Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

\ i > -
logiyamn 
ohomiyyoti  daha  da  artir.  Çox  maraqlidir  ki,  ictimai  praktikanin  bu  vo  ya  digor 
sahosindo  psixoloji  məsolələr  artiq  praktik  işçilərin  özlərinin  diqqotini  bilavasito 
colb  edirdi.  Buna  aid  çoxlu  faktlar  göstərmok  olar.  Mosolon,  1926-ci  ildo 
C.Cabbarli Azorbay- 
122 

 
I 
in 
Dövlət Universitetində köniillü surotdo psixologiya miihaziro-lorində iştirak 
etmişdir.  Yazıçı  üçün  psixologiyanin  ohomiyyoti  ay-dmdır.  O,  oslindo  elo 
praktik  psixoloqdur.  C.  Cabbarlının  özü  do  bu  piheti  qeyd  edirdi.  О  deyirdi: 
«mon istəyəndə tamaşaçını güldürür, ısioyəndə ağladıram». 
Başqa  bir  misal.  Təcrübəli  hərbi  sərkərdələrin  müharibə  döv-ründə 
müşahidə  etdikləri  bir  fakt  psixoloji  baximdan  çox  maraqlidir.  Böyük  Voton 
müharibəsinin  ilk  dövrlərində  müdafıə  mövqe-yində  hor  bir  əsgor  özü  üçün 
xondək  qazmalı,  orada  müdafıə  möv-qeyi  tutmalı  olurdu,  lakin  fordi  xəndəklər 
arasinda  əlaqə  olmurdu,  başqa  sözlo,  xəndəkdəki  ətrafdakı  yoldaşlarını  gönrıür, 
onlardan  sanki  tam  təcrid  olurdu.  Bclə  şəraitdə  osgərlərdə  asanlıqla  «tənha-lıq 
hissi»  yaranırdı.  Bu  psixoloji  fakt  ölkənin  hərbi  sərkərdələrinin  diqqotini  colb 
etdi.  Onlar  miivafiq  sistemin  dəyişilməsini  -  tranşey  qazılmasını  təklif  etdilər. 
Təcrübə göstərdi ki, tranşeyin qazılması və orada müdafıə mövqeyinin tutulması 
hər  bir  əsgərin  başqalan  ilo  əlaqə  saxlamaq  imkanını  artırırdı.  Bu  isə  ovvolki 
«tənhalıq  his-sinin»,  qorxu  və  həyəcanın  xeyli  dərəcədo  zəifləmosinə  ciddi  su-
rotdo təsir göstərirdi. 
Ölkənin  məşhur  konstruktorlan  və  mühəndisləri  do  psixoloji  məsələlərə 
böyük  ohomiyyot  verirdilər.  Miihondislik  psixologiyasi  elmi-texniki  tərəqqi 
dövründə böyük praktik əhəmiyyətə malik olan elm sahosino çcvrilirdi. 
Miiasir  dövrdə  iso  psixologiya  elminin  statusu  ictimai  praktikanin  hor 
sahosindo  tosdiq  olunur.  Bu  gün  inkişaf  ctmiş  ölkəlordə  praktik  psixoloqlara 
nəinki  məktəblərdə  və  səhiyyə  ocaqlarında,  fabriklərdə  vo  zavodlarda,  hom  do 
idman komandalarında, islah omək düşərgolərində, milis otaqlarında və s. geniş 
miqyasda  rast  gəlirik.  Çernobıl  Atom  Hlektrik  stansiyasında  qəzanın 
nəticolərinin aradan qaldırılmasında psixoloqlann iştirak etmosi psixologiya elmi 
iiçün  əlamətdar  hadisədir.  Yaxşı  olardı  ki,  psixologiya  elmi  bizim  respublikada 
da bu səviyyədə inkişaf ctsin və mütoxəssis psi-xoloqun yardımından yerində və 
vaxtında  düzgün  istifado  edilsin. Çox təəssüf  ki,  nə  Qarabağ  müharibəsi,  no do 
2000-ci  ildə  zəlzolə  nəticəsində  stressdən  əzab  çəkon  minlərlə  həmvətənimizə 
psixoloji  yardım  lazımi  səviyyədə  təşkil  edilo  bilmədi.  Burada  mütəxəs-sislərlə 
yanaşı səhiyyə təşkilatları da ciddi məsuliyyot daşıyır. 
İnsan  başqa  insanlar  arasinda  həmişə  psixoloqdur.  Bu  kəlamda  böyük 
hoqiqət vardir. Elmi-texniki təroqqi dövründə, insan amili- 
123  nin  rolunun  artdığı  bir  şəraitdə 
psixologiya  xususi  ohomiyyot  kosb  edir. 
Harm torofindon qobul cdilmiş fıkrə goro, 
miiasir 
miitoxossi-sin 
psixoloji 
hazırlığının  kifayot  qodor  olmamasi  onun 
on 
zoif 
yeri-ni 
toşkil  cdir.  İnsan 
miinasibotlori 
XX 
yiizilliyin 
qlobal 
problemidir. 
Insamn 
keyfıyyəti  öz-
özlüyündə  işçinin  təkcə  peso  səriştəsi  ilo 
deyil,  hom  do  onun  işo,  özünə,  yoldaşlarına 
münasibotləri sahosi ilo miioyyon olunur. Bu 
çox zərif, kövrək, dinamik, lakin miirak-kob 
sahodir. 
Onun 
rolunu 
obrazlı  şokildə 
Arximed  lingino  bonzot-mok  olar.  Homin 
ling  vasitosilo  ictimai  praktikanin  hor  bir 
sahosindo  insan  psixologiyasi  ilo  bağlı  olan 
miirokkob bir mexanizmi ho-rokoto gotinnok 
olar. 
Bu faktlar psixologiya elmində çoxdan molumdur. Psixologiyada onlan xüsusi 
terminlo - insan amili vo ya şəxsiyyət amili tcr-minlori ilo ifado edirlor. Psixologiya 
elminin  hor  bir  sahosindo  insan  amilinin  əhəmiyyotini  göstərən  kiillii  miqdarda 
faktlar  miioyyon  edilmişdir.  Belo  bir  cəhəto  nozor  salaq:  istehsalatda  yeni  tex-
nologiyamn  totbiqindon  6  -7  faiz  somoro  alındığı  halda,  psixoloji  amilin  düzgün 
nozoro  alınmasından  oldo  edilon  somoro  12  faizo  borabordir.  Psixologiyanin 
ohomiyyotindən  danışmaq  oslindo  insan  amilinin  əhəmiyyətindən  danışmaq 
demokdir.  Lakin  bununla  yanaşı  demok  lazimdir  ki,  psixologiyada  uzun  müddət 
«insan  ami-li»  terminindon  osason  miihondislik  psixologiyasinda  istifado  olun-
muşdur.  Miihondislik  psixologiyasinda  insan  amili  dedikdo  insan-operatorun 
«insan-maşın»  sisteminin  somorəliliyinə  təsir  göstərən  xassələrinin  mocmusu  başa 
düşülür. Hal-hazırda insan amili psixologiyada daha geniş mona kosb etmiş vo onun 
miihiim anlayışların-dan birinə çevrilmişdir. 
Psixologiyada insan amili dedikdo insana xas olan sosial-psixoloji, psixoloji vo 
psixofizioloji  xassələrin  gcniş  dairosi  nozordo  tutulur.  Homin  xassolor  insanlann 
konkret  foaliyyotindo  bu  vo  ya  digor  dorocodo  tozahiir  edorok  onun  somoro  vo 
kcyfıyyətinə  tosir  göstərirlər.  Burada  söhbət  insamn  tolobatlan  vo  maraqlanndan, 
davranış  motivlərindən,  qabiliyyətləri  vo  yaradıcılıq  imkanların-dan,  omok 
qalibiyyotindon,  intellckti  vo  emosiyalanndan,  iradosi  vo  xarakterindən,  şüııru  vo 
mənlik şüurundan, sosial yönüm vo sor-vot mcyllərinin formalaşmasından vo s.-don 
gedir. 
İnsan  amilinin  mahiyyotinin,  comiyyotin  inkişafında  onun  rolunun  vo 
foaliyyot  mexanizminin aydınlaşdırılması  kompleks elmi problemdir. Burada osas 
moqsod - əmoyin kcyfıyyəti vo inohsul- 
124 darlığını, intensiv inkişafını, istehsal kollektivinin vo onun hor bir 
ıı
/vünün, 
hor bir işçinin sosial inkişafını tomin etmokdon ibarotdir. Insan amili probleminin 
bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan aspektlori ırisində psixoloji aspekt miihiim yer 
tutur. Insan amilinin giiclon-dırilməsinin yollan, vasitolori vo iisullarimn miioyyon 
edilmosi psixologiyanin biitiin sahəlorinin başlıca praktik vozifəsini toşkil cdir. 
Insan  amilinin  giiclondirilmosi  ilo  olaqodar  olaraq  ictimai  hoyatin  miixtolif 
saholorindo  bir-birilə  qarşılıqlı  surotdo  olaqodar  olan  aktual  psixoloji  istiqamotlor 
vo problemlor meydana çıxır. Onlardan aşağıdakıları qeyd etmok olar: 

