Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

VIII F Ə S İ L  
ŞƏXSİYYƏTİN İNKİŞAFI 
 
1. Şəxsiyyotin inkişafının horokotvcrici mexanizmləri 
 

 
Miiasir  psixoloji  təsəvvürlorə  göro  insan  özünütənzimedən  va> 
özünütokmilləşdirən sistemdir. Hor bir sistemin miihiim bir xüsıaj siyyoti vardir: 
o, bir qayda olaraq, özünün sabitliyini saxlamagi cohd gostorir. 
Holo  XIX  osrin  70-ci  illorindo  fransiz  fizioloqlarinm  diqqotini  orqanizmin 
daxili mühitinin sabit olduğunu gostoron miixtolif 
236 tlar colb etmişdi. Bodonin tempcraturunun, qan tozyiqinin, qan-şokorin 
miqdanmn sabitliyinin tomin edilmosi vo s. buna misal jt4a bilor. Amerikan 
fizioloqu U. Kennon 1929-cu ildo bu faktlan Inıumiləşdirərək onlan homeostaz 
(yunanca homoios - bonzor, Hşar, stsis - horekotsiz demokdir) termini ilo ifado 
etdi. 
Homeostaz  prinsipino  goro.  orqanizm  sistem  üçün  təhlükoli  Man  dəyişikliklər 
haqqinda  siqnal  alan  kimi  özünütonzimetmə  me-bnizmi  vasitosilo  özünün 
əvvəlki miivazinotini Ьофа etmoyo baş-byır... Bu ideya insam özünütonzimloyən 
sistem  kimi  xarakterizo  ımək  üçün  böyük  evristik  ohomiyyoto  malik  idi. 
Tosadüfı  deyildir  .  homeostaz  prinsipi  sonrakı  illordo  fiziologiyadan 
kibcrnctikaya  bir  cox  başqa  elmlərə,  о  cümlodon  psixologiyaya  da  niifuz  edir 
daha iimumi mona kosb edirdi. 
Miixtolif  psixoloji  coroyanlar  (neobiheviorizm,  geştaltpsixolo-
fu 
vo  b.) 
insanin psixi həyatını izah etmok iiciin homeostaz prin-lindon istifado etmoyo 
başladılar.  Şəxsiyyət  psixologiyasinda  (К.  vin  vo  b.)  da  bu  sahodo  miihiim 
addımlar  atılırdı.  Şəxsiyyətin  '■nütonzim  edon  sistem  kimi  xarakterizo 
olunmasi  psixologiya  el-nin  böyiik  nailiyyoti  idi.  Bu  tosovvürlorə  göro, 
şəxsiyyotin sabit-i onun başlıca xaraktcristikalanndan biridir. Lakin daxili vo 
xari-amillorin təsirilə şəxsiyyotin miivazinəti pozulur. Bu öz oksini 
J
a tapir ki, 
şəxsiyyotin  bir  çox  tolobatlan  onun  iiciin  ohomiyyo-i  itirir,  onda  yeni 
tolobatlar,  motivlor  omolo  golir.  O,  özünütən-etmo  mexanizmi  vasitosilo  öz 
miivazinotini Ьофа etmoyo cah-Şəxsiyyot guya bu yolla inkişaf edir. 
Homeostaz prinsipinin psixologiyaya totbiqi öz-özlüyündə son "•-о maraqlıdır. 
Biz bu yolla şoxsiyyətin özünütonzim etmosi wesini daha doqiq izah edo bilorik. 
Lakin psixologiya elmi tokco * niitonzimetmo mexanizmlorinin tosviri ilo 
kifayotlono bilmoz. xsiyyotin özüniitənzimedən sistem kimi inkişafınm başlıca 
mən-lori nodon ibarotdir? Onun foallığının köklorini no ilo izah etmok olar? 
Psixologiya i üçün prinsipial ohomiyyoto malik olan bu suallara yuxanda terdən 
keçirdiyimiz psixoloji təsəvvürlər lazimmca cavab ver- 
I 
Bu baximdan bir cohoti xiisusi qeyd etmok lazimdir: mosolonin iyyoti ondan 
ibarotdir ki, homeostaz modeli oslindo şəxsiyyə-foallığının biitiin formalanm 
izah etmir. Homin model fəallığın •Jason bir formasini - otraf mühitdo omolo 
golən situatn dəyişik- 
237 likloro insanin vcrdiyi cavab rcaksiyalarını aydınlaşdırmaq im verir. 
Halbuki şoxsiyyət soviyyosindo insan hor hansi bir situasi dan bilavasito asılı 
deyildir. O, on miirokkob hoyati situasiyada ■ lo öz daxili inannna goro 
horokot cdir, şəraitlə «kor-korana hesabj laşmır», hadisolorin gedişino qarışır, 
öz üzərino məsuliyyot götft^ rür, otraf aləmi dəyişir. 
Şəxsiyyət  песо  inkişaf  edir?  Bu  suala  cavab  vcrmok  üçün  bı/.  birinci 
növbədə, inkişaf anlayışının  özünü izah ctməliyik. İnkisıi  nodir? İnkişafın osas 
qanunauyğunluğu  nədən  ibarotdir?  İnkisaftf  hərəkətvcrici  mcxanizmini  песо 
başa düşmək olar? 
İnkişaf  dedikdo  maddi  vo  ideal  obyektlərdo  bas  veron  dəyısılJ  liklori 
nozordo  tuturlar.  Lakin  hor  dəyişikliyə  inkişaf  dcmirlor.  In*  kişaf  üç  xassəyə 
görə dəyişikliyin biitiin digor növlərindon fərqld nir. Bu xassələr aşağıdakılardan 
ibarotdir: 
1.
 
