Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

vo 
nefl  qavramasi,  noyi  vo  песо  ctməsindon  asılıdır.  Yoni  insanlarm  pfl 
septiv  foaliyyoti  onlann  hissi  idrakının  mozmun 
vo 
isiiqumotiql  ciddi  surotdo 
tosir  gostorir.  Bu  iso  hor  bir  fordin  öz  duyğu 
və 
qil  rayışımn  foaliyyotini 
somoroli toşkil etməsindon asılıdır. 
Sensor  mütəşokkillik  (toşkil  olunma)  dedikdo.  hor  bir  foil  üçün  xarakterik 
olan  ayn-ayn  hiss  iizvlori  sisteminin  inkişaf 
sovB 
yosi  vo  onlann  bir  kompleks 
halında birloşdirilmosi qaydası (iisl bu) nozordo tutulur. 
Molumdur  ki,  heyvanlar  alomindo  hor  hansi  bir 
modallığa 
in*J  lik 
dııyğunun iistün inkişaf soviyyosi novo moxsus olamotdir: сун növlü heyvanlann 
hamısında  hor  hansi  duyğu  növii  (mosolon.  qafl  tallarda  uzaqgörmə,  itlordo 
iybilmo) xiisusi olaraq inkişaf edir. 
insamn  sensor  mütəşokkilliyi  (hissi  proseslorinin 
tokmillosme 
si)  hoyati 
boyu  baş  vcrir.  insamn  sensor  inkişafı  şoxsiyyotin 
и / щ  
hoyat  yolunun 
noticosidir.  Demoli,  hossasliq  (hissiyyat)  insanin 
Я 
tensial  xassosidir.  Onun 
gcrçəkləşməsi bir sira amillordon 
asılıdfl 
Buraya: insanin yaşadığı hoyat şəraiti, 
foaliyyot  növü,  özündo  ■ 
vo 
ya  digor  hossasliq  növünii  inkişaf  ctdimıək  üçün 
iradi 
soy gfl 
tərməsi 
vo 
s. daxildir. Elo buna goro 
do 
körpo uşaqlarda bu vo Щ 
digor analizatorun hossasliq soviyyosino goro о qodor 
do 
forq 
m 
mur. Yaşlılarda 
iso  bu  forq  tam  aydınlığı  ilo  özünii  biiruzo  verir.  ■  da  şoxsiyyətin  öz  sensor 
foaliyyotini  песо  toşkil  ctmosindən,  nofl  yönoltməsindon,  no  dorocodo  məşq 
etməsindən asılıdır. 
MoşjH 
holland astronomu M. Miniartın ibrotamiz sözlərini 
xatnlatmaqe rinə diişərdi. О deyirdi: «Sizin dork etmoyiniz sizin özünüzdoıı 
лЛ 
lıdır. Bunun üçiin gözüniizü «поуə baxmaq lazim gəldiyini 
Ы1
»Я lı schrli əsaya 
toxundurmağınız kifayotdir». Bu. hissi 
proseslalŞ 
266 llıyyətını giiclondirmok iiciin insanlarm olindo miihiim imkanlar luğuna 
işarədir. Bunu hoyati faktlar aydin surotdo siibut edir. iki Ida hiss iizvlorinin 
həssaslığının artırılması diqqoti colb cdir: 1) Irtobii olaraq sensor qüsurların 
(korluq, karlıq) ovoz olunmasina }hkan veron hossasliq; 
2 )  
fəaliyyətdən, 
subycktin peşəsinin spesi-toloblorindon omolo golon hossasliq. Elmo coxdan 
bolli olan vo xtolif psixoloji ədobiyyatda öz oksini tapmış bozi cohotloro diq-
yctirok. 
Görmə  vo  eşitmə  analizatorlarının  foaliyyoti  pozulduqda  onla-funksiyalan 
miioyyon dorocodo başqa analizatorların hossasli-ın artması, kəskinləşməsi ilo 
ovoz olunur. Mosolon, kor adamin heykəltoraşlıqla moşğul olmasi molumdur. 
Belolorindo toxun-duyğuları sanki görmə funksiyasını ovoz edir, çünki onlann 
saslığı hoddon ziyadə artmış olur. Karlarda chtizaz duyğularının kinləşməsi do 
bu  qobildon  olan  hadisodir.  Eşitmədən  erkon  ■rum  olmuş  bozi  adamlarda 
ehtizaz duygulan о dorocodo yiik-I inkişaf edir ki, onlar hotta musiqini dinloyo 
bilirlor. Bunun On onlar əllərini çalğı alətinin üzərinə qoyur vo ya arxalanni or-
tro  tərəf  çcvirirlər.  Kar,  kor  O.  Skoroxodova  olini  danışan  hom-botinin 
boğazına  qoyaraq  onu  səsindən  tamya  vo  no  barodo  da-"ıgını  anlaya  bilirdi. 
Kar, kor vo lal Elen Kellcrdo iybilmo hos-tığı о qodor yiiksok inkişaf etmişdi 
ki,  о  çoxlu  dostlarını  vo  go-adamlan  onlann  iyindon  forqlondirirdi.  Bu  cür 
adamlarda  ayn-I  analizatorların  həssaslığınm  artmasi  sanki  tobii  ovozvermo 
isipino  istinad  edir.  Lakin  burada  orqanizmin  otraf  miihitlo  ola-taxlamaq 
ehtiyacinin  hor  hansi  analizatorda  həssaslığın  artması-losiri  faktı  nəzərdən 
qaçırıla  bilmoz.  Belo  ki,  bir  sira  foaliyyot  tolorindo  uzun  miiddot  çalışan 
şəxslərdə  fəaliyyotlə  bağlı  olan  Hizatorun  həssaslığının  artması  faktı  da  bu 
mülahizəni  bir  daha  diq  edir.  Mosolon,  uzun  miiddot  cilalayıcı  işləyənlər, 
0,0005  llimetrə  qodor  olan  çökəyi  göro  bildikləri  halda,  moşq  etməyon  imlar 
bunu  yalnız  0,1  millimctrə  qodor olduqda  göriirlər.  Dequs-)rlarda  iybilmo  vo 
dadbilmə  həssaslığı  yiiksok  inkişaf  səviyyə-çatır.  Təsviri  incəsənot  formanı, 
tənasübü  və  rəng  nisbətini  |iq  oks  ctdinnoyo  xiisusi  tolob  verir.  Bu  sahodə 
rəssamlarda Iwslıq həddən ziyado yüksəlir. 
Kşitmo  həssaslığının  artmasi  sahosindo  do  zongin  tarixi  faktlar  ^rcuddur. 
Biitiin  bıınlar  onu  gostorir  ki,  bizim  analizatorlarimizin  iwıslığı  hoyat 
şəraitinin, praktik omok foaliyyotinin tosiri altinda 
267 artır. Deməli, h i s s  ü z v i ə r i n i n  f o a l i y y o t i  
m ü m a r i s ə  s a y ə s i n d ə  d a h a  s ə m ə r ə l i  
İ 
k i l d o  
t ə ş k i l  e t m ə k  o l a r .  Şoxsiyyotin sensor t şafı üçün hər bir 
şəxsdə kiçik yaşlanndan miixtolif dııyğu üzv ni mümarisə etdirmək 
vacibdir. Mosolon, cşitmə üçün musiqi, mə; görmə üçün şəkil çəkmo vo s. 
Hiss üzvlorini inkişaf ctdi lə uşağı егкөп yaşdan estctik sərvotləro 
yiyələndirmok, onu təl səviyyosino qaldırmaq olar. Molumdur ki, heyvanlar 
görür və dir, yalniz insan görmək vo eşitmoyo tolobat hiss edir. Bu təl 
onlarda sensor prosesləri inkişaf etdirməyə zəmin yaratdığı k
; 
onlann 
foaliyyotinin səməroli təşkilini do zəruri edir. Hoyatin dişində insanda 
miioyyon hissiyyat sistemi yaranir. Onlar ins tolobatlanna, maraqlanna, 
idrak foaliyyotino vo davranışıııa edir. Öz növbəsində insanlar da oz sensor 
foaliyyollorini moqs uyğun surotdo təşkil etmoyo can atirlar. Bu cohot 
insanin moq yönlü pcrseptiv foaliyyotindo daha aydin surotdo nozoro 
çarpır. 

