Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§1. Təlim motivlori 
 
Motivlor hor bir foaliyyot sahosindo özünəmoxsus xüsusiyyət-lərlə tozahiir 
edirlor.  Bu  cohoti  nozoro  alsaq,  biz  onlan  foaliyyotin  növlərinə  görə:  oyun, 
tolim, omok vo yaradıcılıq motivlori kimi xa-rakterizo edo bilorik. 
Tolim  motivlorini  adoton  i d r a k   m o t i v l o r i   vo  s o s i a l  
m o t i v l o r   olmaq  iizro  iki  böyük  qrupa  bölürlər.  Əgər  şagirdin  fəallığı 
ayrı-ayrı  fonlorin  (Azorbaycan  dili,  riyaziyyat,  ta-rix,  kimya  vo  s.)  todrisi 
prosesindo öyrənilən obyektləro yönolmiş-dirso, bu zaman idrak motivlərindon 
danışırlar. İdrak motivlərinin aşağıdakı növləri vardır: 
1.
 
Geniş  idrak  motivlori  (şagird  biitiin  fonlordə  yeni  faktlar,  nozori 
mosələlor, deduktiv noticələr vo s. ilə maraqlanır). 
2.
 
Tədris-idrak motivlori (şagirddə bir vo ya bir песо fənno ma-raq omolo 
golir, o, miivafiq fonlori daha otraflı öyronməyə başla-yır). 
3.
 
Özünütohsil  motivlori  (şagird  maraqlandığı  fənlor  üzrə  müs-təqil 
surotdo yeni biliklor oldo etməyə başlayır). 
Əgər  tolim  prosesindo  şagirdin  fəallığı  başqa  adamlarla  müna-sibət 
sahəsinə  yönəlirsə,  bu  zaman  sosial  motivlor  forqlondirilir.  Onları  da  üç  növə 
bölürlor: 
1.  Geniş  sosial  motivlor  (şagird  Votono.  comiyyotə  faydalı  ol- 
maq,  öz  şagird  borcunu  ycrino  yctinnok  üçün  əla  və  yaxşı  qiymot- 
lorlo oxumağa soy göstərir). 
2.  Dar sosial motivlor - bunlara başqa sözlə, mövqe motivlori 
deyirlər (şagird aüodə və moktəbdə yaxşı mövqe tutmaq üçün əla-çı olmağa 
çalışır). 
3.  Sosial  eməkdaşlıq  motiviərı  (şagird  özünün  miiollimlər  və  sinif 
yoldaşları ilə münasibətlorini tohlil cdir, onlan daha da yaxşı-iaşdırmağa çalışır). 
, 
Bir  sira  hallarda  şagirdlordə  yaradıcıhq  motivlori  do  özünü  göstərir.  Bu 
zaman  tolim  motivlorinin  xarakteri  tədricən  dəyişir,  onlarda  ya
r
adıcılıq  üçün 
səciyyəvi  cohotlor  osas  yer  tumağa  başla-yır.  Bundan  başqa  nozoro  almaq 
lazimdir ki, istor idrak, istorso do sosial motivlor hom kollektivçilik, hom do dar 
fordiyyətçilik,  hotta  eqoist  istiqamoto  malik  ola  bilor.  Bu  о  demokdir  ki, 
şagirdin miioyyon bir idrak motivino vo sosial motivo malik olmasi holo onun 
şoxsiyyətini  xarakterizo  etmok  üçün  kifayot  deyildir,  şəxsiyyətin  istiqamotini 
tohlil etmok üçiin motivlorin keyfiyyətini aydınlaşdır-maq lazimdir. 
Motivlorin keyfiyyotini psixoloji baximdan aydınlaşdırarkon onlan m ə z in 
u n v ə f o r m a s ı n a  (dinamikasına) goro xarakterizo edirlor. 
Motivlorin məzmun baxımından xarakteristikasına aşağıdablar daxildir: 
1.
 
Təlimin şagird iiciin şoxsi mona kosb etmosi. 
2.
 
Motivin  feaüığı  -  tolim  şagird  üçün  şəxsi  mona  kosb  ctdik-do,  motiv 
foal  xarakter  daşıyır;  о,  soy  ilo  oxumağa  başlayır.  Əks  halda  motiv  tolimin 
gedişino real tosir göstərmir. 
3.
 