Dönməzlik (ilk voziyyəto qayıtmamaq); 
2.
 
Qanunauyğunluq;
 
3.
 
Dəyişikliyin miioyyon istiqamot üzrə baş verməsi. Zaman inkişaf 
proseslorinin miihiim xarakteristikasını toşkil
 
cdir. Birincisi ona görə ki, inkişaf real zamanda bas verir. İkincısÜ ona görə ki, 
inkişafm istiqamotini ancaq zaman üzə çıxarır. 
Molumdur ki, inkişaf matcriyanın universal xassosidir. tobitfi vo comiyyot 
hadisolorini  izah  etmok  iiciin  on  iimumi  prinsipdir.  İnJ  kişaf  prosesinin 
xiisusiyyotlori onun qanunlannin mozmununu okg etdirir. 
Inkişaf prosesinin qanunlarmdan birincisi (oksliklorin vohdoJ vo 
mübarizəsi) onun horokotverici mexanizmlorini. ikincisi (kid miyyət 
doyişikliklorinin kcytiyyət dəyişiklorinə keçmosi) vo iiciin-ciisii (inkarin inkan) 
iso onun xarakterini aydınlaşdırır. 
Golin,  ovvolco,  şəxsiyyətin  inkişafının  horokotverici  mcxa^  nizmlorini 
nəzordon kcçirək. 
Nozoro almaq lazimdir ki, inkişaf oksliklorin «mübarizəsid
: 
Əksliklərin ınübarizəsi şəxsiyyətin inkişafmın da horokətvefl ci   
mexanizmini toşkil edir. 
İnsanın  psixi  həyatı  çoxcəhotlidir.  Onun  duyğuları,  tofəkkürl  eloco  do 
hisslori  sahosindo  do  muxtolif  ziddiyyotlor  ö/iinü  göstı  rir.  Şəxsiyyotin 
inkişafının  horokotverici  mexanizmlorini  tohlil  d  mok  iiciin  bu  ziddiyyotlori 
miioyyon  ctmok  kifayotdirmi?  Şübhosı  ki,  yox.  Homin  ziddiyyotlorin  tohlili 
öz-özlüyündo  duyğunun,  fokkiiriin  vo  ya  hisslorin  inkişaf  mexanizmini 
aydınlaşdırmaq im 
238 
■Brir, lakin onlar şəxsiyyətin horokotverici mexanizmlorini izah |H»k iiciin kafi 
osas  ola  bilmoz.  Qarşıya  sual  çıxır:  bos,  onda  biz  piyyotin  inkişafının 
horokotverici mexanizmlorini hansi ziddiy-Hor osasinda izah edo bilorik? 
suala  cavab  vermok  iiciin  biz  şoxsiyyotin  foallığının  monbolo-jpusoləsino 
diqqoti colb ctmoliyik. Bu mosolo əvvolki bölmələr-
i
'iydııılaşdırılmışdır. Golin, 