 
Molumdur ki, insanin qavrayışı bir sira hallarda otraf cis' hadisolorin 
xassolorindon (onlann parlaqlığından, qeyri-adili don vo s.) asılı olur. Yaxud 
bizo maşmların, küçə ilo gcdon a lann sosi tosir edir, onlardan bozilori oks 
etdirilir, digorlori qavrayışımızın fonuna çevrilir. Çünki onlan oks ctdirmək iiçün 
şıya xiisusi moqsod qoyulmamışdır. Bu halda qavrayısımız da ki qarmaqarışıq 
səciyyə daşıyır, burada məqsodyönlülük, iradi çatışmır, sensor fəaliyyətimiz do 
ixtiyari səciyyə daşımır. A insan xiisusi moqsodlo, xiisusi niyyotlo, hotta ciddi 
iradi soy torməklo öz  qavrayışını mohz miioyyon obycktloro, ohomiyy 
cisimlərə, hadisoləro yönəldə bilor. Bu cohot qavrayışm (sonra rocoyimiz kimi) 
planlı, məqsədouyğun növü olan m ü ş a h,1 do özünü aydin surotdo bünızo 
verir. Əgor insan miintozəm s do moşq cdirso, müşahido mədoniyyətini 
yüksoldirsə, bu hal_ da şəxsiyyətin m ü ş a h i d o ç i l i k   kimi miihiim 
xassosi şaf cdir. 
Müşahidəçilik iso cisim vo hadisolordo zoif surotdo n сафап, lakin onlan 
xarakterizo edon cohotlori sezmok qabili dir. Müşahidoçi adam çox görür, dorin 
başa düşür, çünki kiçik hətlər do onun nozərindən qaçmır. Demoli, hiss 
üzvlərindon gün istifado etməyi, yoni doqiq görməyi, cşitmoyi, lamisə vasi lə 
hiss etməyi öyrənmək lazımdır. Bu qabiliyyətə malik olan a lan həssas adamlar 
hesab edirlor. Hossasliq iso yalniz tobiotin 
268 ^By< hazir nemot deyil, hom do 
mümarisəlor sayosindo moqsodo-^Bıın 
surotdo inkişaf ctdirilon psixi halotdir. 
Odur ki, hiss iizvlori- 
V_V foaliyyotinin somoroli təşkili insanin idrak proseslorinin somo-foaliyyotino 
miisbot tosir göstormoklə yanaşı onun ohvali-nı- 
^Bfyosıni do sortlondirir. Demoli, perseptiv foaliyyotin somoroli ^Bih   bir sira 
amillordən asılıdır. Buraya tobii imkanlann möv- 
^Bluğu,  hoyat  şəraitinin,  professional  foaliyyotin  toloblori,  insa-
H
H
 
xiisusi 
niyyotlo toşkil etdiyi mümarisələr, öz pcrseptiv foaliy-■Имп aydm dork cdilmiş 
moqsodo tabe tuta bilmok qabiliyyoti vo 
■daxildir. 
 
 
5. Qavrayışın növləri, perseptiv surətlərin yaradılmasınm 
aktiv xarakteri 
 
Insanin  hiss  uzvlorino  tosir  edon  bozi  obyektlor,  cisimlor,  hadi-ш  cox 
miirokkob  olur.  Onlan  bir  nozorlo  vo  ya  bir  hiss  üzvunün  poyilo  «tutmaq» 
olmur.  Bunun  üçün  bir  ncço  analizatorun  foa-Iroto  golmosi,  hom  do  cisim 
iizorindo  miioyyon  pcrseptiv  omo-fcat  apanlmasi  lazim  golir  (şəkil  21  vo 
41). [Əgor obyekt böyükdürsə, bizdən aralıdırsa, biz ona yaxmlaş-Ш1, onu 
muxtolif  torəflərdən  nəzərdən  keçirraoyə,  ona  toxunma-jcohd  göstəririk. 
Нот  do  əmoliyyat  lazimi  somoro  vermodikdo  [başqa  yollar  axtannq, 
bununla  da  cismin,  hadisonin  daha  dol-n.  adckvat  pcrseptiv  surotini 
yaratmağa  cohd  edirik.  <  M  vektlorin  xarakteri  perseptiv  surotlorin 
yaradilmasi üsulları- 
 
•w - .. .• - • • • 
 
, ............. • i : ; 1 ; 
 
b) 
$okılI  41.  a-
olıınmuşdur.  Əgor  adamm  gözünü  bağlasaq,  о,  fiqurlann  formasını  mü-
1 
cdərkon 
əllərı ılə do belə hərəkotlər edocəkdır. 
Gözün 
vo əlin hərəkot Horiyası aıasında oxşar 
cəhətlor çoxdur. 
269  na  ciddi  təsir  göstorir.  Odur  ki,  ilk 
növbədə  obyektlərdən  asılı  ofl  raq 
q a v r a y ı ş ı n     n  ö  v  1  ə  r  i  n  ө  
toxunmaq lazim gəlir. J 
Qavrayışın  muxtolif  növlorini  sado  vo  miirokkob  olmaq  iı/л»  iki  böyiik 
qrupa aid edirlor. 
Duyğularda olduğu kimi, qavrayışın sado növlərini do analı. ı torlara 
osason xarakterizo edirlor. Qavrayış prosesindo bozon 
gfl 
mo, bozon eşitmə, 
bozon iso iybilmo vo ya dadbilmo analizai. üstün rol oynayir. Bundan asih 
olaraq sado qavrayışın görmo, сш mo, iybilmo, dadbilmo qavrayışı vo s. kimi 
növlərini forqloml lor. 
Golin,  terminlərin  mənasına  diqqot  yetirək.  Duyğularda  görrJ  (eşitmə, 
iybilmo  vo  s.)  duyğusundan,  qavrayışda  görmə  (eşitmo,  щ  bilmə  və  s.) 
qavrayışından  danışırıq.  Onlar  bir-birindon  no 
m 
forqlonir?  Suala  cavab 
venrıok  üçün  duyğu  və  qavrayışın  xüsusıjfj  yətlərini  nozoro  almaq  lazımdır. 
Fikrimizi duyğu və qavrayışa 
r 
misallarla izah edək. 
1)
 
Uzaqdan  yaşıl  rəngdə  nəyinsə  yerə  düşdüyünü  gördüm.  Үа»  nımdakı 
tələbə  yoldaşım təəcciiblə  mono baxdı: o,  no idi? Mon do-dim:  -  no iso  yaşıl 
rongli  bir  cisimdir.  Bu  о  demokdir  ki  mon  о  oB  min  ancaq  bir  xassosini  - 
rongini  oks  etdirmişəm.  Homin  prosesdl  ancaq  bir  analizator  -  görmo 
analizatoru  iştirak  etdiyinə  göro  bfl  miivafiq  duyğunu  görmo  duyğusu 
adlandırırıq. 
• 
V  - 
a) 

 
2)
 
