdir. 
Miiasir  psixiatrik  klinikaların,  xəstəxanaların  işindo  do  mohz  peşəkar 
psixoloqun iştirakı zoruridir. Bu, birinci növbədo, onunla bağlıdır ki, şəxsiyyotin 
anomal inkişafı məsoləlorini psixiatriya vo psixologiya eyni üsullarla öyrənmir. 
Psixiatnn  osas  üsulu  klinik  müşahidodir.  О,  xəstənin  davranış  və  rəftarını 
bilavasito  öyronir,  müşahido  etdiyi  simptomlara  osason  diaqnoz  qoyur.  Yaxşı 
psixiatr həmişə obrazlı düşünür, xəstəliyi  nə-ınki doqiq, hom do bodii cohotdon 
parlaq tosvir cdir. 
Psixologiya  iso  psixi  hadisoləri  mahiyyotcə  başqa  yolla  tohlil  edir. 
Şəxsiyyətin anomaliyasını öyrənon psixoloq tolobat, motiv, foaliyyot, miinasibot, 
mona vo b. kateqoriyalarla düşiinür. Onun osas diaqnostika vasitosi (aloti) klinik 
müşahidə  deyil,  eksperi-mentdir,  bu  vo  ya  digor  test  sınağıdır.  Başqa  sözlo, 
psixoloq insan haqqinda yalmz onun davranışını, adətlərini vo qəribə cəhətlərini 
müşahidə  ctmək,  yaxud,  onun  söz-söhbətino  bilavasito  qulaq  as-maq  yolu  ilo 
dcyil,  daha  çox  dolayısı  ilo  -  eksperiment,  sorğu  vo  test  molumatları  vasitosilo 
mühakimə  yürüdür.  O,  ancaq  bu  məlu-matlara  əsasən  xəstənin  şəxsiyyəti 
haqqinda əsaslı nəticə çıxanr. 
Təcrübodə  az  tosadüf  olunmayan  bir  cohətə  do  diqqət  yctirok:  pasientin 
(xəstənin)  təkcə  zahiri  görkomino,  hotta  bir  jestinə  göro  onun  ruhi  vəziyyətini 
çox  vaxt  biitiin  incoliyi  ilo  başa  düşən  psixi-atr-klinist  oksər  hallarda  onlan 
nəzəri  baximdan  izah  etmokdə  çə-tinlik  çəkir  və  əksinə,  şəxsiyyət  haqqinda 
nozori osorlorin miiəlli-fı olan alim-psixoloq müvafıq olamətləri incəliyi ilə görə 
bilmir. 
Psixoloji  hadisolorin  özünoməxsus  qanunauyğunluqları  vardır.  Xəstəliyin 
klinik  olamotlərinə  görə  onlan  bilavasito  miioyyon  etmok  mümkiin  deyildir. 
Halbuki  xostoliyin  klinik  əlamətlorini  düz-gün  başa  düşmək  üçün  onları 
şərtlondirən  psixoloji  qanunaııyğun-luqları  öyrənmok  lazimdir.  Psixiatriya  üçün 
psixologiyanin, xüsusi-lo onun miihiim sahəlorindon biri olan tibbi psixologiyanin 
ohomiyyoti do, hər şcydən ovvol, bundan ibarotdir. 
Psixologiya  pedaqogika  elmi  ilo  do  bilavasito  əlaqədardır.  Uşaqlann  təlim-
tərbiyəsi həmişə psixologiya elminin totbiq sahosi olmuşdur. XIX osrin sonu - XX 
osrin ovvollorindo, yuxanda qeyd 
121 edildiyi kimi, bu məsələlər о qədər aktuallıq kosb etmişdir ki, onlann 
öyrənilməsi zominindo psixologiya elminin iki miixtolif sahosi yaş psixologiyasi 
vo pedaqoji psixologiya formalaşmışdır. 
Gone  noslin  torbiyosinin  elmi-praktik  problcmlorinin  oyronil-məsində  yaş  vo 
pedaqoji  psixologiya  elmlori  miihiim  rol  oynamış-dır.  Yaş  psixologiyasi  uşaqlann, 
yeniyetmələrin, gənclərin vo b. psixi inkişafının qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırır. 
Bu  məlumat-lann  moktob  təcrübəsi  üçün  böyük  ohomiyyoti  vardir.  Homin  fikri 
başa  düşmək  üçün  təkcə  bir  cəhəti  yada  salmaq  kifayotdir  ki,  uşaq  və 
yeniyetmələrin psixi inkişafı tolim vo torbiyo prosesindo hoyata keçirilir. Bununla 
olaqodar  olaraq  yaş  psixologiyasının  məzmu-nu  oslindo  pedaqoji  psixologiyanin 
məzmununa uyğun golir. Homin elm saholori -yaş vo pedaqoji psixologiya tarixən 
qarşılıqlı  əlaqodə  inkişaf  etmişlər.  Pedaqoji  psixologiya  tolim  vo  torbiyonin 
psixoloji  problemlorini  öyrənmiş,  bir  torofdon,  pedaqoji  elmlorin  inkişafma,  digor 
torofdon,  praktik  mosololorin  hollindo  miiollim  vo  torbiyəçiləro  yaxından  kömək 
göstərmişdir. 
Miiasir  dövrdə  tohsilin  sosial  funksiyası...  əhəmiyyətli  dərəcə-do  zənginləşir. 
Ali  məktəbdə  tohsili  davam  etdirmək  üçün  lazim  olan  yüksək  bilik  səviyyəsini 
təmin  etməklə  yanaşı  moktob  gonclori  xalq  təsərrüfatında  ictimai-faydali  omoyo 
istiqamotlondir-moli  vo  onlan  buna  hazırlamalıdır.  Əmək  tərbiyəsinə  şoxsiyyəti 
formalaşdınnağın  on  miihiim  amili  kimi  vo  xalq  təsərrüfatının  omok  ehtiyatlarına 
təlobatını  ödomək  vasitosi  kimi  baxılmalıdır.  Tolim  vo  torbiyonin  indiki  təşkili, 
peso  yönümü  bu  tolobloro  holo  uyğun  deyildir.  Moktobin,  ailonin,  istehsal 
kollektivlorinin,  kiitlo-vi  informasiya  vasitolorinin,  odobiyyat  vo  incosonotin, 
biitiin  icti-maiyyotimizin  olbir  soylori  ilo  hor  bir  goncdo  omoyo  şüurlu  tolo-bat 
torbiyo etmok birinci dorocoli iqtisadi, sosial vo monovi ohomiyyoti olan vəzifədir. 
Nəinki şagirdlərin, hom do tolobolorin omok tolimi vo torbiyosinin somoroli toşkili 
onlann psixoloji prob-lemlərinin öyronilməsini tolob edir. 
Aydın  mosolodir  ki,  psixologiyanin  totbiqi  mosololori  tokco  göstərdiyimiz 
saholorlə məhdudlaşmır vo mohdudlasa da bilmozdi. 
XXI  yiizillikdo  ictimai  praktikanin  miixtolif  saholorindo  psı