 
onlan  yadımıza  salaq:  ş  о  x  s  i  у  -K i n   f o a l l ı ğ ı n ı n   m o n b o y i  
n  i  o n u n  t ə l ə - M l a r ı  t ə ş k i l  c d i r .  B i r  h a l d a  k i ,  
b u ,  
l l o d i r ,   d e m o l i   şəxsiyyətin  inkişafının  horokotverici 
fcanizmlorini  ancaq  bu  sahodo  omolo  golon  ziddiyyotlor  osasin-[izuh  etmok 
daha diizgiin olar. 
lolobatlarm özlorinin tomin olunmasi daxilon ziddiyyotli pro-idu Bu mosoloni 
diizgiin  başa  düşmək  iiçün  yuxarıda  nəzərdən  prdiyimiz  iki  cohoti 
xatırlamalıyıq. 
L  Tolobatlar  bir  qayda  olaraq  foaliyyot  vo  iinsiyyot  prosesindo 
ii 
lor:  omolo 
golon vo tomin olunan tolobat osasinda başqa to-p omələ  golir. Bu iki (ovvolki 
vo  sonraki)  tolobat  hotta  eyni  tip-Bduqda  bclo,  çox  vaxt  bir-birlorini  sadoco 
olaraq  tokrar  ctmirlor.  Harm  mozmunu  tədricon  genişlənir.  Tolobatlann  hor  bir 
növünü I baximdan sxcmatik olaraq şəkil 
33
-doki kimi tosvir ctmok olar. 
Bu qanunauyğunluğu izah ctmok üçün iiç cəhətə diqqoti colb рок lazimdir: 
şəkildə qırıq xətlə verilmiş saho ilk tolobatın (Tj) səviyyo-töstorir. 
T7 
və yaxud 
Tg-i Tj-lə miiqayiso etsok, onların moz-jtfuınun ardıcıl şokildə gcnişlondiyini 
görərik. 
Г
 
b) tolobatlann mozmunu ardıcıl kıldo (ovvəl Tj, sonra 
T2, 
daha Ira 
T3 
vo ya Tg sııası ilo) for-^laşdıqda, şəxsiyyətin inkişafı ingdar xarakter daşıyır. 
Lakin bo-
n 
tolobatlar, tutaq ki, 
T3 
soviyyo-n birdon-biro Tg soviyyosino Bu 
zaman hotta şoxsiyyətin zülü üçün şorait yaranir. ) bir toləbatın (Tj) о biri tolo-
(T2) 
ovoz olunmasi miiddoti lühümdür. insanda giindo bir tolobat omolo golo 
bilor, o, ay- 
239 
Şokil 33. Tolobatlann inkişaf 
dinnmil
.asi Ş - 
şoxsiyyot, F - foaliyyot. Ü - 
ünsiyyət, T - tolobatlar 