Azərbaycanın  dilbər  guşəlorindən  birindo  şolalayə  rast 
gfl 
mişəm. 
Heyran-heyran  ona  baxıram.  Bu  gönno  qavrayışıdır.  Опиц  görmə  duyğusundan 
nə  ilə  fərqləndiyini  başa  düşmək  üçün  aıu  «|  bir  cəhətə  diqqət  yctirmək 
kifayotdir: duyğuda ancaq bir analia^ iştirak edir. Qavrayışda iso bir песо, on azı 
iki  analizator  iştf  edir.  Əgər  söhbət  bir  analizatorun  fəaliyyətindən  gedirsə,  biz 
ЬШ 
min  prosesi  qavrayış  kimi  deyil,  duyğu  kimi  xarakterizo  edəcoyiH  Əkər 
proscsdə iki vo daha çox analizator iştirak edirso, artıq bu 
Щ 
man biz duyğudan 
deyil,  qavrayışdan  danışmalıyıq.  Şəlalo  miıfl  nümunəsində  bunu  aydın  görmək 
olar. 
Mən  şəlaləyə  baxıram.  Burada  on  azı  iiç  analizator  -  gürtnfl  eşitmə  vo 
horokot analizatoru iştirak edir. Bu proscsdo görmə attq lizatoru digor (eşitmə və 
həroki)  analizatorlara  göro  üstün  rol  oyntf  dığına  görə,  belə  qavrayışa 
g ö r m ə   q a v r a y ı ş ı   dcyılld  Qavrayışın  sado  növlərini  xarakterizo 
edorkon həmişo bu сЫ\щ nozoro almaq lazimdir. 
Qavrayışın ayn-ayn növlərinə xalis halda çox az rast golmflfl 
270 
mkiindiir. Onlar, adoton, birləşir vo beloliklo do qavrayışın mii-əb növlori 
meydana golir. Mosolon, şagirdin dərsdə mətni raması görmə, eşitmə və 
kineztezik qavrayışları ohatə edir. Qavrayışın digər növlərini materiyanın varlıq 
formalarına görə lif edirlor. 
Biitiin cisimlor, hadisolor miioyyon zaman vo mokan daxilindo vcuddur, onlann 
bu xassosi do insan qavrayışının obycktini təş-cdir. Ona goro do qavrayışın 
miirokkob növü kimi: m o k a n ,  
r
m a n    v o    h o r o k o t    
q a v r a y ı ş l a r ı  ayird edilir. ından olavo, özünün bir sira xüsusiyyotlorilo 
gerçokliyin digor fi-u-real obyektlərindən scçilən i n s a n i n    d a  
q a v r a n i l -
. i  
s l özünəmoxsus cəhətlərə malikdir. Odur ki, biz insam yalniz 
iki obyekt kimi qavramırıq. Yuxanda qeyd edildiyi kimi, insanin im qavramasi 
miioyyon spesifik xiisusiyyotloro malik olduğun-onu qavrayışın xiisusi növü 
kimi ayird edirlor. Mokan qavrayışı cisimlorin mokan münasibətlərinin inikası 
lb, insanin otraf miihitə bələdləşməsinin zəruri şərtidir. Çiinki Itiin cisimlor, 
hadisolor miioyyon mokan vo zaman daxilindo Dvcud olur. 
Г.  Engels  qcyd  edirdi  ki,  «...  Hor  bir  varlığın  osas  fonnalan  moll  vo  zamandir, 
zaman xaricindo varliq da, mokan xaricindo var-
i 
kimi on böyük cəfəngiyatdın>. 
İnsanın  mokan  qavrayışı  obyektiv  şokildo  mövcud  olan  moka-inikasıdır.  Yoni 
mokan  qavrayışında  obyektlərin  fonnasi,  hoc-onlar  arasındakı  mosafo,  onlann 
relyefı, yerin uzaqlığı vo isti-jnoti oks olunur. 
[ Cisimlorin mokan xiisusiyyotlori vo miinasibotlori, eloco do arm beynimizdo 
inikasi olduqca miirokkob prosesdir. Mokanin M.inilmasinda osas görmə 
analizatoru iştirak edir. Lakin bu mii-ikob inikas prosesindo yalniz görmə deyil, 
onunla birlikdo lami-L ozolo-horəkət duyğuları, hotta eşitmo analizatoru da 
iştirak edir. ^solən, cismin forma vo hocminin qavranilmasinda onun gözün 1u 
qişasında alınan tosviri miihiim ohomiyyoto malikdir. Bclo ki, Jyük 
cisimlərdən böyük, kiçiklərdən iso kiçik tosvir alınır. Göziin uluşu elodir ki, 
uzaqda olan cismin suroti kiçik, yaxındakınınkı böyük olacaqdır. Buna goro do 
cismin böyüklüyünün vo forma-n qavramlmasi yalniz gönnə analizatorunun 
foaliyyotindon dehorn do təcrübodən asılıdır. Bu fakti anadan kor doğulmuş vo 
radan cərrahiyyə əməliyyatı sayosindo görməyə başlayanların, 
271 elocə də kiçik uşaqların görməsinin xüsusiyyətləri sübut cdir. loləri çox 
uzaqda olan prcdmetə əl uzadırlar (balaca uşağın ' lənmiş aya əl uzatması, 
onu «tutmaq» istomosi), yəni məsafəni lə düzgün müoyyonloşdiro bilmirlər. 
Yalnız görməni predmeti toxunmaq və horəki reaksiyalarla kompleks halda 
birloşdirdik sonra gözü görməyə başlayan adam mokanda sorbəst surotdo d 
na bilor. Demoli, cismin böyüklüyü vo formasi görmə, lamisə əzələ-hərəkot 
duyğulannın qarşılıqlı olaqosi sayosindo df 
qavranıla bilor. 
Cismin  uzaqlığının  (mosafəsinin)  vo  hocminin  qavramlmasi  miirokkob 
prosesdir.  Burada  iki  gözlə  görmo  miihiim  rol  оушг  Cismin  dorinliyinin  do 
qavranilmasinda görmo ilo yanaşı əzəl rokot duyğuları miihiim rol oynayir. 
Ümumon məkan qavrayışlan gcrçəkliyin cisimlorinin mə münasibətlorini 
diizgiin oks etdirir. Lakin bozon müxtolif sobəb don asılı olaraq cisimlor tohrif 
olunmuş  halda  da  oks  ctdirilo  bi  Bu  başlıca  olaraq  iki  amildon:  a)  cisimlorin 
hansi ohatodo olm dan; b) analizatorların sağlamlıq vəziyyotindən (yüksək ho 
qarabasmalar vo s.) asılıdır. 
Cisimlorin   bclo   tohrif olunmuş   şokildə qavranıl i 11 ü z i у a adlamr. 
İlliiziyalar muxtolif analizatorlann foali tində müşahido olunur. Görmə 
qavrayışlannda iso onlar daha nozoro çarpır. Bu, cisimlor arasındakı mosafoni, 
bucaqlann bS lüyünü miioyyon ctmokdo, cisimlorin formalanm, bir-birino ni 
ton voziyyotlorini vo s. qavramaqda özünü gostorir. Mosolon, bir cisim 
özündən böyük cisimlor yanında oslindo olduğundan çik, oksino, özündən 
kiçik cisimlor arasinda böyük görünür. 
Ya, 
ağ paltar geyinmiş qadın tutqun 
rəngdoki paltarında olduğuna botən kök görünür. Zolaqlı paltar da onun kimi. 
Paltarın zolr şaquli vəziyyotdo olanda adami uzun, üfıqi olduqda iso qısa 
ve 
göstorir. İllüziyalann səbəbləri çoxdur. Buraya obyektlo fi kontrastlıq dərəcəsi, 
şaquli vo horizontal xətlərin nisbətini qi londirməklo bağlı, yaxud dəmir yol 
xotləri illüziyası vo s. aid lə bilər. 
İllüziyalar no qodor mürəkkəb və çoxcəhətli görünsə də n həqiqi qavrayış 
surətlərindən ayırmaq mümkündür. Bu, in rın praktik foaliyyoti, cismin 
perseptiv tosviri ilo onun x' haqqinda biliyin tutuşdurulması vo s. vasitosilo 
aradan qald lor. 
272 