 
a) omoyin somoro vo keyfiyyotinin yiiksoldilmosi; b) omok məhsuldarlığını 
artırmağın  chtiyat  monbolorinin  müəyyən  edilmosi;  v)  zəhmətkcşlərin 
(əməkçilərin)  ictimai-siyasi  fəallığının  inki-şaf  etdirilməsi;  q)  texnikanın 
layihələşdirilməsi, işlonilməsi və is-tismar olunmasi; ğ) E h T vo E h M totbiqi, 
istehsalatın avtomatlaş-dırılması və robotlaşdınlmasının psixoloji problcmləri; d) 
idaroet-monin psixoloji mosələləri, kadrların seçilməsi vo torbiyo olunmasi vo s. 
e)  tolim  vo  torbiyo  prosesinin  somoro  vo  keyfiyyotinin  artirilmasi,  z)  peso 
yönümiinün  psixoloji  mosololori,  orta  vo  ali  moktoblordo  omok  tolimi  vo 
torbiyosi, adamlann psixi sağlamlığı-nın miihafizo olunmasi; i) xidmət sahosinin 
təşkili; 1) asudə vaxtin səmərəli təşkili vo s. 
Psixologiya  elminin  ideoloji  funksiyasi  haqqinda  da  aynca  da-nışmaq 
lazimdir.  insan  problemi  hom  do  ideoloji  mübarizə  problemidir.  Bu  problemin 
holli miioyyon ideoloji vo siyasi notico ilo bağlıdır. 
«Psixoloqlar  sülh  uğrunda,  nüvə  müharibosi  əleyhinə  mübari-zodo», 
«Uşaqlann  siilh  nıhunda  torbiyo  olunması»  və  s.  kimi  bcy-nəlxalq  elmi 
məclislərdə və təşkilatlarda həkimlərlə yanaşı psixo-loqlar da foal iştirak edirlor. 
Beləliklə  də  aydın  olur  ki,  xalq  təsərriifatı,  mədəniyyətin  in-kişafı  vo 
adamlann  sağlamlığının  mühafızəsi  iiçün  psixoloji  biliklorin  böyük  ohomiyyoti 
vardir.  Lakin  aydın  məsələdir  ki,  burada  söhbət  psixoloji  biliyin  tokco  idrak 
ohomiyyotindon deyil, birinci  növbodə, praktik ohomiyyotindon gedir. Psixoloji 
biliklor  ancaq  totbiq  olunduqda  sözün  osl  monasinda  praktik  ohomiyyot  kosb 
edir. 
Qarşıya  sual  çıxır:  psixoloji  biliklori  песо  totbiq  etmok  olar?  Psixologiya 
elmi praktika ilo hansi fonnalarda əməkdaşlıq edir.? 
125 
Psixoloji  ideyalar  ictimai  hoyatin  ayn-ayn  saholorino  miixtolif  yollarla 
niifuz  cdir.  XX  yiizillikdo  bu  istiqamotdo  osason  aşağıdakı  yollardan  istifado 
olunmuşdur: 
A)  Elmi 
müəssisələr 
(elmi-todqiqat 
psixologiya 
institutlan, 
universitet  vo  institutlann  psixologiya  kafedralan  vo  s.)  apardiqlan 
todqiqatlann 
noticolorini 
praktikaya 
totbiq 
etmişlor.  Lakin  psixolo- 
ji  biliklorin  bu  yolla  totbiqi  nisboton  mohdud  xarakter  daşımış,  da- 
ha  cox  moktob  tocrubosini,  eloco  do  qismon  tibbi  vo  hiiquq  tocrii- 
bəsini əhato etmişdir. 
B)  Ictimai  institutlann  vo  müəssisələrin  sifarişi  ilo  dövlət  büd- 
cosi  vo  ya  təsərrüfat  hesabı  qaydasi  ilo  totbiqi  todqiqatlar  apanl- 
mışdır.  Ancaq  bu  yol  da  uzun  miiddot  mohdud  xarakter  daşımışdır, 
ondan yalniz bozi nazirliklər epizodik şəkildə istifado etmişlor. 
V) Nəzordon keçirdiyimiz yollann hor ikisi faydalıdır vo onlann ohomiyyoti 
günü-gündən  artir.  Lakin  bu  cohoti  qeyd  edorkon,  bir  torofdon,  nozoro  almaq 
lazimdir  ki,  psixoloqun  işlədiyi  tövsiy-ələri  əksər  hallarda  onun  özü  deyil,  praktik 
işçilər totbiq edirlor. Psixoloji totbiqi todqiqatin praktik somorosi onlann soyindon 
vo  soriştəsindən  bilavasito  asılıdır.  Digor  torofdon,  biitun  ictimai  insti-tut  vo 
müəssisələrin «praktik sifarişlərini» yuxarıda göstərilon yollarla eyni vaxtda hoyata 
keçirmək mümkün deyildir. 
Belo  bir  şəraitdə  osas  çıxış  yollanndan  biri  psixologiyanin  na-iliyyotlorindon 
praktik  işçilərin  özlərinin  faydalanması  vo  onlan  bilavasito  praktikaya  totbiq 
ctmosindon  ibarotdir.  Qeyd  etmok  lazimdir  ki,  psixoloji  biliklor  praktikaya  uzun 
miiddot  mohz  bu  yolla  daha  cox  niifuz  etmişdir.  Ayn-ayn  müəllimlər,  həkimlər, 
təbliğatçı-lar, rəhbər işçilər, sərkərdələr vo sairo psixoloji todqiqatlann noticolorini 
öz  praktik  foaliyyotindo  nozoro  almış,  hotta  bir  sira  hallarda  bu  sahodo  miihiim 
nailiyyotlor oldo etmişlər. Moşhur sovet pe-daqoqu V.A. Suxomlinskinin təcrübəsi 
buna  misal  ola  bilor.  Praktik  işçilorin  psixoloji  biliklordon  bəhrələnməsi,  bu  yolla 
öz  işlərini  daha  da  səmərələşdirmoləri  çox  yaxşı  haldır.  Lakin  bir  cohoti  ho-mişə 
nozoro  almaq  lazimdir.  Psixoloji  biliklorin  totbiqi  biitiin  hallarda  miiollimdon  do, 
hokimdon do, mühəndisdən do zoruri surotdo yaradıcılıq tolob edir. 
Məsolə bundadir ki, hotta eyni bir sahodo foaliyyot göstərən iki briqada, şagird 
kollektivi  vo  ya  idman  komandasi  zahiron  bir-bi-rinə  oxşasa  da,  onlann  psixoloji 
xarakteristikaları heç vaxt eyni ol-mur. Mohz buna goro do miioyyon bir briqada vo 
ya şagird kollek- 
126  livində  apanlmış  psixoloji  todqiqatin 
noticolorini  eynilə  о  birisino  •id  etmok 
olmaz.  Praktik  işçilər  psixologiyaya  öz 
təşəbbüsləri  ilo  miiraciot  edorkon  mohz  bu 
nöqtədə çox vaxt ciddi sohvloro yol ve-rirlor. 
q)  Elmi-texniki  tərəqqi  dövründo  ictimai  tocriibonin  hor  bir  sahosindo  geniş 
miqyasda praktik psixoloji problemlor  meydana çı-lirdı. Bir cohot aydin  idi: onlan 
əvvolki dövrlər üçün xarakterik 
olan 
yollarla holl etmok mümkün deyildi. 
Bu zorurotin aydin surotdo dork edilmosi noticosindo bir sira ölkələrdə totbiqi 
todqiqatlar  aparmaq  üçün  geniş  imkan  yaradan  psixoloji  xidmot  sistemi  təşokkül 
ctməyə başladı. 
Psixoloji  xidmot  müəssisənin  özündə,  mosolon,  zavodda,  mok-tobdə  s.-də 
təşkil  olunur.  Onun  işçiləri  praktik  psixoloqlardan  ibarotdir.  Fundamental 
todqiqatlann  apanlmasi  belo  psixoloqun  vozi-fosino  daxil  deyildir  vo  daxil  ola  da 
bilmoz.  Psixoloji  xidmotin  osas  vozifosi  psixologiyanin  nailiyyotlori  soviyyosindo 
totbiqi problem-lori holl etmokdon ibarotdir. Ozünün bu xiisusiyyotino goro psixo-
loji xidmot elmlo praktikamn mənafcyini özünəməxsus şəkildə uz-laşdırır. Psixoloji 
xidmotin üstünlüyü ondadır ki, о praktik problem-lori noinki elmi şəkildo, hom do 
qisa miiddotdo holl etmok imkam verir. 

 
Toossiif  ki,  psixoloq  kadrların  lazımınca  yetişdirilməsinə  bax-mayaraq 
respublikamizda psixoloji xidmot sistemi holo do yaradil-mamışdır. Halbuki belo 
bir  xidmot  sahosi  ohalinin  psixoloji  sağ-lamlığını  təmin  etmok  üçün  çox 
zəruridir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
127 
 
II HİSSƏ 
İNSAN ŞƏXSİYYƏTİ: QURULUŞU VƏ İNKİŞAFI 
 
IV FƏSİL 
ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOLOJİ CƏHƏTDƏN ÖYRƏNİLMƏSİ 
 
 
1. Şoxsiyyət, fərd və fərdiyyət anlayışları 
 
İnsanı orqanizm, fərd vo şəxsiyyət səviyyəsində xarakterize etmək olar. Bu 
anlayışlar bir-birilo qarşılıqlı olaqədodir, lakin onlardan hor birinin özünəməxsus 
evristik mənası vardır. 
Orqanizm  anlayışı  bioloji  elmlor,  şəxsiyyət  anlayışı  iso  sosial  elmlor 
kontekstində formalaşmışdır. 
Orqanizm geniş anlayışdır. Hor bir canlı varlıq - bitki də, hey-van da, insan 
da 
orqanizmdir. 
Psixologiya 
insanı  orqanizm  kimi  deyil,  f o r d   
v ə ş o x s i y y o t   kimi öyrənir.) 
Hor  bir  insan,  bir  torofdon,  bioloji  varlıqdır,  digor  torofdon.  sosial  varlıqdır. 
Onun  bioloji  varliq  kimi  psixoloji  xiisusiyyotlorini  ford  tennini,  sosial  varliq  kimi 
psixoloji  xiisusiyyotlorini  şoxsiyyət  termini  ilo  ifado  edirlor.  insamn  hoyat 
foaliyyotindo bu iki cohot bir-birilo elo uzlaşır ki, biz çox vaxt noinki onlan aydin 
şokildo  fərqləndirmir,  hotta  bu  lıaqda  fikirləşmirik.  Halbuki  insamn  ford  və 
şəxsiyyət kimi xaraktcristikaları vəhdot təşkil etso do. onlan eyni-loşdirmək olmaz. 
Tosadiif  noticosindo  heyvanlar  arasına  düşmüş  vo  onlann  icorisindo  böyümüş 
uşaqlara aid faktlarla bu baximdan tanış olaq. 
Elmo  toxminon  50-yo  qodor  belo  hadiso  molumdur.  Miixtolif  heyvanlar  - 
meymun,  çanavar,  ccyran,  ayi  vo  s.  icorisindo  böyümüş  belo  uşaqların  ancaq  bir 
neçosi, xiisusilo 1920-ci ildo Hindistanda canavar yuvasından tapılmış, Komalo vo 
Amalə adlandırılmış qız-lar psixoloqlar torofindon nisboton ətraflı öyrənilmişdir. 
Kəmalənin çox uzun vo qabarlı ollori var idi, ovurdları batmış-dı, qulaqlan iri 
vo yasti idi. O, dcmok olar ki, soyuğu vo istini hiss etmirdi. Yalnız çiy ət yeyir, süd 
içirdi, çox güclü alt çənosi vo iti 
128 
dişləri  var  idi.  Giindiizlor.  demok  olar  ki,  horokot  etmir,  gecolor  iso  gozişir  vo 
canavar  kimi  ulayirdi.  Bir  il  kcçəndon  sonra  o,  otrafdaki  adamlarla  maraqlanmağa 
başlayır. ikinci ildo qız artiq slokandan is-nfado cdir vo otuz söz bilirdi. O, küçəyə 
çılpaq çıxmağa daha razı olmurdu. 
Qarşıya  sual  çıxır:  bu  uşaqları  şəxsiyyot  adlandınnaq  olanrıı?  Əgər  olmazsa, 
bunu nə ilə əsaslandınrıaq mümkiindür? Gəlin. bu suallara cavab vermok üçiin fərd 
və şoxsiyyot anlayışları ilə tanış 
olaq. 
Biz  uşağı  ford  kimi  səciyyələndirərkən,  birinci  növbədə,  onun  insan  növünə 
monsub  olduğunu  qeyd  edirik.  Bunu  başa  düşmək  üçün  təkcə  onu  göstərmok 
kifayətdir  ki,  insan  balası  heyvanlar  iço-risinə  düşdükdə  bclə,  heyvan  balasına 
çevrilmir,  insan  olaraq  qalır.  Amalə  və  Komaləni  canavar  balalan  ilo  miiqayiso 
ctsoniz, bu cohoti aydin goro bilorsiniz: onlann bodonlori, beyinlori, ollori vo s.-nin 
quruluşu  noinki  canavann,  hotta  meymunun  bodoni,  beyni  vo  ya  əllorinin 
quruluşundan koskin surotdo forqlonir. 
Bədənin  konfıqurasiyası  dik  ycrimok,  beynin  quruluşu  intellek-tin  inkişafı, 
ollərin quruluşu alotlərdən istifado etmok iiciin imkan yaradir. Aydin mosolodir ki, 
heyvanlar miihitindo insan övladının bu imkanlan tam hoyata keçmir. 
Lakin bununla belo o, mohz özünün bu xiisusiyyotlori ilo hey-vanın balasindan 
koskin surotdo forqlonir. 
/  Ford  anlayışı  bir  cohotdon  do  maraqlıdır:  eyni  növlü  bitki  vo  heyvanlar  bir-
birindon  miioyyon  xiisusiyyotloro  goro  forqlonsolor  do,  onlann  arasinda  oxşarlıq 
daha  çoxdur.  Insanlar  iso  belo  deyildir:  psixoloji  baximdan  onlar  biı-birlorinə 