 
larla eyni bir tələb
a
t soviyyosindo də qala bilər. Bunlann һөг ik ifrat haldır. Tolobatlar 
əmələ gələn kimi dorhal tomin olunmurl Onların təmin ediJməsi üçün maddi vasitələr, 
fəaliyyətə hazır səviyyosi, bilik, bəxanq və s. lazimdir. 
Bu zəmində d^ insamn fəaliyyət prosesində dəyişon tolobatla п ile onlann tomin 
olunmasi imkanlan arasinda ziddiyyot omoli 
gəlir. Şəxsiyyotin inkişafının horokotverici qüwəlori do тəһг
<Д  
Ärından 
başlayaraq tolobatlann torbiyo olunmasi şəxsiyyətin for-rada    onun foaliyyot prosesindo doyişon tolobatlan ilo homin tgfl I *' 'bşmasının cox miihiim bir sahosini 
toşkil cdir. lobatlann real surotdo tomin edilmosi imkanlan arasinda yaranai ziddiyyətlərdə üzə çıxır. 
İnsan mohz oı>ı
a
nn aradan qaldinlmasi prosesindo bir şoxsiv-yot kimi formalaşir vo inkişaf edir. Bu prosesi on iimumi şokildl aşağıdakı kimi tos^vvür etmok olar. 
Foaliyyot  prosesindo  əvvolH  tolobatlar  dəyişilir, 
ye
ni  tolobat  omolo  golir.  Lakin 
insanin real пикап kin homin tolobatlan tomin etmok üçün azliq edir. O, özünflfl yeni 
tələbatlarını tç>
mın
 etmok iiciin yeni vasitolor axtaru: miivaflJ üsullara, oməliyyat lara, 
fəndlərə,  bacarıqlara,  biliyo  vo  s.  yiyolonj  beloliklo  do  tolobatlarla  onlann  tomin 
olunmasi  imkanlan  arasifl  dakı  ziddiyyotlori  foaliyyot  prosesindo  aradan  qaldinr.  Bu 
pro ses ardıcıl surotdo tokrar olunur: hor dofo tolobatlann tomin oluJ masi zominindo 
yc^i  tolobatlar  omolo  golir,  yoni  tolobatlarla  о  nil  nn  real  surotdo  tonriin  olunmasi 
imkanlan  arasinda  ziddiyyot  oind  lo  gəlir.  Şəxsiyyət  öz  foaliyyoti  prosesindo  onlan 
aradan  qaldirw  bu  osasda  yeno  do  miioyyon  tolobatlar  yaranir...  Proses  ardıcıl  *M 
rotdə  davam  ctdikc
0
,  hor  dofo  şoxsiyyətin  inkişalinda  yeni  cohifl  lor  xüsusiyyətlər, 
xassolor omolo golir. Bu zəmində şoxsiyyodl özünə verdiyi qiyn>
ə
t meyarlan dəyişir, 
oldo  etdiyi  uğurlar,  düçfl  olduğu  uğursuzluqlar,  bu  yolda  rast  gəldiyi  adamlar  onun 
özüfll  dork etmosi  üçün  strait yaradir, iddia  vo  gözləmə  səviyyolərino  м  sir gostorir, 
noinki $
zu
 haqqinda tosovviirlorini, hom do diinya, in samn borcu vo vəzif
ə
lori, hoyatin 
monasi,  insanin  qiymotli  кеу(Я  yotləri  haqqinda  tosiəvvürlərini  dəyişir.  Bu  şoraitdo 
onun  motivafl  ya  sahosi,  sərvət  ineyllori,  miinasibotlor  sistemi  fomıalaşır,  пм*  lik, 
şüuru inkişaf edir. 
Tolobatlar  ictinrıai  tarixi  xarakter  daşıyır:  K.Marksın  tobiriiM  tolobatlann 