Motivlorin  iimumi  strukturunda  motivin  yeri:  osas,  apanci  motiv 
özürıün  istiqamətindən  (kollcktivçi  vo  eqoist  xarakter  dasi-masından)  asılı 
olaraq foaliyyot prosesindo miixtolif rol oynayir. 
4.
 
Motivin müstəqil surotdo omolo golmosi vo tozahiir etmosi. Motivlorin 
formalaşması  vo  inkişafı  proscsino  motivasiya  dcyilir.  Ən  ünıumi  şəkildo 
burada iki cohoti forqlondirmok olar: a) bu və ya digor motiv şagirdin özünün 
foaliyyotindo,  daxili  proses  kimi  omolo  golir,  başqa  sözlə,  şagird,  obrazlı 
şəkıldə  desok,  öz  qolbinın  hökmii  ılə  foaliyyoto  başlayır;  b)  motiv  yalnız 
yaşlıların  kömoyı  şo-raitində,  xarici  (zahiri)  proses  kimi  omolo  golir,  başqa 
sözlə, şagird başqa adamlann - müollimlərin və valideynlərin təhriki ilə işo baş-
layır. Bu iki cohətin fərqləndirilməsi psixoloji cohotdon xüsusilə zəmrıdir. Əgor 

 
yaşlıların nəzarəti olmadan  miivafiq  motiv aktual-la^mırsa, bu о demokdir ki, 
homin motiv şagird üçiin holo zahiri xa- 
148 rakter daşıyır. Belo hallarda şagird özünün tolim foaliyyotino formal 
miinasibət göstərir. 
5.
 
Motivlorin  dorkoluntna  soviyyosi.  Motivlorin  dork  olunma-sınm 
özünoməxsus  çotinlikleri  vardir.  Bu,  hor  şeydən  ovvol,  onda  ifado  olunur  ki, 
moktob  yaşı  dövründo  dork  olunmayan  tohriklor  cox  vaxt  sosial  cohotdon 
əhəmiyyətli  olan  motivlorin  aydin  dork  olunmasına  monfi  tosir  göstərir. 
Müəllim  bu  cohətə  həmişə  diqqot  yetirməli,  şagirdlərin  osas,  sosial  cohotdon 
vacib  motivlori  dork  etmosi  üçün  şərait  yaratmalıdır.  Bir  çox  hallarda  iso. 
şagirdlər özlə-rinin motivlorini pordoloyirlor, tolim işino laqeydliklorini gizlot-
mok  iiciin  ciirbociir  bohanolor  uydururlar.  Bir  sira  hallarda  iso  sa-doco  olaraq 
bu, psixoloji müdafıə xarakteri daşıyır: şagird  miixtolif bohanolor göstormoklə 
horokotlorino  haqq  qazandırır,  öz  sohvlori-ni  şəraitlə  əlaqələndirir  (işıq 
sönməsəydi, tapşırıqlan edocəkdim. qonaq gəldi, yazı işini yaza bilmədim və s.) 
Müəllim 
şagirdin 
öz 
foaliyyot 
vo 
davranış 
motivlorini 
песо 
ə s a s l a n d ı r m a s ı n ı ,   yoni  öz  hərokot  vo  əməllorinin  səbəblərini 
rasional  surotdo  песо  i z a h   e t m ə s i n i   öyrənməli,  onlan  tohlil  edib 
əməli nəticə-lor çıxanrıalıdır. 
6.
 
Eyni bir motivin miixtolif foaliyyot tiplərinə, todris fənləri-пө və tədris 
tapşırıqlarına  şamil  edilmosi:  bir  halda  şagird  biitiin  fənlərlə  eyni  dərəcədə 
maraqlanır,  başqa  bir  halda  iso  bir  vo  ya  iki  fonlə  xüsusi  maraqlanır,  digor 
fonlər ilo kifayot qədor maraqlan-mır. 
Motivlor  özlərinin  formalarına  görə  də  fərqlənirlər.  Motivlorin  dinamik 
xarakteristikası dedikdo bu cohoti nozoro ahrlar. Onlara aşağıdakılar daxildir: 
1.
 