 
oxşamırlar. Biz insani ford kimi xarakterizo edorkon mohz bu cohotlori nozoro 
çarpdın-nq. 
Ford  -  öziinəməxsus  psixoloji  xiisusiyyotlori  olan,  heç  koso  oxşamayan 
tobii varliq demokdir. Ford anlayışının evristik monasi da elo bundan ibarotdir. 
Bu baximdan hor bir adam -lıəm təzo doğulmuş uşaq, hom do hor hansi bir 
yaşlı adam forddir. Fyni sözləri biz Amalo vo Komalo haqqinda da deyo bilorik: 
onlar da forddirlor. 
Bir  cohoti  doqiqloşdirək:  insan  ford  kimi  doğulur,  comiyyotdo  miioyyon 
sosial keyfiyyotlor kosb edir vo şoxsiyyətə çevrilir. 
Şəxsiyyət  nodir?  Sovet  psixologiyasinda  şoxsiyyotin  50-don  çox  tərifı 
molumdur.  Bu  giin  şoxsiyyət  haqqinda  hamı  torofindon  eyni  dərəcədə  qəbul 
edilon tərif olmasa da, müəlliflorin demək olar ki, hamısı şoxsiyyoti xaraktcrizə 
edorkon  iki  cəhətə  xüsusi  diqqət  yetirirlər.  Həmin  cəhətlər  aşağıdakılardan 
ibarotdir: 
a)
 
məlumdur ki, insanın mahiyyəti öz gerçəkliyində ictimai münasibətlərin 
məcmusundan ibarotdir. 
Bütün  ictimai  miinasibotlor  sistemi  qanunauyğun  surotdo  maddi  nemətlər 
istehsalı üsulundan asılıdır: istehsal prosesindo insanlar maddi mohsullar, yaşayış 
vasitolori yaratmaqla kifayotlonmirlor. Onlar maddi nemotlor istehsal etmoklo öz 
ictimai miinasibotlorini do istehsal vo tokrar istehsal edirlor. 
Yoni  comiyyot  şoxsiyyət  üçiin  sadoco  olaraq  miioyyon  bir  xarici  mühit 
deyildir.  O,  comiyyotin  iizvii  kimi  ictimai  miinasibotlor  sistemino  obyektiv 
surotdo daxil olur. 
Şəxsiyyətin motivləri, cohdlori, yönəlişlori, adətləri, rəğbəti vo nifroti onun 
istehsala,  miibadilo  vo  istchlaka  obyektiv  miinasi-botlorinin  песо  olmasından, 
hansi  vətondaşlıq  hiiquqlanna  malik  olmasindan,  comiyyotin  siyasi  vo  ideoloji 
hoyatina  песо  daxil  ol-masmdan  vo  s.  asılıdır.  Bu  prosesdo  insanda  miixtolif 
sosial keyfiy-yətlər formalaşır ki, onlar da sistemli xarakter daşıyır, insamn omol 
vo hərəkotlərində, intellektual, emosional, iradi vo b. xassolorindo ifado olunur. 
Şəxsiyyət dedikdo, hor şeydən əwəl, fordi bu vo ya digor comiyyotin iizvii kimi 
xaraktcrizo  edon  sosial  keyfıyyotlərin  sistemi  nozordo  tutulur.  Molumdur  ki, 
şəxsiyyətin  mahiyyotini  «по  onun  saqqali,  no  qam,  no  abstrakt  fiziki  tobioti 
deyil, s o s i a l   k e y f i y y ə t l ə r i   təşkil edir (K.Marks). 
«Sosial»  sözünə  diqqot  edin.  Bu  keyfiyyotlor  ictimai  miinasibotlorin 
monimsonilmosi  zominindo  omolo  gəldiyi  üçün  onlara  sosial  keyfiyyotlor 
deyilir. 
b)
 
şəxsiyyət ictimai proscsloro daxil olmaqla öz hoyat şəraitini foal surotdo 
dəyişməyə  başlayır.  О,  münasibət  subyektinə,  şüurlu  foaliyyot  subyektinə 
çevrilir. Bu о demokdir ki, şoxsiyyət ancaq şü-ur vo mənlik şiiurunun yaranması 
ilo birlikdo əmələ gəlir. 
Şəxsiyyət  mürəkkəb  fenomendir.  O,  psixoloji  baximdan  miixtolif 
xüsusiyyətlərlə  xarakterizə  olunur.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  aşa-ğıdakıları  xiisusilo 
qcyd etmok olar: ) 
-   i c t i m a i   f ə a l l ı q :   şəxsiyyət  öz  foaliyyot  dairəsini  ardıcıl 
surotdo genişləndirir, nəinki öz hoyat yolunu miioyyon edir, hom do hoyat şəraitini 
doyişdirir,  on  mürokkəb  həyati  situasiyalar-da  öz  daxili  inamına  vo  həyat 
mövqeyinə görə hərokət edir. 
-
 
m o t i v l ə r i n  d a v a m l ı  s i s t e m i :  morn lorin - maraqlar, 
əqidə və s. üstünlük toşkil edon sistemi forma-laşır və onlar şəxsiyyətin istiqamətini 
miioyyon edirlor. 
-
 
Ş ə x s i   m ə n a   -  şəxsiyyətin  tələbatına  və  s.  uyğun  golən  obyektlər 
onun  üçün  şəxsi  məna  kosb  edir.  Bu  cəhət  birinci  novbədə  şoxsiyyətin  sosial 
yönəlişləri  və  hoyat  mövqeyində,  emo-sıya  vo  hisslərindo,  maraq  və  meyllərində 
özünün aydın ifadosini tapır. 
-
 
M i i n a s i b o t l o r  - şəxsiyyətin nüvəsini toşkil edir. Insanın başqa 
adamlara, əməyə,  şeyləro, özünə  miinasibotlori onun  >o\siyyətini  xarakterizə  edir. 
Şəxsiyyətin  mənlik  şiiuru  da  notico  etibarilo  onun  miinasibotlori  ilo  miioyyon 
olunur vo s. 
Şəxsiyyət  ford  iiciin  subyektiv  olaraq  onun  məni  -  özü  haqqinda  tosovviirlor 
sistemi  (mon  obrazı,  mon  konsepsiyasi)  kimi  meydana  çıxır.  Şəxsiyyətin  özünə 
verdiyi  qiymətlərdə,  özünə  hörmət  hissində,  iddia  soviyyosindo  vo  s.  onun  özü 
haqqinda tosəvvürləri oks olunur. 
Nəzərdon  keçirdiyimiz  xüsusiyyətlər  heyvanlar  arasinda  böyü-müş  uşaqlarda 
müşahido  olunmur.  Buna  görə  do  onlar  fərddirlər,  lakin  şəxsiyyot  deyildirlər. 
Anadan təzəco doğulmuş uşaq da hələ soxsiyyət deyildir. О, ünsiyyət vo foaliyyot 
prosesindo ictimai miinasibotlori mənimsədikcə şəxsiyyətə çevriləcəkdir... 
Şəxsiyyətə  çevrilmək  miioyyon  həyat  mövqeyi,  hər  şeydən  ovvol,  əxlaqi 
mövqe tutmaq, öz mövqeyini comiyyotin üzvü kimi aydin dork etmok vo onun üçün 
məsuliyyət daşımaq, özünün əməllə-ri, işləri, biitiin hoyatı ilo onu təsdiq (bərqərar) 
etmok demokdir. 
Fərdin  cəmiyyətdə  şəxsiyyət  kimi  inkişafı  çoxcəhətlidir.  Burada  dialcktik 
surotdo  iki  proses  uzlaşır.  Bir  torofdon,  şəxsiyyət  ictimai  miinasibotlor  sistemino 
daha  geniş  daxil  olur;  onun  insanlarla  vo  ictimai  hoyatin  miixtolif  saholori  ilo 
əlaqələri  genişlənir  vo  do-rinləşir,  mohz  bunun  sayosindo  o,  ictimai  təcrübəyə 
yiyələnir,  onu  mənimsəyir,  onu  öz  sərvətinə  çevirir.  Şəxsiyyətin  inkişafının  bu 
cəhəti  adətən  onun  i c t i m a i l ə ş m ə s i   (sosializasiyası)  kimi  xarakterizə 
olunur. Digor torofdon, şəxsiyyət ictimai  hoyatin  miixtolif saholorino qovuşduqca, 
eyni  zamanda  daha  çox  miistoqil-lik,  nisbi  avtonomluq  kosb  edir,  yoni  onun 
cəmiyyətdə inkişafının miihiim cəhətini f ə r d i l ə ş m ə  prosesi təşkil edir. Bu 
о demokdir ki, ictimai inkişaf prosesindo insan şəxsiyyətə çevrildikcə 