«tobioti 
V
o  tominolunma  iisullan»  insanlan  «bir-bin  ■  bağlayırdı  (cinslorar-
aS
i 
miinasibotlor  miibadilo,  omok  bölgüsü).  I**  па  görə  do  bir-birilt^  qarşılıqlı 
münasibətə girmək onlar üçün 
глЛ 
ri idi». 
240 
157-16 
241 
2. 
İnsanın fərd və şəxsiyyət kimi 
inkişaf mərhələləri 
İnsanın  ford  və  şoxsiyyət  kimi  intcqral  xarakteristikalarından  pri onun  yaşı  ilə 
bağlıdır. Yaşı  uzun  miiddot bioloji  fenomcn  kimi  ■zordən  keçirmişlər.  Miiasir 
dövrdə bu təsəvvür artıq köhnolmiş-Br. Yaşın psixoloji xarakteristikalan, birinci 
növbədə,  insamn  ya-fadığı  konkret  tarixi  şəraitlə,  torbiyonin  xarakteri, 
onun 
foaliyyot 
m 
ünsiyyətinin  xiisusiyyotlori  ilo  miioyyon  olunur.  Bu  baximda  ■I 
noinki  bioloji  zamamn, 
hom 
do  tarixi 
zamanin 
funksiyasi  kimi 
Bterdən 
keçirmək lazimdir. Tobiot vo tarix, bioloji vo sosial amil-Ш - bu iki cohot yaşın 
ayrı-ayrı  xarakteristikalarında  özünəməxsus 
Htildo 
uzlaşırsa 
da, 
onlann  on 
başlıca  xiisusiyyotlori,  birinci 
növ-
Hde,  sosial  amillorlo  miioyyon  olunur. 
Burada  psixoloji  amillorin  !unu  qeyd  etmok  lazimdir.  Tosadiifi  deyildir  ki, 
miiasir elmdo 
■şın 
üç 
osas 
növünü bioloji, psixoloji 
vo 
sosial yaşı fərqləndirir- 
İnsanın  ford 
vo 
şəxsiyyət  kimi  inkişaf  mərhələlərini  xarakteri-
m 
ctmok 
üçün  ontogenez 
vo 
hoyat  yolu  terminlorindon  istifado 
Blinur. 
Bunlan  ayn-
ayrihqda nəzərdən kcçirək. 
O n t o g e n e z   (yunanca  ontos  -  hoqiqi, 
osas, 
genesis  -
Binşo 
demokdir)  fordin  inkişafı  prosesidir.  Onu  iki  morholoyo 
Blurlor. 
Birinci 
mərholə  rüşeymin 
omolo 
goldiyi 
andan 
uşağın  do-
Buldugu 
ana  qədərki 
dövrü əhatə edir v o p r e n e t a l  o n t o - Ic n e t i к inkişaf adlanır. İkinci 
mərhələ isə uşağın doğuldu-
I
IJ 
andan 
insan ömrünün son 
anına 
qədorki dövrü 
əhato  cdir 
və 
■o  s t n e t a l   o n t o g e n e t i k   inkişaf  adlanır.  Son 
zamanla-
^Bedər 
psixologiyada  ontogenez  dedikdo,  adoton  ikinci  mərhələ-
P 
nozordo tutur 
vo 
birinci morhələnin öyronilməsinə ohomiyyot 
Bu 
mühüm faktdan çıxan ilk notico bundan ibarotdir ki: a) in-
НП 
tolobatlanmn  formalaşması  prosesinə  başqa  adamlar,  xiisusi-
Bnllektiv  mühüm  tosir  gostorir,  b)  insan  başqa  adamlarla  qarşılıq-
Ш 
olaqo şəraitində 
öz 
toləbatlarını tomin edorkon onlann monafeyi-
m 
no/oro almahdir yoni miioyyon sosial normalara, birinci novbo-■ 
exlaq normalanna omol etmolidir. 
Bu 
о demokdir ki, kiçik yaş- 