Motivlorin  davanılılıgı.  Motivlor  davamh  vo  situativ  ola  bilor. 
Mosolon, moşhur bir aktyorla görüş zamanı şagirddə teatra ma-raq omolo golir, 
lakin  bir,  iki  giindon  sonra  maraq  sönmeyə  başla-yır.  Belo  hallarda  situativ 
motivlordon  -  miioyyon  situasiyada  omolo  golon  vo  homin  situasiyadan 
kənarda  öz  əhəmiyyətini  itiron  motivlordon  danışmaq  olar.  Davamh  motivlor 
iso  şagirdin  hoyatinda  xiisusi  yer  tutmağa  başlayır.  Əgər  maraq  davamh 
xarakter kosb illiiso, o, hotta əlverişli şərait olmadıqda belo, soylo oxuyur. 
2.
 
Motivlorin  emosional  çalarları  və  ya  modallığı.  Motivlor  həmişə 
müsbət vo mənfı xarakterii emosiyalarla müşahidə olunur. 
3.
 
Motivlorin  qüvvəsi  vo  ifadə  xususiyyətləri:  motivlor  giic-lii  olduqda 
şagird saatlarla işləməkdən doymur, ev tapşınqlarının 
149 hamısını səylə yerinə yetirir. Motivlər zəif olduqda iso o, ev tapşı-rıqlarını 
«başdansovdu» icra edir. Valideynlorin sözləri ilo dcsok, «oturub işləmok» 
üçün «hövsələsi çatmır». 
Motivlorin ifadə formaları onlann mozmunu ilo bilavasito bağ-lıdır. Miiasir 
psixologiyada  o y u n   v o o m o k   f o a l i y y o t i n i n     motivlori  do 
mozmun vo forma baxtmindan tohlil olunur. 
 
§ 2. Motivlər və şüur 
 
Şüuru  çox  vaxt  intellektlə  eyniləşdirirlər.  Məşhur  sovet  psixoloqu 
L.S.Vıqotski  əsaslı  surotdo  sübut  ctdi  ki,  şiiur  afiektiv  (hisslər)  vo  intellektual 
proseslərin vəhdətindən ibarotdir. О, bu cohoti ifa-də etmok üçün «əһ о m i у у 
о t» anlayışından istifado ctdi. 
Hor  bir  cisim  vo  hadisənin  öz  ohomiyyoti  vardir.  Şcylərin  ohomiyyoti 
ictimai-tarixi  tocriibonin  mohsuludur,  onlar  obyektiv  xarakter  daşıyır,  muxtəlif 
anlayışlarda,  ümumiləşmiş  obrazlarda,  sosial  normalarda  vo  s.  tosbit  olunur. 
Şeylorin ohomiyyoti insanin hoyat  vo foaliyyotindo miixtolif yollarla, xususilo 
tolim  prosesindo  monimsonilir  vo  fordi  şüurun  malına  (sərvətinə)  çevrilir.  L.S. 
Vi-qotskinin  fikrinco,  motivlərlə  şüurun  qarşılıqlı  əlaqəsini  izah  ctmək  üçün 
təkcə  cisim  vo  hadisolorin  əhəmiyyətinin  aydınlaşdırılması  kifayot  deyildir. 
Bunun  iiçiin:  a)  oks  olunan  cisim  vo  hadisolorin  dork  olunan  obyektiv 
ohomiyyotini  vo  b)  onlann  subyektiv  cohot-lorini,  yoni  subyekt  iiciin 
ohomiyyotini tohlil etmok lazimdir. L. S. Vıqotskinin sözlori ilo desək, şeylorin 
subyektiv ohomiyyoti şüu-run «gizlədilmiş» planıdır. 
Beloliklo  do  «ohəmiyyət»  anlayışı  psixologiyada  iki  (obyektiv  vo 
subyektiv)  monada  işlənməyə  başladı.  Bunun  evristik  ohomiyyoti  böyük  idi. 
Şcylərin  obyektiv  vo  subyektiv  ohomiyyoti-nin  fərqləndirilməsi  şəxsiyyətin 
motivlorini psixoloji baximdan tohlil etmok imkani verirdi. Lakin bununla belo 
eyni  bir  tcrminin  -ohomiyyot  temiininin  iki  monada  işlənilməsi,  mahiyyot 
etibarilo  ikiloşmosi  bu  zaman  miioyyon  çətinliklər  yaradırdı.  Məşhur  sovet 
psixoloqu  A.  N.  Lcontyev  bu  cohoti  nozoro  alaraq  şeylərin  subyekt  iiciin 
ohomiyyotini yeni terminlo  - şoxsi (şoxsiyyəto moxsus) mona termini ilo ifado 
etdi.  Miiasir  sovet  psixologiyasinda  «şüurun  şahi-di»  (L.  S.  Viqotski)  kimi 
«şəxsi топа» (A. N. Leontyev) anlayışın-dan geniş istifado olunur. 
Əgər hor hansi bir şeyin oldo edilmosi vo s. şəxsi топа kosb 
150  cdirso,  bu,  psixoloji  baximdan  о 
demokdir  ki,  homin  şey,  iş  şəxsiy-yot 
iiciin  hoyati  ohomiyyoto  malikdir.  onun 
on zoruri tolobatlanmn tomin edilmosi ilo 
bağlıdır. 
A.N.Leontyevin fikrinco, şəxsi mona subyektin xalis hoyati münasibətlərini 
bilavasito oks etdirir vo özündo yaşadır. 
Şəxsi mənanın əmələ gəlməsi ilo motivasiyanın yuxarıda qeyd etdiyimiz iki 
funksiyasına:  təhrikctmə  vo  istiqamətlondirmə  funksiyasına  yeni bir funksiya  - 