66 
onun özünəmexsus (tekrarolunmaz) hoyat tərzi vo öz daxili alomi formalaşır. 
Psixologiyada  bu  mühüm  elmı  faktı  ifadə  etmek  üçün  f  ө  r  -f  d  i  у  у  ə  t 
anlayışından  istifado  olunur.  Biz  insanı  fərdiyyət  kimi  ıəzərdon  keçirərkən  onu 
başqa  adamlardan  fərqlendiron  cohotlori,  onun  psixikasıuın  v*  şəxsiyyətinin 
özünoməxsus  xiisusiyyotlorini  xarakterizo  edirik.  Fərdiyyət  temperament  ve 
xarakter elamotlə-rinde, təlübatlann, raaraqlann,  üıteHektin, qabiliyyotlorin  və s. 
özü-nynıoxsus  xüsusıyyo  1-rındo  təzahür  edir  Fordiyyot  insanın  anato-mik-
fizioloji ımkanian ilə bu və ya dtgur dorocodo bağiı olsa da, onun tokrar olunmaz 
bioqraiiyasını,  hoyat  larixini  oks  etdirir.  Torbiyo  prosesindo  cnun  nozoro 
almmasının - adanılara, eloco də uşaqlara f о г d i y a n a ş m a n ı ı ı  böyiik 
praktik ohomiyyoti vardir. 
Bir  cchoti  aynca  qeyd  etmok  lazimdir.  Biz  insam  ford  vo  şəx-iiyyot  kimı 
nozərdən keçirdik. Fordin do, soxsiyyetin do özünə-nıəxsus fərdi xubUSİyyotləri 
vardir.  İnvını  fo!  Jiyyət  kimı  xarakteri-ze  edorkon  bız  b■■!  xüsusıyyo'iorin  her 
ücisini  nəzorə  ahrıq.  Lakin  b  ınunla  belo,  qeyd  etmok  lazimdir  ki.  fərdiyyətin 
strukturunda  onlann  rolu  eyni  deyildir.  Insana  bir  ford  kimi  xas  olan 
xiisusiyyollor  (mosolon,  həşsaslıq,  astageliik  ve  s.)  şəxsiyyətin  tosiri  ilo  yeni 
inozmun  vo  forma  kosb  edirlor.  Xudbin  adamla  kollektıvçi  adamda,  məsələn, 
hossaslıgıu  tozahiirlorini  miiqayiso  edin.  Onlardan  birin-ciii  nəye  həssasdır, 
ikincisi  no  zaman  kədorlənir?  İzahata,  nccə  de-yorlor,  ehtiyac  yoxdur.  Yoni 
xudbin  adamin  diqqot  morkozinde  onun  özü  ve  şoxsi  moııafeyi  durur. 
Kollektivçidə  iso  oksino,  basqa-larimn  monafeyino  toxuumamaq  on  planda 
durur. 
Bu  о  demokdir  ki,  şəxsiyyotin  tosirilo  fordin  biitiin  xiisusiyyotlori 
ınteqrasiyaya  uğrayır,  nyazi  tcnninlo  desok,  onlann  hamısı  şəxsiyyot  adlanun 
iimumi moxroco gotirilir. 
Psixologiyada homin cohoti tohlil elr.iok iiçün i n t e q r a 1 (latinca inteqer 
-  bıirüv  demokdir)  fordiyyoı  anlayışından  istifado  olunur,  insamn  biitiin  fordi 
xiisusiyyotlori  -  biokimyovi,  iimumi  so-matik,  neyrodinamik  (sinir  sisteminin 
xassolori),  psixodinamik  (temperament  xassolori).  şəxsiyyətə  moxsus  xassolori 
qarşılıqh  olaqodo  tohlil  edilir.  Fordi  xüsusiyyotlorin  nozərdon  kcçirdiyimiz 
sistemindo  şəxsiyyəto  aid  xiisıısiyyətləı  müəyyenedici  ohomiyyot  kosb  edir. 
Miiasir psixologiyada bu baximdan şəxsiyyot fordi in-tcqrasiya orqani kimi başa 
diişiilür vo tohlil olunur. 
132 
 
2. 
Şəxsiyyetin inkişafının ilkin tobii şərtləri vo sosial şoraiti 
 
Şəxsıyyətm  inkişafının  ilkin  tobii  şortləıi  dedikdo,  hor  şeydən  evvol,  otraf 
miihitin iimumi amillorini nozoro almaq lazimdir. insamn hansi iqlim şəraitində, 
harada  dağlıq  yerdo  vo  ya  doniz  sahi-lindo  vo  s.-də  yaşamasından  asılı  olaraq 
onun  hoyat  torzindo,  mon-zil  şəraitində  özünoınexsus  cohotlor  omolo  golir.  Bu 
aınillor  şox-siyyətın  formalaşması  üçün  müoyyənedici  ohomiyyoto  malik  de-
yildir,  lakin  onlann  nozoro  alinmasi  şəxsiyyotin  formalaşması  prosesinin  daha 
otralli nozoro alinmasina kömok göstərir. 
Şəxsiyyotin  inkişatının  ilkin  tobii  şortləri  kimi  onun  orqanizmi-nin 
xiisusiyyotlori,  osason  morkozi  sinir  sisteminin  xiisusiyyotlori  daha  miihiim 
ohomiyyoto  malikdir.  Diqqot  edin:  burada  sohbot  tok-co  merkozi  sinir 
sisteminin xiisusiyyotlorindon deyil, bütövlükde orqanizmin xiisusiyyotlorindon. 
onun stmkturundan vo foaliyyot iisullanndan gedir. Bozon, tutaq ki, qıçın, qolun 
vo  ya  əllorin  şikəst  olmasi  insanda  özü  haqqinda  təsowürün  fonnalaşmasma 
başqa bioloji amillordon daha çox tosir göstərir. 
Şəxsiyyətin inkişafmda sosial amillər isə müoyyənedici rol oy-nayır. Sosial 
amillər  muxtolifdir  və  onlar  qarşılıqlı  əlaqodo  şəxsıy-yətin  inkişafını 
şonlondirirlor. Sosial amillor icorisindo insamn ya-şadığı vo foaliyyot göstordiyi 
konkret-tarixi  şorait,  yoni  məhsuldar  qüvvələrin  və  müvafiq  istehsal 
münasibətlərinin inkişaf soviyyosi birinci ycrdo dayanır. Konkret-tarixi şərait öz 
oksini  şəxsiyyotin  maddi,  siyasi  vo  sosial  hoyat  şəraitindo,  о  cümlodon  omok 
şoraitin-də tapır. 
Uşaq  doğulduğu  giindon  validcynlorin  slatusu  və  ya  vəziyyə-tindən, 
iqtisadi, siyasi vo hiiquqi mövqeyindon, peşosindən, tohsi-lindən vo s. -dən asılı 
olaraq  miioyyon  ictimai  mühitdə  formalaşır.  Ailənin  maddi 
vo 
modoni  hoyat 
soviyyosindo  omolo  golon  kəskin  dəyişikliklər  şəxsiyyotin  formalaşması 
şəraitino  bilavasito  təsir  göstərir.  Ailonin  statusu  bu 
vo  ya 
digər  dorocədə 
davamlı olduqda isə şoxsiyyətin ayrı-ayrı keyfıyyotlərinin möhkemlənməsi üçün 
əl-verişli şorait yaranır. 
Şəxsiyyətin  inkişafında  ilkin  tobii  şertlorin 
vo 
sosial  şoraitin  rolıı  nədən 
ibarotdir?  Bu  sual  ilk  baxışda  bolko  do  sadə  görünür,  lakin  onun  holli 
psixologiya elmi iiciin nezori-metodoloji ehomiyyo- 
133 
tə  malikdir.  Təsadüfi  deyildir ki,  həmin  məsələ  istər klassik, istər-sə  də  miiasir 
psixologiyanin  aktual  problemlorindən  biri  kimi  miixtolif  istiqamətlərdə  tohlil 
olunur. Psixologiya tarixinə nəzər salsaq bu sahodo bir-birinin əksini toşkil cdən 
iki  nəzəriyyənin  -  inkişa-fın  endogen  və  ekzogen  nəzəriyyələrinin  mövcud 
olduğunu görə-rik. 
Endogen  (yunanca  cndon  -  daxili,  genus  -  mənşə  demokdir)  nəzəriyyələr 
şəxsiyyətin  inkişafını  bioloji  amillərlə  olaqələndirə-rək  irsiyyətin  roluna  xiisusi 
ohomiyyot  verir.  Ekzogen  (yunanca  exo  -  xarici  demokdir)  nozoriyyolordo  iso 
insan  bir  növ  tabula  ra-sa-ya  (ağ  lövhəyə)  bənzədilir,  şəxsiyyətin  formalaşması 
ancaq  sosial  amillərin:  mühit  vo  torbiyonin  təsirilə  izah  olunur.  Şəxsiyyətin 
ictimailəşməsi  (sosializasiyası)  haqqmdakı  müasir  burjua  nəzəriy-yələrini  do 
mahiyyot  etibarilo  ekzogen  nəzoriyyolor  sırasma  aid  etmok  lazimdir.  Tanış 