 
vennirdilər.  Halbuki  uşağın  inkişaf  xüsusiyyətlərini  düzgün  başj  düşmək  üçiin 
həm  də  birinci  mərhələnin  xüsusiyyətlərini  bilmtj  lazimdir.  Uşaq 
psixologiyasina  aid  yazılmış  miiasir  dorsliklərdo  ar  t ı q p r e n e t a l  
o n t o g c n e t i k  inkişafın xüsusiyyotləriıH daha çox diqqət yetirilir. 
Postnetal  ontogenetik  inkişafı  iiç  olamətə  görə  xarakterizo  edüj  lər:  1) 
insanin  ömrii  (həyatının  iimumi  davametnıo  müddəti);  2  fərdi  inkişafın  bir-
birini zoruri surotdo ovoz edən mərhəloləri; 3, ayrı-aynlıqda hor bir mərholonin 
müddəti. Bu xaraktcristikalar bir birilo qarşılıqlı surotdo olaqodardır. 
İnsanın ömrii mütləq (xronoloji və ya toqvim) yaşla xarakteri
1 
zə olunur və 
uşağın  doğulduğu  giindon  hesablanır.  Fərdi  inkişafıl  morhəloləri  isə  şorti  yaş 
tennini  ilo  xarakterizo  olunur.  Şərti  ya|  anlayışının  evristik  monasi  vardir. 
Mosolonin  kökü  ondan  ibarətdil  ki,  yaş  dövrləri  mütləq  məna  daşımır:  onun 
hüdudlarını  miitlei  (xronoloji  və  ya  təqvim)  yaşa  görə  doqiq  ifado  etmok 
mümkün  dc  yildir.  Yaşın  hiidudları  miitohorrikdir,  dəyişkəndir,  konkret  tarixi 
xarakter daşıyır və şəxsiyyotin miixtolif sosial-iqtisadi inkişafı şe> ıaitində bir-
birino uyğun golmir. 
Yaş dövrlərinin miixtolif tosnifatlan molumdur. 
Əsasən  3  saylı  codvəldo  verilmiş  təsnifat  qəbul  edilmişdir, 
Antropologiyada vo psixofıziologiyada daha çox xiisusi tosnifatlar dan istifado 
olunur: 
İnsamn  ontogenctik  inkişafını  tohlil  etsok,  onlann  bir-birini  ar<  died 
surotdo  ovoz  edon  bcş  mərholədən  ibarot  olduğunu  görərik  Bu  mərhələlər 
aşağıdakılardır: botin inkişafı, uşaqlıq, gənclik, yaf lılıq və qocalıq mərhololəri. 
Onlardan  hor  birinin  özünoməxsus  ущ  xiisusiyyotlori  vardir.  Yaş 
xüsusiyyətlərinin  öyronilməsi  yaş  psixo  logiyasının  başlıca  vəzifəsini  toşkil 
edir. 
İnsan  ontogenetik  inkişaiin  iimumi  qanunlarına  tabedir.  Lakii  bununla 
belo,  о,  şəxsiyyətin  sosial  tarixi  ilo  şərtlonir.  İnsanın  ущ  xiisusiyyotlori 
sahosindo  öziinü  göstoron  on  başlıca  variasiyalai  onun  bir  şəxsiyyət  kimi 
inkişafı  ilo  bilavasito  bağlıdır.  Bu  cohətalmır? 
Yaş psixologiyasinda insanin ford vo şəxsiyyət kimi inkişai mərhololəri 
qarşılıqlı olaqodo tohlil olunur. Hor bir yaş dövrii ayn-ayn psixi proscslorin 
(duyğu, qavrayış diqqot, hafizo, təfəkküj vo s.) inkişaf xiisusiyyotlori ilo yanaşı 
uşaq vo yeniyctmo, goncloi vo b. iiciin bir şoxsiyyot kimi sociyyovi olan 
xiisusiyyotlor aydin- 
242 
Yaş dövrlərinin təsnifatı 
Yaş dövrləri _________  
Ycni doğulmuş uşaq 
çağalıq 
körpəlik 
məktəbəqedər yaş kiçik məktəbli yaşı ycniyctmolik yaşı gənclik 
-birinci dövT 
(böyükməktobli yaşı) 
-ikinci dövr Yctginlik yaşı 
-
 