 
yalniz insana moxsus olan bir funksiya - monavermo, mənalandırma funksiyasi 
olavo olunur. 
Cisim  vo  hadisolorin  ohomiyyoti  ilo  onlann  şəxsi  mənası  bir  sira  miihiim 
xüsusiyyətlərə görə bir-birindən forqlonirlor. Birinci-si, şəxsi mona noinki dork 
olunmuş  formada,  hom  do  çox  vaxt  dork  cdilməmiş  formada  mövcud  olur. 
İkincisi, şəxsi mənanın omolo gəlməsinə bilavasito nozarot etmok vo ancaq söz 
vasitosilo tosir göstərmək miimkiin deyildir (şəxsiyyəti öyrotmirlor, onu torbiyo 
edirlor).  Üçüncüsü,  şeylorin  ohomiyyotindon  forqli  olaraq  şoxsi  mona  öz-
özünə,  obyektiv  surotdo  mövcud  deyildir.  Onlar  miioyyon  bir  foaliyyot 
daxilindo  omolo  golir  vo  öz-özlüyündə  fəaliyyətdən,  özlərinin  hoyati 
kontekstindən  konarda  öyronilə  bilməz.  Şəxsi  mona  şeylərin  ohomiyyotini 
obyektiv aləmin rcallığı ilo deyil, subyektin şoxsi həyatının reallığı, başqa sözlə, 
motivlori  ilə  əlaqələndirir,  bununla  da  şüura  ehtiraslılıq  boxş  edir.  Şəxsi  mona 
ilə  şeylərin  obyektiv  surotdo  qəbul  cdilmiş  ohomiyyoti  arasındakı  forqlorin 
psixoloji  mahiyyotini  A.N.Leontyev  Leybnitsin  aşağıdakı  sərrast  aforiz-mi  ilo 
belo  izah  edir:  «...Əgor  həndosə  do  əxlaq  kimi  bizim  ehtiras-larımız  və 
mənafeyimizo  zidd  gəlsəydi,  biz  ona  qarşı  çıxar,  Evklid  və  Arximedin  bütün 
sübutlannın əksinə olaraq onun qaydalarını pozardıq». 
Bcləliklo,  şeylərin  ohomiyyoti  fordi  şüur  sistemindo  psixoloji-ləşir,  yəni 
şəxsi  mona  kosb  edir.  Bu  prosesdə  motivasiyanın  funksiyasi  obyektiv  şəraitin 
subyekt  üçün  hoyati  ohomiyyotini  qiymətlən-dirməkdən,  ona  şəxsi  топа 
vennəkdən  ibarotdir.  Şoxsi  monanın formalaşması  mürəkkəb və  çoxcohətlidir, 
Bir  sira  hallarda  şcylorin  ohomiyyoti  ilo  onlann  subyekt  iiçün  şəxsi  mənası 
uyğun gəldiyi halda, çox vaxt onlar noinki uyğun gəlmir, hotta bir-birilə ziddiy-
yət  təşkil  cdirlor.  Şəxsi  mona  ohomiyyoti  kosb  edon  motivlor  foaliyyot 
prosesindo  dork  olunduqca  şüurlu  moqsodo  cevrilir  vo  foaliyyotin  obyektiv 
montiqino tabe olurlar. 
Şəxsi mona insan tolobatlanmn xarakteri ilo bilavasito bağlıdır. 
151 
Lakin  onun  biitiin  xiisusiyyotlorini  tokco  tolobatlarla  izah  etmok  mümkün 
deyildir.  İnsan  şüurunun  daxili  strukturunda  şeylərin  ohomiyyoti  vo  monası 
arasındakı  nisbət  dəyişdikcə,  yeni,  daha  yiiksok  motivlor  omolo  golir.  İnsanın 
öz tələbatlarına münasibəti dəyişilir. Onlann özlərinin mənalandırılması prosesi 
başlayır. Bu baximdan insanin ictimai  miinasibotlor sistemindoki yen vo onun 
sosial  möv-qeyi  miioyyonedici  ohomiyyoto  malikdir.  insanin  sosial  mövqeyi-
nin  dəyişilməsi  ilo  onun  miinasibotlorinin  xarakter  vo  foaliyyotinin  mozmunu 
dəyişilir, bu iso öz növbəsində cisim vo hadisolorin onun üçiin şəxsi mənasının 
dəyişilməsi ilo noticolonir. 
 