 
Zaman qavrayışı 
cisim vo hadisolorin surotinin, miiddot vo dıcıllığının 
inikasıdır. Homin qavrayışın kömoyilo otraf miihitdo ş veron doyişikliklər oks 
etdirilir. Zamamn qavramlmasi miirok-b prosesdir. Bunun osasinda baş-beyin 
yarımküroləri qabığında anma ilo longimonin ritmik surotdo bir-birini ovoz 
etmosi du-Bu zomindo insanda vaxta şərti rcflcks yaranir. Bu proscsdo bir 
analizatorlar iştirak edir, lakin zamamn oks etdirilmosindo iis-yeri cşitmə vo 
horəki duyğular tutur. Oslindo sirf zamani deyil, an daxilindo baş veron 
hadisolori qavrayırıq. Bu da homin ci-vo hadisolorin xassolorindon, onlara bizim 
boslodiyimiz miina-otin xaraktcrindən asılıdır. Bu cəhotlorə göro zamamn 
qavraml-sinda subyektivlik daha aydin surotdo nozoro çarpır. Bu, insanin 
xiisusiyyotlorindon, sorvot meylindon, maraqlarmdan, tcmpera-nt tiplorindon vo 
s. asılıdır. Bundan başqa, qavradığımız zaman garong vo maraqh hadisolorlo 
zongindirso, bizi özüno colb edir-, bizo elo golir ki, vaxt oslindo olduğundan 
sürətlə keçir. Əksino, min vaxtda baş veron hadisolor maraqsız vo yeknəsəqdirso 
biz "tin сох uzandığını vo ya ağır sürətlə kcçdiyini zonn cdirik. Hadisoyo 
münasibətimiz, keçirdiyimiz hisslor do zaman qavrama tosir edir. Hadiso bizi 
colb etdikdo, bizdo miisbot hisslor elo gətirdikdo vaxtın sürotlə, monfi hissloro 
sobob olduqda iso r keçdiyini zonn edirik. Yaxud, bizi maraqlandiran, 
scvindirici, Jbcdici bir hadiso gözlodikdə vaxtın ağır keçdiyini, oksino, xoşa-
lmoz, ozabverici bir hadiso gözlədikdə iso vaxtın çox siirotlo ya-laşdığını zonn 
cdirik. Demoli, subyektiv amillorin tosirilo bozon m vaxtı qiymotlondirmokdo 
sohvloro yol vero bilir. Bu, insanin sional voziyyotindon do asih olur. 
Horokot 
qavrayışı 
cismin istiqamotinin, surotinin inikasıdır. ekət qavrayışı cismin 
uzaqlığından, onlann yerdəyişmo siiro-on, hom do müşahidəçinin özüniin 
mokanda hərəkətindən ası-". Yoni bu, obyektlorin mokanda tutduğu vəziyyətin 
dəyişməsi-
iks 
etdirir. Çox yavaş (saatın oqrobini) vo ya çox siirotlo (atılan leni) 
horokot edon cisimlori qavraya bilmirik. Cismin ovvolki 1 ilo sonraki yerini 
miiqayiso etdikdo, onun yerdəyişməsini vo herokotini oks etdiro bilirik. 
Horokotin  qavramlmasi  «çıxış  nöqtəsinin»  olmasi  ilo  şərtlonir.  9  min  metr 
hündürlükdə saatda 800 - 900 km siirotlo uçan toy-nin pəncərəsindən baxdıqda 
mavi  ənginlikdo  «çıxış  nöqtosi»  'dığı  üçün  adama  elo  golir  ki,  təyyarə  göydə 
dayanmışdır,  yalnız  aşağı  baxdıqda,  müəyyən  cisimləri  gördükdə  onlardan 
uzaqlat* dığımızı duyuruq. 
Hərəkotlorin  qavramlmasi  gönno,  eşitmə  vo  hərəkət  anali  torlarının  birgo 
foaliyyoti  sayosindo  baş  vcrir.  Horokot  qavrayışmıt  bioloji  ohomiyyoti  do 
çoxdur.  Bclo  ki,  bozi  heyvanlar  iiciin  horok^l  edon  obyektlor  tohliiko  vo  ya 
potensial qida siqnah rolunu oynayl vo tez cavab rcaksiyası törədir. 
İnsan  obycktlorin  mokandakı  yerdəyişmələri  haqqinda  ill  muxtolif  yolla: 
yerdəyişmə  aktını  bilavasito  qavramaqla  vf  miioyyon  miiddot  orzindo  başqa 
yerdo olan obycktin horokot haqqinda oqli notico osasinda molumat ala bilor. 
Horokot qavrayışı cşitmə analizatorlarının kömoyi ilo do mure kündiir. Bu 
halda  sos  monboyi  bizə  yaxınlaşdıqda  onun  eşidilofl  ucalığı  güclənir, 
uzaqlaşdıqda iso, zəifləyir. 
Qavrayışın  qeyd  edilon   növlori   gerçokliyin cisim hadisələrinin 
müxtolif xassolori barodo molumat vcrmoklo in otraf alomo yaxindan 
bolodləşmosini, əməli vo nozori foaliyyotini somoroli surotdo toşkil etmoyo 
zomin yaradir. 
İ n s a n ı n   i n s a n i   q a v r a m a s i   iso  bilavasito  ufl  siyyot 
zamani adamlann bir-birini oks etdirmosi prosesidir 
(Щ 
haqda bax: VI fosil § 
4). 
İnsanı,  eloco  do  başqa  obycktlori  daha  otrafli,  derindfl  qavramaq  iiciin 
onlan  otrafli  öyronmok  zoruridir.  Obyekto  belo  I  foal  tosir  planlı  vo 
moqsodəuyğun  qavrayış  növü  olan  müsahi  vasitosilo  daha  müvəffoqiyyətlə 
hoyata kcçirilir. Demoli, ixtiyi qavrayışın miihiim formasi olan müşahidə otraf 
alomdoki  cisl  lorin  vo  hadisolorin  niyyotli,  planauyğun  qavranılmasıdır.  Mü| 
hido  zamani  şəxsiyyət  çox  foal  olur.  insan  ona  tosir  edon  hor  ц  qavramır, 
onlardan  on  maraqh  vo  lazimhsim  ayird  edir.  Cisiml  forqlondirmoklo  adam 
çalışır ki, onu maraqlandiran obyckt noj rindon qaçmasın. Məqsodli qavrayışın 
miintozom  surotdo  dav|  etmosi  hadisolorin  inkişafını,  komiyyot  vo  kcyfiyyot 
doyişikl lorini ayird etmok iiçün şorait yaradir. 
Müşahidəyə qoşulan foal tofokkiir cisim vo hadisoluf miihiim olani qeyri-
miihiimlordon  ayird  etmoyo  imkan  vcrir.  Q(  rayış,  diqqot,  tofokkiir  vo  nitq 
müşahide zamani vahid intellckl fəaliyyətdo birləşir. 
Müşahidodə ixtiyari diqqot çox koskin surotdo nozoro calf 
274 
Bunun sayosindo insan uzun miiddot öz qavrayışını miioyyon obyekt üzərində 
cəmloşdirə bilir, yoni döno-dönə müşahidə edir. 
Müşahido  insanin  daxili  fəallığını  aşkar  edir.  Yoni  müşahido  Insanin 
ağlının, hissinin vo iradosinin xiisusiyyotlori ilo sıxı surotdo •laqodardir. Lakin 
müşahidənin məqsədindon, müşahidəçinin leyfıyyətlərindən asılı olaraq onlann 
müşahidə prosesindo Intcnsivliyi vo ya iştirak səviyyəsi başqa-başqa olur. 
Müşahido  qarşıya  aydın  müşahidə  moqsodi  qoymaqla  başlanır.  Darşıya 
qoyulan  məqsədlə  olaqodar  doqiq  plan  tutulur.  Bu,  iuişahido  edilon  obyekti 
muxtolif tərəflərdən nəzordən keçirməyə Anıkan verir. Müşahido üçün hazırlıq 
aparılır. Bunun iiciin miioyyon bılık, bacanq lazimdir. 
Müşahidənin  miintozom  olmasi  qavranilan  obyekti  miixtolif  ■roflerden 
nəzərdən  keçinnəyə  imkan  verir.  Elmin,  sonotin  tari-lindo  yiiksok 
müşahidoçilik qabiliyyətilə fərqlənən,  ilk nozordo Lr kosin nozorini colb edo 
bilon 
faktlarda 
qeyri-adi 
cohotlori, 
hxud 
onun 
mahiyyotini, 

 
qanunauyğunluğunu  aşkar  etmoyo  büvoftəq  olan  şəxsiyyətlər  az  olmamışdır. 
Məgər Nyutona qodor Bpdan qopan meyvonin, yaxud  yuxarıya atilan bir daşın 
qayıdıb  pre  düşdüyünü  görənlər  azmı  olmuşdur?  Belo  adi  fakta  xiisusi  Ь/or 
salmaq, ona  «nə üçiin?» sualını vennok alimi ümumdünya  Ь/ıbo qanununu kəşf 
etmoyo  gotirib  çıxannadımı?  Müşahidə  tolob  ■ır  ki,  müşahidoçi  tohlil  edilon 
cisim vo halisəlor arasındakı olaqo m miinasibotlori ayird etsin, analitik-sintetik 
fikri  foaliyyot  üçün  iiiiin  yaratsin,  hadisolori  otrafli  öyrənsin.  Böyük 
sonotkarımız  ■Mil  Mommodquluzadonin  aşağıdakı  sözləri  bu  cohotdon  çox 
irutamizdir.  О  deyirdi:  «Biz  bir  yazıçı  millotik,  bizə  yağ  vo  bıulırdən,  siid  vo 
qaymaqdan  da  əzəl  dünyanı  yaxşıca  tanımaq,  awübo  götürmok  lazimdir.  Bizə 
gör-götür  lazimdir.  Bizə...  mövzu  imdır,  yoni  miixtosor,  bizim  yazıçılıq 
karxanasına  həmişo  linal  lazimdir  ki.  karxanamız  işləsin,  bikar  qalmasin». 
Demoli,  hiss  üzvlərindən  istifado  etmoyi,  görməyi,  eşitməyi,  lie  vasitosilo  hiss 
etmoyi  vo  s.  öyrənmək  lazimdir.  Bu,  о  >kdir  ki,  qavrayış  obrazlanmn  foal 
surotdo yaradılmasına nail q vacibdir. 
Miioyyon  obyektlərin  miivoffoqiyyotlo  qavranilmasini  tomin  к  üçün  insan 
öziinün  biitiin  psixofizioloji  sistemini  soforbor  >lidir.  Molumdur  ki, 
psixofizioloji sistemin belo soforbor 
275 
Bu  proses  todricon  omolo  golir.  Belo  ki,  holo  kicik  uşaqlarda  qavrayış 
tokmil olmur, cismin iimumi konturunu oks ctdiro (onu  bütövlükdo tuta) bildiyi 
halda,  ауп-ауп  ünsürlori  lazımınca  oks  ctdiro  bilmir.  Məktəbəqədər  yaş 
dövründo  cismi qavramaq onunla praktik tomas sayosindo, ona  toxunmaq, onu 
olloşdirmok,  bilavasito  nəzərdən  keçirməklə  əlaqədardır.  Bu  dövrdo 
müşahidəçilik  qabiliyyəti  özünü  göstərmir.  Həmin  yaşda  sanki  cisim  vo 
hadisolor  onlann  hissi  proscsləri  üzərindo  hakim  kosilir.  Cisim  сох  parlaq, 
rongarəngdirsə,  horokot  edirsə,  qeyri-adidirso,  duyğu  və  qavrayış  obyektinə 
çevrilir. 
Müşahidəçiliyi  -  planlı,  məqsodouyğun qavrayış  prosesini  inkişaf etdirmək 
üçün  xiisusi  oyunlar  toşkil  cdilmoli,  cisimlorin  az  nəzərə  сафап  ayrı-ayrı 
xassələrinə  diqqoti  yönəltməklə  onları  miiqayiso  etdirməli,  tutuşdumıalı,  oxşar 
vo  forqli  cəhətlorini  tapdırmalıyıq.  Bu  halda  uşaqda  xiisusi  yönoliş,  fəal 
qavrayış, yoni müşahidəçilik inkişaf cdər. 
Uşaqlar osason məktəb yaşında planlı, məqsədyönlii ve mütəşəkkil foaliyyot 
kimi  müşahidə  bacarığına  yiyolənirlor.  Əlbəttə,  belə  güman  etmok  olmaz  ki, 
uşaq  elə  moktobo  qodom  qoyan  kimi  belo  bir  bacarığa  yiyolonir.  Bunun  üçün 
müollimın özünün moqsədyönlü foaliyyoti zəruridir. Çünki moktoboqəde|l yaşlı 
uşaqlar  kimi  1  -  II  sinif  şagirdləri  də  müşahido  edilon  obyekti  müstəqil  olaraq 
zoif  tohlil  edirlor.  Burada  planlılıq,  sistemlilik  nozoro  сафпиг,  miihiim  olani 
ikinci  dərocəli  olamotlərdən  ayira  bilmək  çətinlik  törədir.  Odur  ki,  kiçik 
moktoblilor  bozon  bir  obyekti  axira  qodor  nəzordən  kcçirməmiş  başqasına 
nozər  salırlar.  Yoni  ayn-ayn  hissolori  qavramaq  bozon  bütövü,  tamı  kolgodd 
qoyur. Uşaqları cismi, hadisoni qavramağa yönoltmok, daha doğrusu, öyrətmək 
lazimdir. Bunun iiciin cismi nozorded keçirərkən yaxud onu müşahidə edorkon 
şagirdlori  homin  obyekti  miioyyon  qayda,  sistem,  ardicilliqla  nəzərdon 
kecinnoy*  istiqamotləndirmək  zoruridir.  Onlann  oyun,  tolim  vo  on  foaliyyoti 
do  eyni  qaydada  təşkil  edilmolidir.  Bunun  iiçiin  hor  ha  məşğələ  zamani,  yeri 
gəldikcə,  qarşıya  müşahidə  moqs  qoymaq,  müşahidonin  diqqotlo  apanhb 
toplanan 
faktlardan  diizj  notico  çıxarılmasına  nail  olmaq,  planlı, 
məqsədəuyğun  qavrayı  inkişafına  ciddi  tosir  edir.  Əyani  vəsaitlərdən  yerindo 
vo  diizj  istifado  etmok,  miintozom  praktik  vo  laboratoriya  məşğələ  keçirmək, 
ekskursiyalar, todris emalatxanalannda, tolim-toc 
278 
Ihesində  şagirdlərin  foaliyyotinin  somoroli  toşkili  vo  s.  qavrayışın  fcgün 
inkişafı üçün çox əhəmiyyətlidir. 
 