 
olduğumuz nəzəriyyolorin hər ikisi birtorəfli-dir və yanlış metodoloji prinsiplorə 
əsaslanır.  Endogcn  nozəriyyə-lər  şoxsiyyətin  inkişafı  proscsini  biolojiləşdirir, 
sosial  amillorin  ro-lunu  inkar  edir,  ekzogen  nəzəriyyələr  isə,  əksinə,  bioloji 
amillorin  rolunu  bir  növ  inkar  edir,  hom  do  sosial  amillorin  rolunu  mexaniki 
şəkildə  şorh  edir.  Sosiogenetik  nəzəriyyələr  mühitin  insana  tosirlo-rini 
mütləqləşdirir, hom do mühiti doyişmoz miihit kimi nozordon keçirir. 
Xarici  ölkələrin  miiasir  psixologiyasinda  insan  şəxsiyyətində  iki  amilin  - 
bioloji  vo  sosial  amillorin  təsirilə  formalaşan  iki  başlı-ca  yanmstrukturu  ayird 
edon  nozoriyyolor  osas  yer  tutur.  Onlar  belo  bir  fıkrə  osaslanirlar  ki,  insamn 
şəxsiyyəti  «endopsixi»  vo  «ek-zopsixi»  cəhətləro bölünür.  Qavrama  qabiliyyoti, 
tofokkiir  vo  to-xəyyülün  xiisusiyyotlori,  iradi  soy,  impulsivlik  vo  i.a.  kimi 
olamot-lər «endopsixikaya», şoxsiyyətin miinasibotlor sistemi vo tocriibo-si. yoni 
maraqları,  meylləri,  idealları,  üstünlük  təşkil  edon  hisslori,  təşəkkül  etmiş 
biliklori  vo  i.  a.  iso  «ekzo-psixikaya»  daxildir.  Sosial  amillo  miioyyon  edilon 
«ekzopsixikanin»  oksino  olaraq,  tobii  osasa  malik  olan  «endopsixika»  bioloji 
cəhətlə  şərtlənir.  Məsələ-nin  belo  qoyuluşu  doğrudurmu?  Başlıca  cəhət 
şəxsiyyotin struktu-runda bioloji vo sosial amillorin nozoro alınıb-alınmamasında 
deyil,  onlann  qarşılıqlı  miinasibotinin  песо  başa  düşülməsindədir.  İki  amil 
nozoriyyosi,  hər  şeydon  ovvol,  ona  görə  səhvdir  ki,  o,  sosial  vo  bioloji  olanı, 
mühiti vo bioloji təşkili, «endopsixikanı» və «ек-zo-psixikanı» mexaniki surotdo 
bir-birinə qarşı qoyur. Əslindo isə 
134 
belo  zahiri  mexaniki  qarşılaşdırma  faydasızdır  vo  şoxsiyyətin  stnık-ttırunu  başa 
düşmək üçün heç no vermir. Lakin şoxsiyyətin forma-laşmasında və quruluşunda 
tobii  vo  sosial  amillər  probleminə  baş-qa  ciir  də  yanaşmaq  miimkiindür.  Bu 
məsoləni bir todqiqatin mate-rialları osasinda aydınlaşdırınq. 
Söhbət  cərrahiyyə  yolu  ilo  cinsi  dəyişdirilmiş  28  xəstə  haqqinda  gedir. 
Onlardan  on  kiçiyinin  16,  böyüyünün  iso  32  yaşı  var  idi.  12  nəfərin  cinsi  qadın 
cinsindon  kişi  cinsinə,  18  nəforin  iso,  oksino,  kişi  cinsindon  qadm  cinsinə 
dəyişdirilmişdir. (Elmi ədəbiyyat-da bu fenomenə transseksualizm deyilir.) 
Transseksualizm  miirəkkəb  hadisədir.  Bu  onunla  bağlıdır  ki,  ana  bətnindo 
uşağın miivafiq orqanlan hər hansı bir xəstəlik nəti-cosində düzgün formalaşmır. 
Belə  uşaqlar doğulanda,  tobii ki,  onlann  cinsini düzgün  miioyyon  cdə  bilmirlər. 
Ona, tutaq ki, oğlan adı qoyur, oğlan kimi torbiyo edirlor. Miioyyon yaşdan sonra 
iso malum olur ki, o, oğlan deyil, qız imiş: bədəni oğlan bədəni tipində deyil, qız 
bədoni tipində inkişaf etməyə başlayır, onda qıza  məxsus tələbatlar vo s. omolo 
golir.  Ətrafdakı  adamlann  ona  münasiboti  todricən  dəyişilir:  qızlar  onunla 
oynamaq  istəmir,  oğlanlar  ələ  sa-lır,  yaşlıların  hərəsi  bir  söz  deyir.  Uşağm  yaşı 
artdıqca, vəziyyoti  daha  da  çətinloşir. Yeniyetmolik  yaşı dövriindən ctibarən bu 
facio-li situasiyanın acı nəticələri xüsusilo aydin  hiss edilir. Mohz buna  goro do 
bclə  uşaqların  cərrahiyyə  yolu  ilə  cinsinin  dəyişdirilməsi  son  dərəcə  humanist 
todbir  kimi  qiymətləndirilmolidir.  Xəstələrin  özləri  də  «faciəli»  situasiyadan 
çıxmağın yeganə yolunu çox vaxt cinsin dəyişdirilməsində göriirlər. 
Bu  faktların  tohlili  osasinda  biz  hansı  nəticoni  çıxara  bilorik?  Hər  şeydən 
ovvol,  belo  bir  cohot  diqqoti  colb  edir  ki,  tobii,  iizvii  cohotlor  vo  əlamətlər 
şəxsiyyətin  strukturuna  onun  sosial  cohotdon  şərtlənən  elementlori  kimi 
mövcuddur. Tobii (anatomik, fizioloji vo digor keyfiyyotlor) vo sosial cohotlor 
şəxsiyyətin  stmktumnda  vəhdət  təşkil  edir  vo  mexaniki  surotdo  bir-birinə  qarşı 
qoyula  bil-məz.  Tanış  olduğumuz  todqiqatda  bunu  siibut  edon  çoxlu  faktlar 
vardir. Bir anlığa tosowiir edok ki, haqqinda danışdığımız xostolor-don hor hansi 
biri  lap  kiçik  yaşlarında  heyvanlar  içərisinə  düşsəy-di,  oğlan  vo  ya  qıza 
oxşamadığını  başa  düşə  bilərdimi?  Qətiyyən  yox?  Halbuki  о,  nonnal  uşaqlar 
icorisindo  kişi  və  ya  qadın  etalon-larına  yiyəlondikcə,  özünün  «atipikliyini», 
mənsub olduğu cinsə oxşamadığını todricən hiss cdir. Burada həlledici moment 
iso ətraf- 
135 
dakı  adamlann  ona  münasibəti  ilo  bağlıdır:  adamlar  ondan  kişi  (və  ya  qadın) 
kimi hərəkət ctməyi gözləyir, о iso bclə hərokət edə bil-mir vo miixtolif yollarla 
öz qüsurlarını gizlətməyə çalışır. Başqa sözlə, xəstə uşaqlar «xəsto» olduqlarını 
ancaq  lazımi  sosial  şərait-do  onlarla  həmyaşıdları  arasinda  miioyyon  fərqlərin 
meydana  çıx-dığı  andan  etibaıən  başa  düşürlər.  Bu  şəraitdə  ətrafdakı  adamlar 
onlara  oğlan  və  ya  qız  kimi  deyil,  qız  (və  ya  oğlan)  kımi  yanaşırlar.  Xəstə 
uşaqlarda  bu  şəraitdə  elə  öziinəməxsus  psixoloji  xüsusiyyot-lor  əmələ  gəlir  ki, 
onları  göstərilən  səbəblərə  görə  nə  «endopsixi-ка»,  no  do  «ekzopsixika» 
kateqoriyasına daxil etmok olmaz. 
Şəxsiyyətin inkişafında sosial amillorin rolunu da bu baximdan tohlil etmok 
lazimdir. 
Şəxsiyyətin  inkişafı  prosesinin  özünəmoxsus  daxili  montiqi  vardir.  Onu 
miioyyon  etmodon  otraf  miihitin  tosirlori  ilo  şəxsiyyə-tin  inkişafı  prosesinin 
qarşılıqlı əlaqəsini aydin Iaşdınrıaq oslindo miimkiin deyildir. 
Psixoloji  baximdan  başlıca  mosələ  ondan  ibarotdir  ki,  hoyat  şo-raiti  öz-
özünə,  yoni  bilavasito,  birbaşa  uşağın  psixi  inkişafını,  о  cümlodən  onun  bir 
şəxsiyyət  kimi  fonnalaşması  prosesini  miioyyon  edo  bilmoz.  Eyni  bir  şoraitdo 
uşaqlarda  miixtolif  psixoloji  xii-susiyyotlorin  fonnalaşması  da  mohz  bununla 
izah edilmolidir. 
Bir  dofo  A.  S.  Makarenkodan  soruşdular  ki,  mənzil  şəraitinin  torbiyoyo 
tosiri  olurmu?  Görkəmli  pedaqoq  suala  belo  cavab  ver-mişdi:  «əlbəttə,  olur, 
lakin  mocburi  deyil  ki,  bu  tosir  miitloq  pis  to-rəfə  olsun.  Bəzən  uşağın  aynca 
otağı olan yerdo ona daha pis torbiyo verilir». 
Bunu no ilo izah etmok olar? 
A. S. Makarenko «Valideynlor iiciin kitab» osorindo bu faktla-nn psixoloji 
tohlilini  vcnnişdir.  О  göstərirdi  ki,  torbiyo,  sözün  on  geniş  monasmda  ictimai 

68 
prosesdir. Həı şey: adamlar da, cisimlor do, hadisolor do torbiyo cdir, lakin hor 
şeydon  ovvol  vo  daha  çox  adamlar  torbiyo  cdir.  Onlardan  valideynlor  vo 
pedaqoqlar birinci ycrdə dururlar. Uşaq otrafdakı alomlo miinasibotloro girir, bu 
miinasibotlorin  hor  biri  dönmodən  inkişaf  edir,  başqaları  ilo  uzlaşır,  uşağın 
özünün  fiziki  və  mənəvi  inkişafı  ilo  olaqodar  olaraq  mürək-kəbləşir.  A.  S. 
Makarenko  yazırdı:  Adama  elo  golir  ki,  biitiin  bu  «qarışıqlıq»  heç  ciir  ölçüyə 
golmir, bununla belo, о hor an uşağın şəxsiyyətində miioyyon doyişiklik yaradır. 
Bu inkişafa istiqamot vermok vo onu idaro etmok torbiyocinin vozifosidir. 
136 
A.  S.  Makarenko  şəxsiyyətin  formalaşması  prosesini  tohlil  edorkon  uşağın 
miihitlo  miinasibotlori  sistemino  xiisusi  diqqot  yeti-rirdi.  O,  diizgiin  olaraq 
göstərirdi  ki,  uşağın  ətrafdakı  alomlo  miina-libotlori  tokco  miihitin  özünün 
tosirlori ilo deyil, hom do uşağın Özünün  fiziki vo  monovi  inkışali ilo olaqodar 
olaraq miirokkoblo->ir, yeni məna çalaıiarı kosb cdir. 
Mosolonin  belo  qoyulusunun  prinsipial  ohomiyyoti  vardir.  Ek-/ogcnetik 
nozoriyyolor  miihitin  ıışağa  təsirini  mütləqloşdirırlər.  Onlar  iddia  edirdilor  ki, 
mühit  uşağın  inkişafını  öz-özünə  (mexaniki  surotdo)  miioyyon  edir.  Halbuki 
m i i h i t i n   t o s i r l o r i  
u ş a ğ ı n   ö z ü n ü n   i n k i ş a f  
s ə v i y y ə s i n d ə n ,  
p s i x o l o j i  
x i i s u s i y y o t l o r i n d o n   a s ı l ı   o l a r a q   d ə y i ş i l i r .  
Uşaqların  inkişaf  səviyyəsindən  asılı  olaraq  miihitin  eyni  bir  elcmenti  onlara 
miixtolif  fonnalarda  tosir  gös-torir.  Miixtolif  inkişaf  soviyyosindo  olan  iki  uşaq 
hotta  eyni  sorait-də  böyüsəlor  belo,  onu  eyni  şəkildə  başa  diişmürlər;  demoli, 
miihit  onlar  iiciin  eyni  mona  kosb  etmir,  bu  zomindo  do  uşaqla  «otrafdakı 
miihit» arasinda özünoməxsus münasibot omolo golir. 
Bcloliklo do aydin olur ki, hoyat şəraiti uşağa bilavasito deyil, dolayi yolla - 
uşağın  hoyat  şəraitinə  münasibətindən  asılı  olaraq  tosir  göstərir.  Məşhur  sovet 
psixoloqu L. S. Viqotski bu faktlan tohlil etmok iiciin elmo yeni anlayış - «sosial 
inkişaf şəraili» anlayışı daxil etdi. 
Sosial  inkişaf  şəraiti  anlayışının  cvristik  ohomiyyoti  böyükdür.  Bu,  hor 
şeydən ovvol, onunla bağlıdır ki, yeni anlayış inkişafın daxili vo xarici şərtlorini 
qarşılıqlı  əlaqədə  tohlil  etmok,  miivafiq  yaş  dövrünün  tipik  xiisusiyyotlorini 
aydınlaşdırmaq.  keyfıyyətcə  yeni  omolo  golon  xiisusiyyotlori  miioyyon  etmok 
imkani verir. 
Şəxsiyyotin  sosial  inkişaf  şəraitini  песо  miioyyon  etmok  olar?  Bu  zaman 
hansi mosololoro xiisusi diqqot yetirmok zoruridir? 
Sosial  inkışaf  şəraitini  tohlil  etmok  üçün  uşağın  ailədə  vo  kol-lektivdə 
tutduğu  faktik  yeri,  onun  öz  mövqeyino  münasibətini,  ət-raldakı  adamlarla 
qarşılıqlı  miinasibətlərinin  xiisusiyyotlorini  və  fealiyyətinin  xarakterini 
aydınlaşdınnaq  lazimdir.  Son  zamanlar  psixologiyada  uşağın  sosial  inkişaf 
şəraitini xarakterizə edorkon psixoloji meyarlarla yanaşı demoqrafık amillorin do 
rolunu nozoro alırlar. 
 