 
3. Emosiyalar vo hisslor 
 
Ncco olur ki, bozon insan sevinir vo ya kodorlonir? No iiciin qozəblonirik, 
yaxud şadlanırıq? Pcşiman olmağımızın, təəssüıümü-zün sobəbi nədir? Görosən, 
heç ömründə sevimrıoyən vo ya kədər-lənməyən insan varmı? Bu suallar no ilo 
əlaqədardır?  Emosiya  nə-dir,  hiss  deyəndə  nəyi  başa  düşürük?  Axı,  insan  çox 
mürəkkəb  hoyat  şəraitinə  malikdir.  О,  ətraf  aləmi  və  təbiəti,  comiyyot  üzvləri 
arasındakı  qarşılıqlı  miinasibotlori  dork  etməklə  kifayətlənmir.  Horn  do 
foaliyyot  prosesindo,  iinsiyyot  zamanı  ayn-ayn  şəxslorlə,  kollcktivlo,  eloco  do 
xarici alom cisimlori ilo miioyyon miinasibot-do olur. Belo ki, onlardan bozilori 
onun  xoşuna  golir,  digorlorino  laqeyd  olur,  üçüncülərə  pis  münasibət  bosləyir. 
Bunlar  hamısı  miixtolif  hisslərdə  öz  oksini  tapir.  Mosolon,  Vətəno,  övlada, 
anaya  mohobbot  hissinin  obyekti  başqa  olduğu  kimi,  mozmunu  da  başqa-dır. 
Hisslorin  monboyi  xarici  obyektiv  alom  olsa  da  ancaq  hor  cur  cisim  vo  ya 
hadiso insanda lazimi  hiss doğurmur,  hom do onlar  ho-mişə eyni qüvvədə hiss 
yarada bilmirlor. Adam bir zaman ehtiras-la sevdiyi obyekto sonra ctinasiz olur, 
yaxud oksino, ona dorindon nifrot bosloyo bilir. Bununla yanaşı olaraq, eyni bir 
cisim,  eyni  bir  hadiso  miixtolif  adamlarda,  miixtolif  hisslor  do  törədə  bilor. 
Mosolon,  səhnə  açılır,  acgöz,  pul  horisi  olan  insanlann  amansız  roftann-dan 
hədsiz  iztirab  çokmiş  Sara  artıq  ölüm  yasdığına  baş  qoyub,  işıq-lı  dünyaya 
əlvida  dcyir  (C.Cabbarlının  «Solğun  çicəklərindon»).  Saranın  iztirablanna 
tamaşa  edon  adamlann  hər  birində  başqa-baş-qa  hisslor  özünü  göstərir;  kimisi 
onun  dərdinə  ürəkdən  yanır,  göz  yaşlarını  saxlaya  bilmir;  başqaları  yalnız 
dorindon kodorlonir; 
152 üçüncülor sadəcə mütəəssir olur, ola bilsin ki, bozilori iso bunu sa-dəcə 
olaraq «artistin oyunu» kimi qobul edir, ona tamamilo biganə qalır. 
Deməli,  hisslor  insanin  münasibətləri  ilə  bağlıdır.  Bu  cəhəti  nəzərə  alsaq 
onlara  aşağıdakı  kimi  tərif  vero  bilorik:  h i s s   v o   e m o s i y a  
i n s a n i n   d o r k   e t d i y i   c i s i m   v o   h a d i s ə l ə r o ,  
b a ş q a  a d a m l a r a ,  h o m c i n i n   ö z ü n ü n  r o f t a r  v o  
d a v r a n ı ş ı n a ,   f i k i r   v o   a r z u s u n a   b ə s l ə d i y i  
m i i n a s i b o t i  i f a d o   e d o n   p s i x i  p r o s e s d i r .  
İnsan  hisslori  idrak  obyektino  boslonon  subyektiv  miinasibotin  inikasıdır. 
Bununla  da  hisslor  iki  başlıca  funksiyanı  yerino  yetirir.  Birincisi,  hisslor  ətraf 
aləmdə baş vcron hadisolorin hansının insan hoyati iiçün faydah vo ya tohlukoli 
olmasi  barodo  xobor  verir.  Bu  onun  s i q n a l     f u n k s i y a s ı  
a d l a n i r .  
İkincisi, hisslor insanin horokot vo foaliyyotinin motivi kimi çı-xış edorok 
onlan 
miioyyon 
istiqamətə 
yönəldə 
bilir. 
Bu 
cohot 
hisslorin 
t ə n z i m e t m ə   f u n k s i y a s i   ilo  bağlıdır.  Mosolon,  muğamata 