X  F Ə S İ L   DİQQƏT VƏ HAFİZƏ 1. Diqqot və hafizo çoxcəhetli 
psixi proses kimi 
İlk növbədə qarşıya sual çıxır: bu iki psixi prosesi  - diqqot vo iiiAMii bir-
birino  yaxınlaşdıran  başlıca  cohot  nodir?  Biz  onlan  fni  fosildo  no  üçiin 
nəzərdən keçiririk? Diqqot vo hafizonin liusiyyotlori ilo tanış olub, bu suallara 
asanhqla cavab vero Vk. 
Giindolik  hoyatda  insana  yüzlorcə  qıcıqlayıcı  tosir  edir.  Lakin  Ian  onlann 
hamısını oks ctdirmir, on vaciblərini seçib ayırır. |lına çoxlu fikirlor golo bilor, 
lakin onlann miioyyon qismindon çəkir, indiki anda foaliyyotin icrasına kömək 
cdonlori  saxlayir.  a  miixtolif  informasiyalar  golir,  lakin  onlan  da  seçib  ayinr, 
xalq 
J
osi ilo dcyilsə, işo yarayanlan saxlayir, qalamndan imtina, cdir. 
ün bunlar diqqətin fəaliyyətilo bağlıdır. 
Diqqot idrak proscslorindon biridir. Lakin öziiniin on başlıca ■Sİyyotino goro 
diqqot idrak proscslorindon (mosolon, duyğu, vrayış. hafizo, tofokkiir vo s.) 
forqlonir. idrak proseslori cisim vo hadisolori oks etdirirlor. Biz IX fosil-bunu 
duyğu vo qavrayış niimunəsindo nəzərdən keçirmişik. ıq bilirik ki, duyğular 
cisim vo hadisolorin ayn-ayn keyfiyyot xassolorini oks etdirir, qavrayış iso 
onlann bütövlükdə inikası-
I 
Bos, diqqot noyi oks etdirir? 

 
Yuxarıda  tanış  olduğıımuz  «şəlalə»  misalını  xatırlayaq.  cyran-heyran  şəlaləyo 
baxıram»  ifadəsinin  özünoməxsus  loloji  monasi  vardir.  «Baxıram»  sözü  on  azi 
iki  psixi  prosesi  edir.  Bu  о  demokdir  ki,  mon  şəlaləyə  diqqot  edirom  vo  onu 
yıram.  Şolalonin  biitiin  xiisusiyyotlori  qavrayış  surotindo  oks  r.  Diqqot  iso  bu 
zaman  şüurun  xiisusi  aktivlik  hah  kimi  özünü  rir:  diqqot  yetirirom,  cismi  yaxşı 
qavrayıram; diqqot lirəmsə, onu pis qavrayiram vo ya heç qavramiram. Eyni 
279 
Bu  proses  todricon  omolo  golir.  Belo  ki,  holo  kiçik  uşaqlarda  qavrayış 
təkmil olmur, cismin iimumi konturunu oks etdiro (onu  bütövlükdo tuta) bildiyi 
halda,  ayn-ayn  ünsürlori  lazımınca  ok$  etdiro  bilmir.  Məktəbəqədər  yaş 
dövründo  cismi  qavramaq  onunla  praktik  tomas  sayosindo,  ona  toxunmaq,  onu 
əlloşdirmək,  bilavasito  nəzordən  keçirməklə  əlaqədardır.  Bu  dövrdo 
müşahidəçilik  qabiliyyəti  özünü  göstormir.  Həmin  yaşda  sanki  cisim  vo 
hadisolor  onlann  hissi  proscsləri  üzorində  hakim  kəsilir.  Cisim  сох  parlaq, 
rəngarongdirso,  horokot  edirso,  qeyri-adidirso,  duyğu  və  qavrayış  obycktinə 
çcvrilir. 
Müşahidəçiliyi  -  planlı,  məqsədəuyğun  qavrayış  prosesini  inkişaf  etdinnək 
üçün  xiisusi  oyunlar  toşkil  cdilmoli,  cisimlorin  а/  nozoro  çarpan  ayn-ayrı 
xassələrinə  diqqoti  yönəltmoklo  onlan  miiqayiso  etdirməli,  tutuşdunrıalı,  oxşar 
vo  forqli  cohətlorini  tapdırmalıyıq.  Bu  halda  uşaqda  xiisusi  yönoliş,  fəal 
qavrayış, ут müşahidoçilik inkişaf edoı. 
Uşaqlar  osason  məktəb  yaşında  planlı,  məqsodyönlü  vaj  mütoşəkkil 
foaliyyot  kimi  müşahidə  bacarığına  yiyəlonirlor.  Əlbəttə,  belə  güman  ctmok 
olmaz ki, uşaq clə məktobo qədoın qoyan kimi bclo bir bacanğa yiyolonir. Bunun 
üçün  müəllimın  özünün  məqsədyönlü  foaliyyoti  zəruridir.  Çünki  məktobəqəde| 
yaşlı  uşaqlar  kimi  I  -  II  sinif  şagirdləri  do  müşahido  edilon  obyekti  müstoqil 
olaraq  zoif  tohlil  edirlor.  Burada  planlılıq,  sistemlilik  nozoro  çarpmır,  miihiim 
olani  ikinci  dərəcoli  əlamotlordən  ayim  bilmok  çətinlik  törodir.  Odur  ki,  kiçik 
moktoblilor bozon bir obyekti axtra qodor nozordon keçirmomis başqasına no/or 
salırlar.  Yoni  ayn-ayn  hissolori  qavramaq  bozon  bütövü,  tamı  kolgode  qoyur. 
Uşaqları  cismi,  hadisoni  qavramağa  yönəltmək,  daha  doğrusu,  öyrotmok 
lazimdir. Bunun üçün cismi nozordon; kecirorkon yaxud onu müşahido edorkon 
şagirdlori  homin  obyekti  miioyyon  qayda,  sistem,  ardieilliqla  nozordon 
keçirmoyı  istiqamotləndirmək  zoruridir.  Onlann  oyun.  tolim  vo  onui|  foaliyyoti 
do eyni qaydada toşkil edilmolidir. Bunun  iiciin  hor hann  məşğələ zamani,  yeri 
gəldikcə,  qarşıya  miişahido  məqsod(  qoymaq,  müşahidonin  diqqotlo  aparılıb 
toplanan  faktlardan  diizgm  notico  çıxarılmasına  nail  olmaq,  planh, 
moqsodouygun qavrayı>ı| inkişafına ciddi tosir edir. Əyani vosaitlordon yerindo 
vo  diizgial  istifado  etmok,  miintozom  praktik  vo  laboratoriya  moşğololod 
keçirmək, ekskursiyalar, todris emalatxanalarmda. tolim-tocrubi 
278 ləsində şagirdlərin foaliyyotinin somoroli təşkili vo s. qavrayışın r.gün 
inkişafı iiçiin çox əhəmiyyotlidir. 
 