birinci dövr 
-
 
ikinci dövr Yaşlı adam Qocalıq yaşı Uzunömürlülor 
lişdırılır.  Bozi  hallarda  iso  «fərdin  ontogenetik  inkişaf»  ilə 
yanaşı  ■qfoxsiyyotin  ontogenezdo  inkişafı»  terminindon  do 
istifado  olunur.  Birinci  termin  montiqi  cohotdon  düzgiindür, 
ikinci  iso  doqiq  deyildir.  Çünki  fordin  şoxsiyyətə  -  sosial  foaliyyotin 
obyektindon  onun  lubyektino  çevrilmosi  şoxsiyyotin  formalaşması  vo  inkişafi 
dedik-■o  mohz  bu  cohoti  nozoro  alirlar)  onun  özünün  şoxsi  sosial  aktivli-yi 
olmadan  miimkiin  deyildir.  Sosial  aktivlik  insanin  orqanizmindo  ■abaqcadan 
bioloji  cohotdon  proqramlaşdınlmır.  Bu  cohoti  nozoro  llaraq  insanin  şəxsiyyət 
kimi inkişaf morhololorini xarakterizo etmok üçün hoyat yolu tenninindon daha 
çox istifado edirlor. 
Mosolonin  mahiyyoti  ondan  ibarotdir  ki,  insanin  fordi  inkişafı  llukeo 
ontogenctik  inkişafla  məhdudlaşmır.  Fordi  inkişaf  eyni  za-m.inda  hom  do 
insanin  sosial  cohotdon  şərtlənən  hoyat  yolu  kimi,  konkret  comiyyotdo,  onun 
tarixi  inkişafının  miioyyon  bir  morholo-Undo  şəxsiyyətin  təşokkülü  tarixi  kimi 
meydana çıxır. 
İnsanın  hoyat  yolu  şəxsiyyətin  ailədə  vo  ictimai  torbiyonin  miixtolif 
vəsilolərində  fonnalaşması  prosesindən  başlayır.  Onun  •was  mozmunu  insanin 
comiyyotdoki foaliyyotinin inkişafı ilo bağ-[lıdır. Foaliyyotin başlanğıcı (start), 
hoyat vo omok tocriibosi topla-diqca onun inkişafı,  maddi  vo  monovi sərvətlər 
istchsali sahosindo 
243 
nisboton yiiksok nailiyyotlorin oldə ediimosı (foaliyyotin zirvosı ve ya 
optimumu). nəhayot, foaliyyotin kosilmosi (fıniş) - bunlann mısı insaııın 
şəxsiyyol və fəaliyyət subyekti kimi inkişafının mərholələridir. 
Həyat yolunun struktunı vo onun zaman xarakteristikalan şo sıyyətin sosial 
statusu, müəyyon comiyyəcdə, konkret ictimai-taı xi formasiyada ftınksiyalan və 
rollan ilə müəyyən olunur. Bun görə do hoyat yolunun hom strukturu, hom do 
lllər 
-1-2 ay 
-2 ay-1 il 
-1-3 
-3-6 
-6-10 
-10-15 
-15-17 
-
17-21 
-21-35 -35-60 -60-70 -
75-90 
-90 vo daha çox 
16* 
Cədvəl 3 