 
dorin  hovos,  ondan  zövq  almaq  insam  sevimli  müğəninin  konsertino  getmoyo 
vadar  edo  bilir.  Yaxud  muğamata  olan  dorin  hovos  votono  mohobbot  hissi  ilo 
çıılğalaşaraq  respubli-kamızın  dilbər  guşəsi  olan  Qarabağa  bağlılığı  daha  da 
giiclondirir. Çünki Qarabağ yalmz professional musiqimizin deyil, hom do zon-
gin muğam ifacılığınm besiyidir. Bu cohot onu xalqımızın övladla-n üçün daha 
oziz,  daha  dogma  edir.  Xalqin  hor  bir  sonotsevor  na-muslu  övladı  özünii 
Vətənimizin muğam Vətəni Şuşasız, ümumən Qarabağsız təsəvvür cdə bilmir. 
Bu,  çox  qüvvətli,  dərin,  müqəddəs  hissdir.  Bu  məsolənin  yalnız  bir  tərofıdir. 
Bəs, Qarabağdan didər-gin düşən, öz evini, eşiyini, əzizlərini belo qoyub gələn, 
on ildən artıq bir dövrdə yalnız iimid və hosrətlo yaşayan insanlar üçün homin 
diyar  hansi  mona  kosb  cdir?  Onlann  dorin  kədərini  təsəlli  ilə  ovundunnaq 
olarmı?  Burada  artıq  yurd  həsrəti  onun  itirilməsinə  bais  olanlara  qəzəb  və 
nifrotlə çulğaşır, daha qüvvətli olıır. 
Hissin obyckti otrafdakı cisim vo hadisolor, başqa adamlar, onun subyekti 
isə şəxsiyyotin özüdür. Çünki hor bir şəxs ətrafdakı cisimlərə, adamlara başqa-
başqa  münasibət  bəsləyir.  İrəlido  qeyd  ctdik  ki,  Votono  mohobbot,  öz  xalqını 
sevmok insanin müqəddəs lussidir. blomin hiss, lazım gəldikdə, onu öz həyatını 
belə, Vətən yolunda qurban venrıəyə tohrik edir. Lakin bu hiss adamlann hamı- 
153 