 
137 3. Şəxsiyyət və fəaliyyət 
Qarşıya  sual  çıxır:  ford  ictimai  miinasibotlori  necə  (hansı  yol  və 
vasitolərlə) mənimsəyir? 
Şəxsiyyətin  formalaşması  prosesi  vasitəli  xarakter  daşıyır.  Ford,  ictimai 
münasibətləri  öz-özünə  deyil,  ancaq  özünün  aktiv  foaliyyoti  vasitosilo 
mənimsəyir.  Bıı  nöqteyi-nəzordon  foaliyyot  şox-siyyətin  formalaşmasınm  əsas 
şərtlərindən biri kimi qiymətləndi-rilməlidir. 
Foaliyyotin  miixtolif  növlori  vardir.  Çağalıq  dövründən  gənclik  yaşı 
dövrünə  qədər  aşağıdakı  foaliyyot  növlərinə  daha  çox  təsadüf  olunur  (D.  B. 
Elkonin və b.): 
a)
 
vasitəsiz emosional ünsiyyət; 
b)
 
əşyavi-manipulyativ foaliyyot; v) 
rollu oyunlar; q) tolim foaliyyoti; 
 
d)
 
intim-şəxsi ünsiyyot (ünsiyyot foaliyyoti); 
e)
 
todris-peşə foaliyyoti.. V a s i t ə s i z    e m o s i o n a l    
ü n s i y y ə t  çağanın 
anası  ilo  özünəməxsus  dialoqudıır.  Uşaq  anasının  ağıışunda  özünü  sakit  apanr, 
onun  nəvazişini  duyur,  ətrini  hiss  edir  vo  bundan  xoş-hallamr.  Bu  hiss  bioloji 
cohotdon  qarşılıqlıdır.  Ana  doğma  övladını  -  əmizdirərkən  fərəh  hissi  kcçirir, 
köфəsinə məhəbbəti daha da möhkəmlənir. Əmzikli ananın cmosional voziyyəti 
isə öz növbo-sində uşağın inkişafına təsir göstərir. 
Ə ş y a v i - m a n i p u l y a t i v   f o a l i y y o t   prosesindo  uşaq 
şeyləri  sökə-sökə,  bu  yandan  о  yana  sürüyə-sürüyə,  bir-bi-rinə  calaya-calaya 
onlann xassələrini dork edir. 
R o l l u   o y u n l a r   iso  mahiyyot  etibarilo  insan  münasi-bətlorinin 
monimsənilmosi  prosesidir.  Bu  haqda  aydm  təsəvvür  oldo  etmok  üçün 
psixologiyada  tosvir  olunmuş  maraqh  bir  faktı  qeyd  etmok  kifayətdir:  uşaqlan 
heyvanxanaya  apanb,  heyvanlann  hoya-ti  ilo  tanış  etdilər.  Tərbiyəçilər  belo 
güman  cdirdilor  ki,  uşaqlar  ckskursiyadan  qayidan  kimi  heyvanxana 
mövzusunda  maraqh  oyunlar  oynayacaqlar.  Lakin  no  qodor  təəccüblü  olsa  da, 
onlar ckskursiyadan sonra homin mövzuda heç bir oyun oynamadılar, oz-lorinin 
adi işləri ilo məşğul oldular. 
Tərbiyəçilər  bunun  sobobini  izah  etmok  üçün  psixoloqlara  mii-raciət 
etdilor. Psixoloqlar məsələnin mahiyyətini asanlıqla başa 
138 

 
düşdülər  vo  ekskursiyanın planını dəyişdilər.  Onlann  moslehotilo USaqlan  yeno 
do heyvanxanaya ekskursiyaya apardilar. Lakin bu llofo uşaqlan, birinci növbədə, 
heyvanxanada işləyən adamlann  -kassirin,  nəzarətçinin, hokimin  vo s. foaliyyoti 
ilo  tanış  etdilor. 
I 
'şaqlar  ekskursiyadan  qayidan  kimi  heyvanxana  mövzusunda 
oyun pynamağa başladılar: biri kassir, biri hokim, biri iso nəzarətçi ro-Iunda çıxış 
etməyə  başladı.  Bu  monada  deyirlor  ki,  uşaq  oyunlan  insan  münasibətlorinə 
xüsusilə həssasdır vo hor şeydən ovvol mohz onlan oks etdirirlor. 
T o l i m  
f ə a l i y y ə t i n d ə  
uşaqlar 
ictimai 
tocriiboni 
məqsədəuyğun surotdo mənimsəyirlər. Bilik. bacarıq vo vərdişlə-re yiyələndikcə, 
uşaqların  hoyatinda  yoldaşın  rolu  artir.  İ  с  t  i  -m a i - ş ə x s i  
i i n s i y y o t  onun həyatının miihiim sahosino çevrilir. Foaliyyotin vəzifələri 
tədricən  doyişilir,  о,  gələcəyə  yö-nəlməyə  başlayır  və  peşə-tolim  xarakteri  kosb 
edir. 
Nəzərdən keçirdiyimiz foaliyyot tiplərini xarakterinə görə iki qrupa bölmok 
olar: 
B i r i n c i   q r u p a   о  foaliyyot  növləri  daxildir  ki,  onlann  osasinda 
insan  fəaliyyətinin  monasi,  insanlar  arasındakı  miinasibotlorin  vozifolori, 
motivlori, normalan vo s. monimsonilir. Bunlara aşağıdakılar daxildir: 
-
 
vasitosiz emosional foaliyyot; 
-
 
rollu oyunlar; 
-
 
intim-şəxsi iinsiyyot. 
Ikinci  qrupa  о  foaliyyot  növləri  daxildir  ki,  onlann  osasinda  əş-yalarla 
əməliyyat vasitələri, əşyalarda bu vo ya digor cohoti forqlondinnok imkam veron 
etalonlar monimsonilir. Bu qrupa aşa-
' K İa k ı la r  
daxildir: 
-
 
əşyavi-manipulyativ foaliyyot; 
-
 
tolim foaliyyoti; 
-
 
tədris-peşə foaliyyoti. 
Nəzərdən keçirdiyimiz foaliyyot  növləri özlərinin konkret məzmununa görə 
bir-birindən forqlonirlor, osas məzmununa goro iso iimumi cohotloro malikdirlor. 
Birinci  qrupa  aid  etdiyimiz  foaliyyot  növləri  şəxsiyyətin  inki-şafında 
xiisusilo miihiim rol oynayır. Bu proscsdə uşaqlar insan mii-nasibotlorini, onlann 
vozifə vo normalarını mənimsəyirlər. Başqa sözlə, şəxsiyyətin tələbat-motivasiya 
sahosi birinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlərində inkişaf edir. 
139 
ikinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlorində iso uşaqlar 
v^ 
yeniyetmələr 
əşyalarla  əməliyyat  vasitələrini  mənimsəyirlər.  Bu  prosesdə  uşaq  vo 
ycniyctməlordə idrak prosesləri, intellektual əməliyyatlar inkişaf cdir. Bəs, ikinci 
qrupa  aid  etdiyimiz  fəaliyyət  növiəri  şəxsiyyətın  inkişafında  necə  rol  oynayır? 
Şoxsiyyoıin  inki-şali  baxımından  onlann  da  özünomoxsus  ohomiyyoti  vardir. 
Uşaq-lann  əmoliyyat-texniki  imkanları  inkişaf  etdikcə,  onlarda  öz  qabi-
liyyətləriniıı  dork  olunmasi  zəminində  tədricon  mənlik  şüunı  te-şokkül  edir  və 
şəxsiyyətin miihiim bir sahosino çevrilir. 
Bcloliklo  do  biz  şoxsiyyotin  formalaşmasında  foaliyyotin  rolu-nu 
aydınlaşdırdıq.  Homin  prosesin  ikinci  torofı  do  vardir.  Biz  foaliyyotin  özünün 
inkişafmda şəxsiyyətin rolunu nozordo tııturuq. 
Şəxsiyyət formalaşdıqca foaliyyotin xarakteri köklü surotde dəyişilir. Yoni 
şoxsiyyətin  təlobatları  osasinda  foaliyyotin  motivlə-ri  formalaşır,  «motiv-
moqsəd»  vektoru  omolo  gəlir  vo  о  foaliyyotin  osas  struktur  vahidinə 
çcvrilir./Foaliyyot prosesi bütünlükdə şəxsi məna kosb cdir. Bundan asılı ölaraq 
foaliyyotin  torkibinə  daxil  olan  biitiin  idrak  proseslorinin  do  xarakteri  dəyişilir. 
Onlar  şəx-siyyotin  xiisusiyyotlori  ilo  şortlonməyə  başlayırlar.  Beloliklo  do  fo-
aliyyot prosesindo şəxsiyyətin telebat-motivasiya. emosiya vo idrak saholori bir-
birino niifuz edir, onlar tədricən qarşılıqlı əlaqodə inkişaf etməyo başlayırlar. 
 
V  F Ə S İ L   TƏLƏBA1 LAR, MOTİVLƏR VƏ KMOSİYALAR 1. 
Tələbatlar 
Hor  hansı  bir  canlı  varliq  kimi  insan  da  yaşamaq  vo  inkişaf  etmok  iiçün 
özüniin ehtiyaclarını təmin etmolidir. 
Molumdur ki, «insanlar siyasot ilo, elm, incəsonət, dil və i. ilə məşğul ola 
bilondən ovvol, birinci növbədə, yeyib-içmolidirlər, mənzilə malik olmalıdırlar, 
geyinməlidirlər (K.Marks). 
İnsanın chtiyacları onun  üçün psixoloji məna kosb edir və tolə-batlar kimi 
tozahiir  edirlor.  Demoli.  chtiyac  vo  təlobat  sinonim  söz-lor  deyildirlor.  Tolobat 
daha  geniş  anlayışdır.  T  о  1 о  b  a  t  I  а  г  i n s a n ı n       e h t i y a c l a r ı    
i l o    y a n a ş ı    h o m  d o  
140 • n и r. ö z  e h t i y a c l a r i n a  
m i i n a s i b o t i n i  
o k s  
b l d i r i r .  T  о  1  о  b  a  t  I  a  r  
i n s a n i n  
k o n k r e t  
h a bit 
ş ə r a i t i n d ə n  
a s ı l ı l ı ğ ı n ı   i f   a d o   e d o n  
•  
o n u n  
b u  
ş o r a i t d ə  
a k t i v l i y i n i  
şərtlondiron 
iiüııomoxsus psixi halotdir. 
Bu  torifdo  tolobatlarm  iie  xüsusiyyoti  qeyd  olunur.  Onlan  ayn-•ynliqda 
nəzordon keçirok. 
a)
 
Təlobatlar insanin özünənıoxsus psixi halotidir. insan İeünün yaşaması 
vo inkişaf etmosi iiçiin zoruri olan hor hansi bir pbyekto ehtiyac hiss ctdikdə, no 