X   F Ə S İ L DİQQƏT VƏ HAFİZƏ 1. Diqqot və hafizo çoxcehetli 
psixi proses kimi 
İlk növbodo qarşıya sual cıxır: bu iki psixi prosesi - diqqot vo fizoni bir-birino 
yaxınlaşdıran başlıca cohot nodir? Biz onlan ni fosildo no üçün nozordon 
keçiririk? Diqqot vo haftzonin lusiyyotlori ilo tarns olub, bu suallara asanhqla 
cavab vero lirik. 
I 
Giindolik  hoyatda  insana  yüzlərco  qıcıqlayıcı  tosir  edir.  Lakin  nn  onlann 
hamisim oks etdirmir, on vaciblərini seçib ayırır. ftlına çoxlu fikirlor golo bilor, 
lakin  onlann  miioyyon  qismindon  Içəkir,  indiki  anda  foaliyyotin  icrasına 
kömək edənləri saxlayir. la muxtolif informasiyalar golir, lakin onlan da seçib 
ayırır,  xalq Idosi ilo  deyilsə,  iso  yarayanlan saxlayir, qalanindan imtina, edir. 
lün bunlar diqqətin foaliyyotilə bağlıdır. 
Diqqot idrak proscslorindon biridir. Lakin özünün on başlıca lusiyyotino goro 
diqqot idrak proseslorindon (mosolon, duyğu, Jlrrayış, hafizo, tofokkiir vo s.) 
forqlonir. idrak proseslori cisim vo hadisolori oks ctdirirlor. Biz IX fosil-bimu 
duyğu vo qavrayış nümunəsində nozordon keçirmişik. ıq bilirik ki, duyğular 
cisim vo hadisolorin ayn-ayn kcyfiyyot ;assolorini oks etdirir, qavrayış iso 
onlann bütövliikdə inikası-Bos, diqqot noyi oks etdirir? 
Yuxarıda  tanış  olduğumuz  «şəlalə»  misalını  xatırlayaq.  yran-heyran  şolaləyə 
baxıram» ifadosinin özünoməxsus oloji monasi vardir. «Baxıram» sözü on azi 
iki psixi prosesi » cdir. Bu о demokdir ki, mon şolaloyo diqqot cdirom vo onu 
lyıram. Şolalənin  biitiin  xiisusiyyotlori  qavrayış surətində  oks iur. Diqqot iso 
bu zaman şüurun xiisusi aktivlik hah kimi özünii Brir: diqqot yctirirom, cismi 
yaxşı qavrayıram; diqqot fmiromso, onu pis qavrayıram və ya heç qavramiram. 
Eyni 
279 sözləri digər idrak prosesləri haqqinda 
da demək olar. Onlare|| məhsuldarlığı 
diqqətin səviyyəsindən bilavasito asılıdır. 
Kiçik bir misal. Taxtaya mix vururuqsa, diqqətimizi ort cəmləşdiririk, 
qəflətən diqqoti yayındıran bir şorait yaransa ya i|t dayandıracağıq, ya da çaşıb 
çəkici əlimizə vuracağıq. İş nə qədtf çətin vo mürəkkəbdirsə о qodor artıq 
diqqot tolob edir. Demolİ, diqqot foaliyyot zamani insamn idrak proscslərino 
qoşulur, onl daha müvəffəqiyyətli cərəyanı üçün zəmin yaradir. Çünki biitın 
idrak prosesləri seçici xarakter daşıyır, müəyyən obyektə yönəlmif olur. Odur 

 
ki, insan ona tosir edon cisim və hadisələrdən noyi \\л qavrayır, noyi iso 
xatırlayır, onun haqqinda düşünür. Bu zamai homin cisim vo ya hadiso onun 
diqqət obyektini təşkil cdfl Demoli, insanin psixi foaliyyoti homin obyekt 
üzorinə cəmlənir,^ başqa obyektlərdon seçilir, onlara nisboton daha aydin, ask. 
surotdo oks olunur. Yoni diqqot psixi foaliyyotin seçici secfjl daşımasında ifado 
olunur. Bu monada diqqot cismin, hadison inikası olmayib psixi foaliyyot 
obyektinin (yoni indiki anda şüuf muzun yönəlmiş olduğu obyektin) aydin, aşkar 
oks olunmasuu 
ı 
min edir. Demoli, diqtotin osas funksiyasi insanin şüurlu fəallj 
yətinin seçici xarakter daşımasını tomin etməkdir. 
Beloliklo,  aydin  olur  ki,  diqqot  idrak  proseslori  kimi  özül  xiisusi 
mozmununa  malik  olmasa  da,  onlann  dinamik  coh■  təşkil  edir.  Diqqot  biitiin 
psixi proseslərə, о cümlədən hafı/. sirayot cdir. 
İnsanın  idrak  fəaliyyətində  hafızənin  do  rolu  böyükdür. 
1
Щ 
insan 
təcrübəsinin  bünövrəsini  təşkil  edir.  Keçmiş  təcrübö  qavranılıb  hifz  edilmosi 
sayosindo  insanin  psixi  hoyat  moznr  daha  dolğun  olur.  Təsadüfı  deyildir  ki, 
böyük rus fizioft İ.M.Seçenov insanin psixi hoyatinda hafizonin ohomiyyotini q« 
edorok  onu  «psixi  hoyatin  osas  şərti»,  «psixi  inkişafın  guşo  da  hesab  edirdi.  О 
göstərirdi  ki,  hafizo  biitiin  psixi  inkişafın  torn.'  toşkil  edon  qüvvədir.  Əgər  bu 
qiivvo olmasa idi, hor bir real 
Щ 
özündən sonra iz buraxmadığı üçün milyonuncu 
dofo te| edildikdo belo, birinci dofo duyulduğu kimi tosir bağışlayardı 
Deyilonlordon aydin olur ki, hom diqqot, hom do hafizo Щ psixi hadisoloro 
dorindon niifuz edir, onlan sortlondirir. 
Dm 
olmasa cismin, hadisonin aydin dork 
edilmosi, hafizosiz isa edilon cisimlorin yadda saxlanmasi, ondan sonrakı 
təcrıılw 
280 
BCado edilmosi miimkiin olmazdi. Bu cohoti aydın başa düşmək Içun hafizo ilo 
təfokkürün münasibətinə nəzər salmaq kifayotdir. 
IIolə  keçən  əsrdə  görkəmli  rus  pedaqoqu  K.  D.  Uşinski  ■ttorirdi  ki,  hafızə 
təfəkkürə əsaslanmalı və eyni zamanda ■Mtkürü inkişaf etdirməlidir. Biz bu vo 
ya  digər  materialı  şüurlu  ■retdə  öyrənirkən  onun  üzərində  ətraflı  fıkirləşir,  onu 
dorindon ■lamağa soy göstəririk; digor torofdon, bu vo ya başqa mosolo ■arində 
düşünərkən malik olduğumuz biliklordon istifado edirik. omiz gorokli biliklorlo 
no  qodor  zongin  olarsa,  fikirlorimiz  do  nisbotdo  diizgiin  vo  mozmunlu  olar. 
Demoli,  biz  fıkirloşərkən  fizomizin  materiahna  əsaslanınq.  Bilik  ağılı 
zənginləşdirir.  К.  D.  Jlınski  yazırdı  ki,  «İnsanın  hafızəsi  ilo  roftar  etmoyi  i-
armayaraq, biz özümüzə təsəlli vermək üçün deyirik ki, Ууөшп işi ağlı biliklorlo 
doldurmaq  deyil,  inkişaf  etdirməkdir.  km  psixologiya  bu  tosəllinin  yalanını  ifşa 
edir  və  göstərir  ki,  Im  rizü,  yaxşı  toşkil  olıınmuş  biliklor  sistcmindən  başqa  bir 
şey (yildir». 
Biliklor ciddi sistemdə dorindon dork edilərək six əlaqədə ■msənilməli, 
hafızədə möhkəmləndirilməlidir. «Pərakəndə, Biqosiz biliklorlo dolu olan baş, 
- hər şeyi qaydasız şokildə müş anbara oxşayır ki, burada anbar sahibinin özü 
heç bir şeyi I bilmir; biliksiz, ancaq sistemlor toplanmış olan baş - boş I ılorinin 
üstündo yalnız yazıları olan dükana bənzər». Hoqiqi pedaqogika mosolonin bu 
hor iki ifrat şəklindən əl •ıok, şagirdlərə ovvolco material verir vo material 
toplandiqca ustemo salir. Material no qodor muxtolif vo çox toplanmış Pi, 
sistem do bir о qodor yiiksok olur, nohayot, montiqi vo folsofi tloalara qodor 
mücərrədləşir. 
Deyilonlordon aydin olur ki, istər materialın seçilməsindo, ■rso do onlann 
sistemo sahnmasinda  hor iki  psixi prosesin  -Hlet  vo hafizonin  foaliyyoti  üzvi 
surotdo  çulğaşaraq  bir-birini  ■londirir.  Bu  cohotdon  diqqotin  mahiyyotino 
nozor salaq. 
I  Diqqot  şüurun  miioyyon  obyekt  üzərinə  yönəlməsi  vo  ■kozloşmosindən 
ibarot  psixi  hadisodir.  Bu  halda  fordin  hom  ■or,  hom  intellektual,  hom  do 
horoki  fəalhğının  soviyyosi  •  »lir;  o,  cisim  vo  hadisoloro  seçici  miinasibot 
boslomoyo  ^Blyır.  Belo  bir  seçicilik  olmasaydı,  forqlondirilmoyon  informa-
^B|r о qodor qeyri-mütoşokkil vo çox olardi ki, onda moq-■fcıyğun foaliyyot 
do miimkiin olmazdi. Demoli, seçicilik tokco 
281 miioyyon fəaliyyətin, təsirin ayırd cdilmosində deyil, eyni zama onlann 
hifz olunmasında (miioyyon surotlərin uzun müddot şüur4l saxlanmasında) 
tozahiir edir. 
Göründüyü kimi, diqqot insan şüurunun  miioyyon obyeM  yönəlməsində, 
onun  üzorində  morkozləşməsindo  vo  noticodaj  cisim  vo  hadisoloro  seçici 
miinasibot  boslomosmdo  tozahiir  edirj  Bununla  da  diqqot  varlığı  başqa  idrak 
proseslorinin könıoyi ill dolğun vo adekvat surotdo oks ctdirmoyo imkan verir. 
Diqqotin  omolo  golmosi  üçün  ilk  növbodo  obyekti  ayird  etmok,  onun 
üzərindo morkəzloşmək, başqalarmdan iso yayınmad lazimdir. 
Diqqot  obyekti  hom  xarici  alom  cisimlori,  hom  do  insanin  d|  fikri,  hissi 
roftarı, davranışı ola bilor. 
Diqqotin  insanin  biitiin  foaliyyot  sahosindo  böyük  ohomiyyoti  vardir. 
Dəzgahda işloyən fəhlə diqqotsiz olduqda işloyo bilməz. Sürücü diqqotsiz olsa, 
çox ağır nəticələr verən qozalar törodə bilor. Elo buna görə də K. D. Uşinskinin 
sözlorilə dcyilso, diqqot, ruhu-muzun elo bir  ycganə qapısıdır ki, şüunımuzda 
olan  hor  bir  şcy  miitloq  buradan  keçir.  Bu  cohot  miirokkob  psixi  hadiso  kimi 
diqqotin  yerino  yetirdiyi  funksiyaları  aydınlaşdırmağa  kömok  edir.  Diqqotin 
mahiyyoti,  hor  şeydən  ovvol,  ohomiyyotli,  yoni  tolobatlarla  bağlı,  mövcud 
foaliyyoto  uyğun  golon  tosirlori  s e ç *   m  о  k  d  о  ,  digor  ikinci  dorocoli, 
konar tosirloro iso ohomiyyot vermomokdo tozahiir edir. 
Seçmə  funksiyasi  ilo  yanaşı  olaraq  idrak  foaliyyoti  vo  yi  davranış  aktı 
başa çatana qodor diqqotin onlann iizorindo saxlan-masi funksiyasi da vardir. 