 
/ /Xalamus
4
, 
 
 
Emosional 
ifadəlor 
hippokamp 
 
Şokil 25. Emosiyalann omolo 
golmosindo hipotalamus, talamus vo 
hippokampın rolunu göstoron sxem 
(G.Papcso görə) 
Şokil 26. Dclqado (a) vo Oldzm (b) 
toerubolori. Limbik sistem hipotalamus vo s. 
stimullaşdınlanda hcyvanlarda miixtolif 
cmosialar omolo golir. 
sında eyni  səviyyədə təzahür etmir. Bu, insanin dünyagöriişündən, əqidəsindon, 
sərvət  meylindən,  hoyat  idealından  asıiıdır.  Yalnız  özünü  düşünən  eqoist 
insanların  Vətonə,  millətə  münasibətini  dahi  sonotkarımız  M.  Ə.  Sabir  vaxtilə 
çox dəqiq ifadə etmişdir: 
 
Millot песо tarac olur olsun, no işim var?! Düşmonləro 
möhtac olur olsun, no işim var?! Qoy mon tox olum, 
özgələr ilo nədir kanm, Dünyavü cahan ac olur olsun, 
nə işim var?! 
 
Bu tipli eqoist insanlann psixologiyasi belədir: 
Mon salim olum, cümlə cahan batsa da batsın... Ancaq mənim avazcyi-şənim 
ucalsın... milloto, xalqa, 
Vətənin  taleyinə  belo  biganəlik  xiisusi  sosial-psixoloji  şoraitlə,  insanin 
mənəviyyatı vo xarakteri ilə bağlıdır. 
Deməli, hor kəsin emosiya və hissləri onun özünə, ətraf alomə boslədiyi vo 
məxsusi  səciyyə  daşıyan  şəxsi  münasibətdir.  İnsanın  emosiya  vo  hisslor  aləmi 
çox rongarong vo mürəkkəbdir. 
Təkamül  prosesindo  emosiyalar  canlı  varlığın,  orqanizmin  və-ziyyətini  vo 
xarici  təsirlorin  bioloji  ohomiyyotini  müəyyənloşdir-mək  toləbatı  ilə  bağlı 
olmuşdur. Bu nöqteyi-nəzərdon emosiyalar öz monşəyinə göro növün təcrübəsini 
oks etdirir: homin tocrübəyə istinad edorok hor bir ford zəruri hərokətlori yerinə 
yetirir  (tohlü-kədən  uzaqlaşır,  nəslini  davam  etdirir).  Həmin  hərəkətlərin  məq-
sədəuyğunluğu fordin özü üçün gizlin qalır. 
Emosiyalar  fordi  tocrübə  üçün  do  çox  böyük  ohomiyyoto  malikdir.  İnsan 
emosiyaları ictimai-tarixi inkişafın mohsulu olub dav-ranışı daxilən tənzim edon 
proseslərə  aiddir:  onlar  tolobatlann  tə-zahürünün  subyektiv  fonnası  kimi  çıxış 
edir. Emosiyaların inkişafı-nın ali səviyyəsi insanin davamh hissloridir. 
Başqa psixi hadisolor kimi hisslor do beynin mohsuludur. 'Hisslorin omolo 
gəlməsində qabıqaltı sahəlordo baş vcron sinir proscsləri çox miihiim rol oynayır 
(şəkil  25,  26).  Homin  saholor  iiroyin,  tonoffus  vo  hozm  orqanlannin,  daxili 
ifrazat  vozilorinin  fo-aliyyotini  tonzim  edir.  Buna  goro  do  miioyyon  hissin  baş 
vermosi  homin  iizvlorin  foaliyyotindo  hor  hansi  dəyişikliyin  omolo  golmo-sino 
sobob olur. Bunu hisslorin xarici ifadosi aydin surotdo göstə-rir. Miioyyon hissi 
halətdən asılı olaraq insanda ürək döyünməsi ar- 
154 
IB  bilir,  üzün  rəngi  qızarır, 
sarahr,  tonoffiis  dəyişir  vo  s. 
Hotta 
baş-beyin 
qabığı 
çıxanlmış 
hcyvanlarda 
da 
cmosiyalann 
xarici 
toza-
hürlərinə  rast  golinir.  Ancaq 
emosiya  vo  hissin  miioyyon 
xarici  təzahürü  holo  onun 
həqiqətən  baş  vcrdi-\mi  sübut 
ctmir.  Çünki  hisslorin  omolo 
golmosi 
iiciin 
sinir 
proseslorinin 
yalniz 
miihiti 
sinir  sistemindo,  eloco  do 
qabıqaltı  .ıholərdə  oyanma 
Subyektiv 
teəssürat 
s ı s i c m  
\  V  ; ,  
gotirmosi  kifayot  deyildir.  Bunun  iiciin 
homin  sinir  proseslorinin  baş-beyin 
qabığında  omolo  golmosi  zoruridir. 
Miioyyon 
hissin 
yaranmasi 
iiciin 
oyanma qabıqaltı 
 