 
osas moment Ion (start, optimum, 
finis) 
bir nosildon digor nəslo doğru tarixi 
inkişa-fır. gedişindo dəyişilir. 
Şoxsiyyotin  hoyat  yolunu  öyrənmok  baxımından  miiasir  psixologiyada 
bioqrafik  (torcümeyi-ha!)  metodlara  böyük  ohomiyyot  vc-rilir.  Homin 
metodlann  spesifik  xüsusiyyəti  bundan  ibarotdir  ki,  ekspenmental-psixoloji 
todqiqatdan  forqli  olaraq,  onlar  şoxsiyyotin  bilavasito  hoyat  yolunu  izlomək 
imkam vcrir. 
 
 
3. Apanci foaliyyot və şoxsiyyotin ontogenetik inkişafında onun 
rolu 
 
insamn  varhğını  xarakterizo  edon  katcqoriyalar  icorisindo  foa-lıyyot 
kateqoriyasi  miihiim  yer  tutur.  Marksın  sözləri  ilo  desok,  foaliyyot  «insanın 
osas  qüwələrinin  açıq  kitabıdır,  hissi  surotdo  qar-şunızda  duran  insan 
psixologiyasıdıo>. 
Foaliyyot  vo  şüurun  vohdoti,  psixika  vo  şüurun  foaliyyotdo  in*  kişafı 
prinsiplorinin osaslandtnlmasi noticosindo noinki psixi inki-şafm horokotverici 
mrxanizmlori,  hom  do  psixi  inkişafın  morhol  tart  haqqinda  tosovvurlor  köklü 
surotdo  dəyişildi.  Uşağın  psixi  i  kişafı  foaliyyot  baxımından  öyronilmoyə 
başlandı.  A. N. Leonty bu  miihiim  mosoloni izah edorok  göstərirdi  ki,  uşağın 
psixi  inkisa-ftnı  öyrənərkon  onun  foaliyyotinin  inkişaf  xiisusiyyotlorini  no: 
almaq lazimdir. 
Foaliyyotin muxtolif növləri vardir. Görəsən, moktoboq kiçik moktobli vo 
ya yeniyetməlik yaşı dövrlorində onlann ham eyni dorocodo mühüm rol 
oynayırmı? 
Psixoloji todqiqatlar göstərdi ki, psixi inkişafın hor hansi morholosindo 
foaliyyotin biitiin növlori eyni dorocodo ohomi kosb etmir. 
Psixi inkişafm bir morholosindo foaliyyotin bir növü ара 
244 (osas) rol oynayir vo şəxsiyyətin inkişafında böyük ohomiyyoto malik olur. 
Foaliyyotin digor növləri iso homin morholodo az oho-miyyotli olur. 
Foaliyyotin bu vo ya digor növü psixi inkişafın hansi тог'п-т'э-lindo apanci 
ro!  oynayir?  Çağahq  dövriində  uşağın  psixi  inkışafı  tasitosiz-emosional 
ünsiyyətlə  bağlıdır.  Emosional  sahə  nəinki  uşağın  idrak  qabiliyyətlorinin 
formalaşmasına, hom do onun fıziki mkişafına böyük tosir gostorir. Çağa hətta 
xəstolondikdə belə ana-м ilo iinsiyyot şəraitində daha tez sağalır. 
Körpolik  yaşmda  uşaq  əşyavi  omoliyyatlara  kcçir.  Bu  proscsdo  yaşlılar 
ycnə  də  nıühüm  rol  oynayir,  lakin  vasitosiz-emosıonal  iinsiyyot  агха  plana, 
praktik  işlor  iso  ön  plana  keçir.  Bu  morholodo  Özünəmoxsus  «oşya  fctişizmi» 
meydana çıxır: uşaq əşyalann arxa-ııııda sanki yaşlı adamı görrnür. 
Məktəboqədər  yaş  dövründə  iso  rollu  oyunlar  aparıcı  foaliyyoto  çcvrilir. 
Rollu  oyunlar  özünəməxsus  uşaq  teatndır:  onun  müolli-fı  do,  rejissoru  da, 
aktyoru  da  uşağm  özüdüı.  Rollu  oyunlar  insan  miiııasibətlorinin 
monimsənilməsində,  əks  cdilməsindo  mühüm  vosilodir.  Televizorun  məişotə 
daxil  olması  uşaqların  rollu  oyunla-rının  mozmunca  zənginləşmosinə  böyük 
təsir göstərmişdir. 
Uşaqların  yaşı  andıqca  onlann  hoyatinda  qaydalı  oyunlar  tod-Hcon  daha 
miihiim  yer  tutmağa  başlayır.  Psixoloji  baximdan  bunun  Küsusi  ohomiyyoti 
vardir.  Rollu  oyunlarda  uşağı  nəticə  deyil,  proses  maraqlandinr.  Qaydah 
oyunlarda  iso  notico  on  başlıca  cəhətə  çcvrilir.  Özünün  bu  xüsusiyyətinə  görə. 
qaydah oyunlar tolim foaliyyotinin fonnalaşması üçün əlvcrişli şərait yaradir. 
Tolim  kiçik  məktəbli  yaşı  dövründə  aparıcı  fəaliyyotdir.  6-10  yaşlarında 
uşağın  biitiin  psixi  proses  və  xassolorinin  formalaşması  bilavasito  tolim 
foaliyyoti ilə bağlıdır. 
Kiçik yeniyctmolik yaşı dövründo isə ünsiyyot daha mühüm rol oynamağa 
başlayır.  Əvvolki  yaş  dövründən  forqli  olaraq  kiçik  ye-■ttyetmənin  öz 
homyaşıdlan ilo miinasibotlori mürokkobloşir, çox-kaohotli və mozmunlu olur. 
Onun hoyatinda homyaşıd yoldaş və ■ost xüsusi yer tutur. 
Ünsiyyət  foalıyyətindo  mənlik  şüuru  formalaşır.  Bunun  da  sa-besində 
foaliyyotin  vəzifə  vo  motivlori  dəyişilir,  o,  gələcoyo  yö-aolmoyə  başlayır  vo 
peşo-tolim  xarakteri  kosb  edir.  4  №-li  codvol-0o  ayn-ayn  yaş  dövrlorindo 
aparıcı foaliyyot tipi və onun hansı ©nıpa rnənsub olması göstərilir. 
245 

 
Fəaliyyətin  bir  növü inkişafda  başlıca, digor  növlori iso ktW məkçi  (tabe) 
rol  oynayir.  Bu  о  demokdir  ki,  p  s  i  x  i  к  a  n  ı  n  ü m u m i y y ə t l ə  
f ə a l i y y ə t d ə n   d e y i l .   a   p a r i *  
c i  
( o s a s )  
f ə a l i y y ə t d ə n   a s ı l ı   о   1   m   а