 
Diqqotin miihiim funksiyalarmdan biri do foaliyyotin gcdişini t o n z i m  
e t m o k   vo  ona  n o z a r o t   c t m o k d i r .   Psixoloji  odobiyyatda 
xiisusi  olaraq  qcyd  edilon  bu  funksiyalar  iki  miihiim  notico  çıxannağa  imkan 
verir.  Birincisi,  diqqot  miirokkob  psixi  proses  kimi  biitiin  psixi  hadisoloro 
(sensor,  mnemik,  fikri  ve  horoki  prosesloro)  niifuz  cdir,  onlann  foaliyyotinin 
daha somoroli olmasını sortlondirir. 
Ikincisi, diqqot hadisosi miihiim idrak prosesi olan hafizonin noinki bir sira 
ixtiyari  proseslorinin  mahiyyotini,  diizgiin  başa  düşmoyə,  hom  do  onlan 
moqsədouyğun  surotdo  toşkil  etmoyo  imkan  verir.  Bu  cohot  genetik  cohotdon 
orqanizmin  uyğunlaşma  horokotlorini  tonzim  ctməklə  bağlı  olmuşdur. 
Molumdur ki, 
iki 
282 
amil psixi proseslorin seciciliyini vo istiqamotini toyin cdir. a eyni zamanda 
şüurlu foaliyyotin həcmi vo davamlılığı da Mir). 
Birinci qrupa insana tosir edon xarici qıcıqlayıcıların usiyyotlori, ikinci qrupa 
iso subyektin özünün foaliyyotino aid I amillor daxildir. 
Insan foaliyyoti ya tolobat vo ya motivlo toyin edilir vo homişə »yyən məqsədo 
yönəlmiş olur. Əgər bozi hallarda foaliyyotin *ivi kifayot qodor aydin dork 
olunmasa da, onun predmeti ilo ~sodi aydin dork olunur. Elo bununla da moqsod 
onun hoyata irilmosi iiciin istifado edilon vasito vo omoliyyatlardan qlonir. No 
qodor ki, ayn-ayn omoliyyatlar avtomatlaşmayıb, arm icrasi diqqot tolob cdir 
(mosolon, yazı maşınında ilk dofo cləməyi öyrənon adam ovvollor hor bir horfin 
yerini axtanr, gorgin diqqot tolob olunur). Bu proses avtomatlaşdıqdan sonra 
eliyyatlar kifayot qodor aydin dork olunmur, diqqotin ciddi raroti olmadan da 
hoyata kcçirilir. Foaliyyot avtomatlaşanda qot ayn-ayn omoliyyatlardan 
foaliyyotin son məqsodinə keçir. mi diqqotin istiqamoti yerino yctirilon 
foaliyyotin miivoffoqiyyot recəsindən asılıdır. Foaliyyot miivoffoqiyyotlo icra 
cdilib başa ■tirsa ovvolki gorginlik aradan qalxır. Əksinə, bitmomiş iş, yaxud 
ipşırığın müvəffoqiyyətsiz holli gərginliyi artırır vo diqqoti colb jir. Bu halda 
diqqot nozarot mexanizmi kimi çıxış edir. 
Diqqotin gorginliyi miioyyon xarici ifadoloro malik olur. iergin diqqot zamani 
orqanizm  miioyyon  uyğunlaşma  vəziyyəti  lır.  Bir  cismi  daha  yaxşı  qavramaq 
iiciin  biz  nozorlorimizi  ona  lha  səylə  yönəldir,  diqqotlo  baxinq.  Diqqot  daxili 
fikir  ve  iişüncolorimizə  yönəlmişsə  nəzorlər  bir  nöqtəyo  zillonir,  donmuş 
&ziyyət  alınır,  otrafda  baş  veron  hadisolor  adami  colb  etmir.  Bu,  Kİonin 
uyğunlaşma hərəkotlorində öz oksini tapir. 
Gorgin diqqot zamani tənəftüsdə do dəyişiklik olur. Bu vaxt afəsalma müddəti 
qısalır,  nəfəsvermə  iso  uzanır.  Qısamüddətli  vo  )x  gorgin  diqqot  zamani  biz 
«nəfəs çəkmədən» baxır vo ya inloyirik. 
Gorgin diqqot zamani artiq horokotlor dayandırılır, tam sakitlik ih yaradılır. 
Diqqotin  homin  xarici  ifadolori  onun  mexanizmi  vo  a  fizioloji  osaslan  ilo 
olaqodardir. Demoli, insanin diqqoti onun  aaliyyətinin strukturu (quruluşu) ilo 
toyin  edilir,  homin  foaliyyotin  cdişini  oks  etdirir  vo  ona  nozarot  mexanizmi 
kimi xidmot edir. Bu 
283 çəhətlər onu miirokkob idrak prosesi olan hafizo ilo daha Щ 
yaxınlaşdınr. 
Hafizo  do  bir  sira  miirokkob  psixi  oməliyyatlarla  bağlıdfl  Onlara  foal 
surotdo  yiyolonmoklo  insan  özünə  lazim  olan  faydfl  nnformasiyam  oldo 
etmok,  şüurunda saxlamaq  vo  yeri  goldikdtj  yada salmaq prosesini  ifado edir. 
Bu monada hafizo kcçmiş tocrUlj izlorinin noqşləndirilməsi, yadda saxlanmasi 
vo  yada  sal  up  masindan  ibarotdir.  Bu  omoliyyat  insana  imkan  verir  ki, 
miioyye qiciqlayicinin tosiri kosildikdon sonra belo, qalmış izlorle Щ görsün, 
zoruri informasiyalan toplaya bilsin. 
Hafizo hadisosi eyni dorocodo emosional alomo. qavrayj sahosino aid ola 
bilor. 
Bu 
eloco 
do 
horoki 
proseslorin, 
intellel 
tocriibonin 
möhkəmləndirilməsini  do  ohato  edir.  Bununla  da  hatiaf  insanin  foaliyyotino 
niifuz edir ve onu sortlondirir. Diqqal foaliyyotin quruluşu, hafizo iso mozmun 
torofi  ilo  toyin  edilir.  Yon|  hor  iki  psixi  hadiso  insan  foaliyyotinin 
müvəffəqiyyotlə ıcrasıni xidmot edir, biitiin psixi hoyatina niifuz edir. 
Adoton, hafizonin dörd osas prosesi: yaddasaxlama, hifzetrnpl yadasalma 
vo  tanima  ayird  edilir.  Bunlann  hamisi  foaliyyouel  təşəkkül  tapir  vo  onunla 
toyin  edilir.  Əmək  foaliyyoti  суп*  zamanda  noinki  insanin  fordi  tocriibosini, 
hom do ictimai tocriaq bədən monimsəmiş olduğu bilik vo bacanqlar sistemini 
soforbafl etmoyi, xatırlamağı zoruri edir. Elo buna goro do hafizo prosesleii do, 
ixtiyari  diqqot  kimi,  foaliyyot  prosesindo  təşəkkül  tapir  vo  onun  toloblorilo 
tonzim olunur. 
Golin homin proseslorin qarşılıqlı əlaqəsinə diqqot yetireM Molumdur ki, 
miioyyon matcriali y a d d a s a x l a m a  һоуаи vo foaliyyot prosesindo 
toplanan fordi tocriibo ilo bağlıdır. Yaddi saxlamlan materiallann golocok 
foaliyyotdo istifado olunmaai y a d a s a l m a  voya x a t i r l a m a  
(xiisusi niyyotlo, mueyi yon maneolori aradan qaldinnaqla yadasalma) tolob 
edir. Miioyyed matcrialin   uzun  miiddot  foaliyyotlo  olaqosinin kosilmee u n 
u t m a  ilo noticolonir. Demoli, insan davranışının hor bii onun hoyat tocriibosi 
ilo miioyyon edildiyinə göro materials hafızədə saxlanmasi homin materialin 
şəxsiyyətin foaliyyotinda iştirakından asılıdır. Buradan aydin olur ki, hec bir 
aktual foaliyyef] hafizo proscslorindon konarda miimkiin deyildir. Biitiin psixi 
1 proseslorin  on  miihiim  xarakteristikasi  olan hafizo şəxsiyyətinin 
vahidliyini vo tamlığını tomin edir. Elo hafizonin дЛ 
284 tin do coxcohotliyi, biitiin psixi hadisoloro niifuz etmosi mohz •da özünü 
biiruzo verir. Çünki insanin öz «mən»inin tamlığını, ii alomo miioyyon 