70 
isə  bir  gərginlik  keçirir,  narahat  olur.  Tolobatlarm  omolo  golmosi  vo  təmin 
olunasi prosesi homişə dfcünoınoxsus emosiya vo hisslorlo müşayiət olunur. 
b)
 
tolobatlar  insanin  konkret  həyat  şəraitindon  asılılığını  Kado  edir. 
Tolobatlarm  bu  miihiim  xüsusiyyotini  aydinlasdnmaq  Oçüıı  ovvolco,  eyni  bir 
adami  iki  situasiyada  tosəvvür  edok.  Birinci  tituasiya-  tutaq  ki,  isti  yay 
giinlorindon  biridir.  O,  donizdo  cimmok  btoyir.  İkinci  situasiya:  avqust  ayının 
31-dir.  Homin  adam  univer-•itctin  biologiya  fakültosiııo  qobul  olunmuşdıır. 
Sabah ilk dofo to-lobo kimi universitet auditoriyalanna daxil olacaqdir. 
Birinci  halda  ona  no  laznn  olur,  ikinci  halda  no  lazim  olur?  Sual  in  cavabı 
aydındır: donizo gcdon adam çimmok iiciin alt paltan. qurnlanmaq iiciin dosmal 
vo  s.  götürür.  Sentyabnn  I-do  dorso  ge-docok  tolobo  iso  iimumi  doftor,  qolom, 
sumka vo s. axtanr. 
insanin telobnhoyat  şoraitindən  asılıdır.  Nəzordon  keçirdiyimiz  nümunələrdə  tolobatlarm 
mahiyyotini  başa  düşmək  iiçün  xiisusi  ohomiyyoto  malik  olan  bu  cəhət  özünün 
aydin  ifadəsini  tapmışdır.  Hotta  insamn  ycyib-içmoyo,  mənzilə,  geyimo  vo  s. 
təlobatları da konkret hoyat şoraitindon asılı olaraq miixtolif mozmun vo forma-
larda ifado olunur. 
v)  Tolobatlar  insamn  konkret  hoyat  şəraitindo  aktivliyini  sortlondirir.  İnsan 
öz  təlobatlarını  tomin  etmolidir.  Ogor  belo  bir  imkan  yoxdursa,  o,  miivafiq 
tolobati  yaxm  tolobatla  ovoz  etmoli,  hotta  lazim  goldikdo  onu  boğmalıdır. 
Özünün bu xiisusiyyotlorino göro tolobatlar konkret istiqamoto malik olur: insani 
onlan tomin .мпн>к iiçün miivafiq Usui vo vasitələr axtarmağa tohrik edir. Bu о 
demokdir ki, şoxsiyyotin fəallığınm monboyini tolobatlar toşkil edir. 
Tolobatlarm miixtolif növləri vardir. Onlan ayn-ayn meyarla- 
141 

 
ra  görə  ayn-ayn  istiqamətlərdə  təsnif  etmək  olar.  XX  yüzillikdo  bu  məsələyə 
xüsusi diqqət  yetirilmişdir.  Miiasir  psixologiyada  tolobatlarm  onlarla  tosnifatı 
molumdur. Golin, ovvolco, m ə n ş о у i -n ө görə tolobatlarm növlori - t ə b i i 
(üzvi) və m ə d о n i tələbatlarla tanış olaq. 
Bütün adamlarda yemoyə, yuxuya, əks cinsə, soyuqdan və ya-xud 
həddindən artıq istidən qorunmağa vo s. tələbat vardir. Bunlar təbii tələbatlardır. 
Modəni tolobatlarm növləri genişdir. Çəngəl və bıçaqdan istifado etmok, dişlori 
yumaq tələbatından başlamış ev bəzəmək, Nosiminin osərlərini oldo etmək 
tələbatına qodor onu müxtəlif növlərini qeyd etmok olar. 
Tələbatları  predmetino  görə  do  iki  yerə  -  maddi  və  mənəvi  tə-lobatlara 
bölürlər.  Qidaya,  geyimə,  monzilə,  məişət  şeylərinə  və  s.  olan  tolobatlar 
predmetino  görə  maddi  tolobatlar  hesab  olunur.  Mə-nəvi  tələbatlara  isə 
aşağıdakıları  misal  göstərmək  olar:  omok,  iinsiyyot,  qozet  vo  jurnal  oxumaq, 
rəsm  əsərlərinə,  təbiət  monzorolo-rino,  kinoya  vo  digor  tamaşalara  baxmaq, 
musiqi  dinlomok  vo  s.  tə-lobatlan.  Bu  tolobatlar  icorisindo  omok  tolobatinin 
ohomiyyotin*  xiisusi  olaraq  qcyd  etmok  lazimdir.  Əmək  insan  tələbatlarının 
for-malaşmasınm  on  başlıca  şortidir.  Öz  tələbatlarını  asanlıqla  tomin  ctmək 
imkanı  çox  vaxt  insan  şoxsiyyətinin  tənəzzülünə  gətirib  çı-xanr.  Ünsiyyət 
tolobatinin  da  rolu  böyükdür.  K.Marks  başqa  adamı  «ən  böyük  sərvət» 
adlandırırdı.  О  yazırdı  ki,  insan  həmişə  «başqa  insan  kimi  ən  böyük  sərvətə 
təlobat  hiss  edir».  İnsanın  bütiin  mo-nəvi  tələbatları  onun  omok  vo  iinsiyyot 
tolobatlarm in inkişaf səviy-yəsi ilo bilavasito bağlıdır. 
Bir  cəhətə  diqqot  yctirək:  yemoyo  olan  tələbat  mənşəyinə 
go
ro  tobii, 
predmetino  görə  maddi  toləbatdır.  Çəngəl  və  bıçaqdan  istifado  etmok 
mənşəyino  göro  mədoni,  predmetino  görə  maddi  tə-ləbatdır,  halbuki  musiqi 
dinlomok  mənşəyinə  görə  mədəni,  predmetino  görə  mənəvi  toləbatdır.  Eyni 
sözləri tolobatlarm digor növ-lori haqqinda da demək olar. 
Tolobatlar  özünəməxsus  ierarxiya  təşkil  edirlor.  Onun  aşağı  səviyyələrini 
ibtidai  (sadə)  tolobatlar,  yuxan  səviyyələrini  iso  ali  tolobatlar  təşkil  edir  (bax: 
cədvəl 2.). 
Genetik  baximdan  maddi  (tobii)  tolobatlar  birincidir,  mənəvi  vo  mədəni 
tolobatlar  onlann  osasinda  formalaşır.  Funksional  planda  da  bu  cohot  aydin 
nozoro  çarpır.  Monovi  vo  modoni  tolobatlar  maddi  qolobatlarla  aynlmaz 
surotdo olaqodardir. Onlann adoton 
142 
maddi  şeylər  (kitab,  qozet,  televizor,  not  kağızı, 
ronglor vo s.) va-iitosilo tomin olunmasi da bunu 
Mibut  edir.  Monovi  vo  modoni  to-
lobatlar  da  maddi  (tobii)  tolobatlarm 
formalaşması  prosesino  miihiim  tosir 
göstərirlər. 
Tobii  tolobatlara  vital  (latinca  vitalis  -  hoyati 
demokdir)  tolobatlar  deyirlor.  Onlar  insanin  hoyat 
foaliyyoti  iiciin  zoruridir,  ogor  tobii  tolobatlar,  xiisusilo 
yemoyo,  yuxuya  vo  s.  tolobatlar  tomin  oluna  bilmozso, 
insanin  özü  miitloq  mohv  olar  vo  nosli  davam  etdir-mok 
imkamndan  mohrum  olar.  Modoni  vo  monovi  tolobatlar 
tomin cdilmodikdo, insan mohv ol-mur, lakin ondaki insani 
cohotlor  ciddi  zərər  çokir.  Ali  tolobatlarm 
i.Mnin 
olunmasi 
şəxsiyyətin 
daxili 
aləminin zənginləşməsinin zoru-ri şərtidir. 
Tolobatlar dinamik xarakter daşıyırlar. 
insanin  foaliyyot  vo  iin-
siyyot  sahosi  genişləndikcə  onlar  da  dəyişirlər.  Tolobatlarm  bu  mii-hum 
xüsusiyyoti  öz  oksini  onda  tapir  ki.  tomin  olunmuş  hor  hansi  bir  tələbatın 
zominindo yeni, daha yiiksok tolobatlar fonnalaşır vo ınkişaf edir. 
Tolobatlarm  inkişafı  istehsalın  inkişafı  ilo  bağlıdır.  Televizor,  tranzistor, 
videomaqnitofon,  vidcotelefon  vo  i.a.  olmadığı  dövrdə  bunlara  tolobat  da  yox 
idi.  Lakin  bunlann  istehsalmdan  sonra  tolo-bat  yarandı  vo  getdikcə  artmağa 
başladı.  Bu,  öz  növbəsində  ölkə-mizdo  televizor  vo  ya  tranzistor  istehsahmn 
gcnişlonmosi ilo noti-colondi. Demoli, insanin təlobatları genişləndikco istehsal 
da  inki-$af  edir.  Tolobat  olmasa,  istehsal  da  olmaz.  Tolobat  istehsalı  geniş-
loııdirir, doyişdirir vo inkişaf ctdirir. 
İstchsalla  tolobat  arasinda  dialcktik  olaqo  mövcuddur.  Onlar  bir-birini 
sortlondirir,  bir-birini  zoruri  cdir.  Yeni  istehsal  mohsulu  yaranan  kimi  buna 
tolobat da yaranir vo bu tolobat sonra nisbi miis-toqillik kosb edir. 
Tolobat nisbi miistoqillik kosb etdikdon sonra onun soviyyosi 
143 həmişə istehsalın soviyyəsini qabaqlayır, ondan irəüdə gedir, onlann 
arasinda miioyyon monada dialektik ziddiyyot yaranir. Mosolon, molumdur ki, 
bir sira inkişaf eımiş ölkələrdo. о cümlodon bizim ölkəmizdə mənzilə olan 
tolobat tikintinin soviyyəsini ötiib keçmişdir. Monzilo olan tolobat durmadan 
artir. Əvvəllər daxma-larda, kiçik evlərdə yaşayan insanlar indi bununla 
kifayotlonmirlor. Elcktrik işığı, qaz, isti vo soyuq su ilo təchiz edilmiş geniş vo 
rahat mənzillərdə yaşamaq istoyirlor. Bu tolobatı ödomək üçiin yeni ti kinti 
saholori vo vasitolori yaratmaq lazim golir. Eyni zamanda, bundan asılı olaraq 
yeni, olavo tolobatlar yaranir. 
Insanlar öz tələbatlannı müxtolif üsullarla tomin edirlor. golmişkən qeyd 
edok ki, bu iisullann özləri hor hansi biri əlvcrişli şəraitdo təlobata çevrilə bilor. 
Bozon təlobə özünün miioyyon modoni vo ya monovi tolobatını tomin etmok 
uçün kitab toplayir 
vt 
todricon kitab toplamaq onun miihiim tolobatlanndan 
birino cevri lir. 
Tolobatlarm  ierarxik 
model üzrə tesnifatı 
Ali 
tolobatla
r A 
4.
Monovi 
tolobatlar 
3. 
Modoni 
tolobatlar 
2. 
Maddi 
tolobatlar 
1. 
Tobii 
tolobatlar 
İbtidai 
(sado) 
tolobatlar 