 
И   /  
 
• 
/ 
 
 
 
 ---- 
J
_ 
fa \ 
 
I 
İ
İ  

 
omolo 

 
mərkəzlərlə  yanaşı,  beyin  qabığma  da  çatmalı  və  orada  müvafıq  sa-həni 
tutmalıdır. 
Oyanma isə qabıqaltı mərkəzdən beyin qabığına ve ya da əksi-nə, keçə bilər. 
Əlbəttə,  emosıyalarla  olaqodar  olan  bədən  reaksiya-larının  mərkozlori  qabıqaltı 
sahədə  yerləşmişdir. Lakin baş beyin qabığı qabıqaltı mərkəzlərə ləngedici təsir 
edir. Onları nozarot altinda saxlayır. Bunun nəticosində insan reaksiyalan nizama 
salınır, tənzim edilir. Ancaq baş-beyin qabığında əmələ gələn sinir proseslorinin 
(oyanma  vo  ləngimənin)  bir-birini  asanlıqla  əvəz  edib-et-məməsi  do  miioyyon 
hisslorin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bəzən miioyyon xoşagəlməz hissin əməlo 
gəlməsi  qıcıqlayıcınm  dəyiş-məsi  ilo  olaqodar  olur.  Yoni  miioyyon 
qıcıqlandırıcının  yaratdığı  oyanma  sahosi  ləngiyir,  başqa  prosesə  keçid  iso 
çətinləşir. demoli, yeni şəraitin tosiri ilo beyindo miivafiq optimal oyanma sahosi 
omolo golo bilmir. Buna goro do bizim holo hazırlaşmadığımız, gözləmədiyimiz 
yeni  şəraitə  keçid  bəzən  mənfı  hisslor  doğurur.  Böyük  yarımkiirəlorin  ləngimo 
vəziyyətinə  keçməsi  qorxaqlıq,  çə-kinmək  vo  s.  kimi  hisslorin,  donubqalma, 
tutulma halətlərinin omı lə gəlməsinin əsasını toşkil edir 
Hisslorin  əməlo  gəlməsində  dinamik  stereotipin  yaranması 
v 
ya pozulması 
halı miihiim rol oynayır. Həyat tərzindən asılı olamq əgər qıcıqlayıcılar müəyyən 
ardicıllıqla,  sistemlo  tosir  edorsə,  bey-nimizdə  həmin  ardıcıllıq  və  ya  sistemə 
uyğun  gəlon  miivəqqoti  ra-bitələr  əmələ  gəlib  möhkomlənir.  Belə 
möhkomlənmiş müvəqq ti rabitələr insamn cisim və hadisolərə bəslədiyi davamh 
müna  bətin,  yanaşma  tərzinin  əsasını  toşkil  edir.  Əgər  homin  sistem  hər  hansı 
doyişiklik baş verirsə, bizdə hisslor: sevinc. kədər, iimi sizlik, şənlik vo s. omolo 
gotirir. Demoli, miioyyon dinamik ster otipin əmələ gəlməsi və ya pozulması ilo 
olaqodar  olan  sinir  p
-
sesləri  hisslorin  fızioloji  əsasını  təşkil  edir.  İ.  P.  Pavlov 
göstərir ki, hoyat tərzinin doyişməsi, adət etdiyimiz məşğələlərin dayandırıl-ması, 
yaxın  adamlann  itirilməsi  zamanı  özünü  göstoron  ağır  toəs-süratın  fızioloji 
əsasını  keçmiş  dinamik  stereotipin  pozulması