 
insanin ictimai tocriiboni monimsomosi hom do onlann tələ-batlann tomin 
olunmasi  iisullarma  yiyolonmosi  prosesidir.  Bu  pro-sesdo  üç  cohoti  xüsusilo 
ayirmaq olar: 
a)
 
tolobatlarm tomin olunmasi üsullarının k o n k r e t l ə ş *   m о s i 
vo fərdiloşmosi: hor bir tolobat miioyyon iisulla tomin olunur (xörəyi qaşıq vo 
ya  çəngəllo  yeyir,  çayı  stokan  vo  ya  fincan-da  içirlər  və  s.).  Şəraitdon  vo 
şoxsiyyotin özünün səviyyosindən asılı olaraq bu iisullar daha da fərdiləşir. 
b)
 
tolobatlann  tominolunma  usullanmn  d o r k   o l u n m a - s  i  : 
tolobatlarm mozmunu öz oksini şüıırda tapir; bunun da noti-cosindo tolobatlann 
tomin olunmasi iisullarimn konkrclləşməsi prosesinin özü şüurlu xarakter kosb 
edir; yoni insan öz tolobatlan-m daha somoroli iisullarla tomin ctmeyo başlayır. 
«Ağıllı  tolobat-lar»  dedikdo,  birinci  növbodo,  bu  cohoti,  yoni  insanin  öz 
tolobatla-rını  agtlh  surotdo  tomin  etmosini  nozordo  tuftırlar.  Bks  halda  tolo-
batlann tomin olunmasi prosesi süniləşir, «əşya xəstəliyi» omolo golir. 
v)  tolobatlann  tominolunma  iisullarimn  ictimailəşməsi:  insan  modoni  vo 
monovi  sorvotloro  yiyolondikco,  onda  ali  tolobatlar  for-malaşır.  Modoni  vo 
monovi tolobatlann formalaşması prosesindo iso tobii tolobatlann mozmunu vo 
onlann  tominolunma  usullanmn  xarakteri  köklü  surotdo  dəyişir.  Tobii 
tolobatlar,  mosolon,  yemok-içmək,  geyinmok  vo  s.  moqsoddən  yaşamaq 
vasitosino çevrilirlor. 
144 
Onlar,  песо  deyorlər,  insaniləşir,  daha  çox  monovi-cstetik  mozmun  vo  forma 
kosb edirlor. 
Tolobatlann  tominolunma  usullanmn  ictimailoşməsi  psixoloji  baximdan 
böyük ohomiyyoto malikdir. K.Marks yazırdı: «Achq ac-hqdir, lakin çəngəl vo 
bıçağın yardımı ilo bişmiş ot yemoklo tomin olunan aclıq. ol, dirnaq vo dişlərin 
köməyi ilo çiy əti udmağa vadar cdən aclıqdan fərqli aclıqdır». 
Bu  forqlor  onunla  izah  olunur  ki,  insanin  tələbatı  comiyyotdo,  konkret 
tarixi  şəraitdə  formalaşır  vo  inkişaf  cdir.  Tolobatlann  mozmunu  da, 
tominolunma iisullan vo vasitolori do comiyyotin inkişaf soviyyosi ilo şərtlənir. 
İnsanın  tolobatlan  ictimai-tarixi  xarakter  daşıyır.  İnsan  təlobat-lannın 
spesifik  xiisusiyyotlori  foaliyyotin,  birinci  növbədə,  əməyin  sosial  tobioti  ilo 
miioyyon olunur. 
Heyvan vo insan tolobatlannin bir miihiim forqino do bu baximdan diqqoti 
colb  etmok  lazimdir.  Heyvanın  davranışı  bilavasito  onun  tolobatlan  ilo 
miioyyon olunur: acımış heyvan qida axtarma-ğa başlayır. İnsanın fəaliyyətinin 
mozmunu  isə  bütünlüklə  onu  do-ğuran  tolobatlarla  miioyyon  edilmir.  Tolobat 
insam  foaliyyoto  tohrik  edir,  lakin  foaliyyotin  mozmunu  bilavasito  tolobatla 
deyil, foaliyyotin moqsodilo şərtlonir. 
Şoxsiyyotin  tolobatlan  ilo  onun  foaliyyotinin  moqsodi  arasinda  olaqo 
psixoloji aspektdo motivlor vasitosilo yaranir. 
 
 
2. Motivlor 
 
Tolobatlar  öz-özlüyündə  foaliyyotin  məqsodini,  iimumiyyotlo,  xarakterini 
miioyyon etmir. Bu onunla  izah olunur ki, insanin tolo-batlarmda onlan tomin 
cdocok  predmetlor  doqiq  yazılmamışdır:  e y n i   b i r   t o l o b a t  
m i i x t o l i f   p   r   e   d   m   e   1 1   о   r   1   ө   ,   m i i x t o l i f  
i i s u l l a r l a   t o m i n   e d i l o   b i l o r .   insan  öz  tələbatlarını 
tomin  etmok  iiçün  işə  başladıqda  -  yalnız  bu  zaman  tolobatlan  tomin  edəcək 
prcdmet  müəyyonləşir  -  tolobatlar  «oşyaviloşməyə»  başlayır,  başqa  sözlo, 
onlann osasinda motivlor omolo golir. 
Motivlərin öyrənilməsinin böyük ohomiyyoti vardir. Bu ma-niwot etibarilo 
şəxsiyyəti  fəaliyyətdə  öyronmək  demokdir.  İnsan  fealiyyotinirJ  spesifik 
xüsusiyyoti  ondan  ibarotdir  ki,  o,  həmişə  məqsədyönlüdür.  Məqsədgüdmə, 
yaxud  müəyyən  moqsədo  yö-nüm  -  insanin  psixoloji  cohotdon  çox  miihiim 
xüsusiyyətidir.  Foaliyyot  insanin  məqsədini  miioyyon  edon  amil  kimi  özünü 
göstoro-rok onun biitiin proseslərini bir-birilə olaqolondirir vo onlan foaliyyotin 
iimumi  strukturunda  üzvi  şəkildə  birləşdirir.  Lakin  bununla  belo  aydındır  ki, 
insan  hcc  do  özüniin  bütün  məqsodlərini  foaliyyot  prosesindo  eyni  dərəcədə 
reallaşdıra bilmir. Bos, bunu no ilo izah etmok olar? 
Moqsod  foaliyyot  prosesindo  özünün  müəyyoncdici  rolunu  oy-naya 
bilməkdən  ötrii  insan  üçün  şəxsi  mona  kosb  etmoli,  onun  d a x i l i  
t ə h r i k i n o   ç e v r i l m o l i d i r ,   obrazlı  şokil-də  dcsək,  oi)un 
köklori  noinki  insanin  şüurunda,  hom  do  qolbindo  olmalıdır,  yoni  şəxsiyyotin 
motivlori ilo iizvi surotdo uzlaşmalıdır. 
Motiv  (latinca  movere  -  horokoto  gotinnok,  itolomok  demokdir)  dedikdo 
tolobatlann  tomin  olunmasi  ilo  olaqodar  olaraq  insam  foaliyyoto  tohrik  edon 
amillor  nozordo  tutulur.  O,  bu  vo  ya  digor  hərəkəti  (işi,  omoli)  noyin  namino 
icra  edir?  -  Şəxsiyyətin  motiv-lorini  miioyyon  etmok  üçün  bu  sualı 
aydınlaşdırmaq  lazimdir. iki  tələbo  tosovviir  edin: onlardan biri  elmə  dərindən 
yiyolonmok, о biri iso yiiksok toqaiid almaq iiciin ola qiymotlorlo oxuyur. Bu о 
demokdir  ki,  onlann  tolim  motivlori  bir-birindon  forqlonir,  halbuki  hor  iki 
toləbənin tələbatı eynidir. Onlar ali tohsil almaq üçün  msti-tuta daxil olmuşlar. 
Biz insanin tolabatlarını aydınlaşdırarkon «n о ü ç ü n fəallıq göstərir?» - sualına 
cavab  veririk.  Motivlorini  tohlil  edondo  iso,  bu  vo  ya  digor  hərokətin  (işin, 
omolin) n o y i n   n a m i n o   icra olunduğunu aydınlaşdırmaq lazimdir. 

 
Şoxsiyyətin  motivlori  onun  foaliyyotinin  istiqamotini  miioyyon  edir. 
Foaliyyotin konkret xarakteristikasi motivlo deyil, moq-sodlo miioyyon olunur. 
Bir  torofdon,  eyni  bir  motiv  zoininindo  miixtolif  məqsədlər  fonnalaşır,  digor 
torofdon,  eyni  bir  moqsod  miixtolif  adamlarda  miixtolif  motivlərlo  bağlı  olur. 
Motivlo  moqso-din  dialcktik  olaqosi  belodir.  Lakin  biitiin  hallarda  motivin 
psixoloji  funksiyasi  eynidir:  o,  insam  foaliyyoto  t o h r i k   edir  vo  onun 
foaliyyotinin 
i s t i q a m o t i n i  
müoyyənləşdirir.  Bu  iki  cohot 
(tohriketmo  vo  istiqamotlondinno)  bir-birilə  vəhdət  təşkil  edir  vo  motivin  osas 
funksiyalan kimi meydana çıxır. 
9
 İnsanı foaliyyoto tohrik edon miixtolif hadiso vo halotlor motiv kimi öziinü 
göstərir:  əqidə  vo  dünyagörüşü,  maraqlar  vo  emosiya-lar,  həvəs,  yönəliş, 
ideallar vo s. buna misal ola bilor. Bir sira hal- 
146 larda tolobatlann özləri do motivə çevrilirlor. Adi bir misal: axşam vaxtıdır. 
Ailə süfrə başına yığılmışdır. Məlum olur ki, çörək azdır. Ata mağazaya gedib 
çörək alır. Onun bu horəkətinin motivi çörəyə olan tələbatdır. 
Motivlor  çoxdur.  İnsanı  foaliyyoto  eyni  vaxtda  miixtolif  motivlor  tohrik 
edo  bilor.  Lakin  biitiin  hallarda,  onlar  da,  tolobatlar  kimi,  ierarxik  quruluşa 
malikdir:  motivlordon  biri  osas,  aparıcı,  digori  iso  ikinci  dorocoli  olur; 
sonuncular  osas  motivlordon  asılıdır,  onlara  ta-bedir,  hotta  bozon  yalniz  olavo 
tohrik  funksiyasim  yerino  yctirirlor.  Şəxsiyyət  üçün  hoyati  mona  kosb  edon, 
onun, песо deyərlər, həya-tının monasına çevrilon, hoyat perspektivlorini ifado 
edon motivlor osas motivlor kimi meydana çıxırlar.