 
munasiboti, davamh maraqlan, motivlori, batlan olan bir şoxsiyyət kimi dork 
etmosi hafizosi miimkiin ildir; hafizosini (miioyyen xostoliklor noticosindo) 
itirmiş lar öz kimliyini, öz tarixini xatırlaya, kim olduğunu toyin edo ir. Hor bir 
şoxsin hafizosi onun keçdiyi hoyat yolunun, keçmiş "bəsinin inikasıdır. Belo bir 
inikas prosesi olmasaydi insan i olaraq yenicə anadan olmuş uşaq voziyyotindo 
qalardı. Deyilonlordon aydin olur ki, diqqot vo hafizo çox miirokkob xi hadiso 
olub insanin hoyat vo foaliyyotində çox miirokkob rol ayir. Bu miirokkoblik 
yalniz onlann funksiyalan, yaxud oks irdiklori cisim ve hadisolerin miirekkob, 
rongarong olmasi, n foaliyyetile nece elaqolonmosile deyil, hem do daxili 
xanizmi, fizioloji osaslan ilo şərtlənir. 
 
 
2. Diqqet ve hafizonin fizioloji osaslan 
Hor bir psixi hadisonin osasinda duran maddi sinir proseslo-m foaliyyotini 
araşdırmaq həmişə todqiqatçıların diqqotini colb I rnnisdir. Bozon psixi 
hadisolorin maddi əsasını tesir edon ıcıqlayıcının xarakteri ilo izah etmişlər. 
Geştalt psixoloqlara görə, qqetin həcmi vo istiqamoti bütünliikle qavrayışın 
quruluşu ilə lyin oluvur. Əgor qavrayışın qanunlarını bilsək, diqqotin песо 
ıreyan rtdiyini asanlıqla aydınlaşdıra bilorik. 
Ikinci qrup psixoloqlar diqqotin «cmosional» nozeriyyosini ıas götünnüşlor. 
Onlann fikrinco, diqqotin istiqamoti bütünlüklo ives, ;olobal /o emosiyalurla 
toyin olunur; odur ki, diqqoti psixi iroseslorin xiisusi katcqoiiyast kimi ayırmağa 
liizum yoxdur amenkan biheviorist psixoloqlan bu mövqedədir). 
Üçüncü  qrup  psixoloqlar  iso  «diqqotin  motor  nozoriyyosi»  Inövqeyində 
dururlar.  Onlar  diqqoti  hor  bir  iradi  aktin  osasinda  pjran  motor  yönümün 
tozahürü  hesab  edir.  Başqa  sözlə,  diqqotin  Bicxanizmi,  hor  bir  gorginlik  iiçiin 
xarakterik olan, ozolo qiiwosi Uqnallan ilo bağlıdır. 
Aydındır ki, bu nozoriyyolordon hor biri diqqotin mexa-*iminde yalniz bir 
cehoti osas götürür ve faktik olaraq onun (Izioloji mcxanizmini tam halda izah 
etmoyo yaxınlaşmır. 
285 
Burada  başlıca  məsələ  sinir  hüceyrələrinin  vəziyyətill  əlaqədardır.  Əgər 
müəyyən  qıcıqlayıcmın  tosirilo  sinir  hüceyrəlej  foaliyyət  halına  gəlirsə,  bu, 
oyanma  deməkdir;  ogər  sink  hüceyrələri  müvəqqəti  olaraq  öz  foaliyyotini 
dayandırırsa,  bu  ləngimodir.  Beyində  bu  iki  sinir  prosesi  arasinda  sanki 
mütəmadl  olaraq  mübarizə  gedir,  bir  sahodo  oyanma  olduqda  digor  sahodi 
longimo yaranir vo ya oksino. Bu iki sinir prosesi, İ.P.Pavlovuj  miioyyon etdiyi 
kimi,  iiç  osas  qanuna:  oyanma  vo  longimoii  yayılması,  onlann  cəmləşmosi  vo 
qarşılıqlı  induksiyası  qanunu  tabcdir.  Əsas  sinir  proseslorinin  bu  qanunlan 
diqqotin  mexanizmi  izah  etmok  üçiin  çox  ohomiyyotlidir.  Yalniz  qarşılıqlı 
induksiyf  qanununa  nozor  salaq.  Bu  qanuna  goro  beynin  bir  sahosindo  omolt 
golon  oyanma  başqa  sahodo  longimoyo  sobob  olur  vo  ya  oksin/  qabığın  bir 
sahosindo  yaranan  longimo  başqa  saholordo  oyanmanf  baş  vermosino  sobob 
olur. Demoli,  müəyyən an orzindo be  qabığında oyanma iiciin daha  somoroli, 
optimal saho olur. 
İ.  P.  Pavlov  miioyyon  zaman  icorisindo  daha  çox  oyaniqh  malik  olan 
saholori o p t i m a l  o y a n ı q l ı q  sah adlandırmışdır. İnsana xaricdon 
vo daxildon tosir edon qıc landırıcılar içorisindon homin sahoyo tosir edonlori 
daha  tez  asanhqla  oyanma  omolo  gotirir.  Noticodo  homin  qıcıqlayıcı  d  aydin 
halda  oks  olunur.  İ.  P.  Pavlov  belo  sahoni  beyin  qabığın  yaradıcı  şöbəsi 
adlandınnışdır.  Diqqotin  fizioloji  mexanizmi  homi  şöbənin  foaliyyoti  ilo 
bağlıdır. Çünki eyni zamanda insam beyninə cşitmə, görmə, iybilmo, dadbilmo 
vo s. analizator! vasitosilo bir sira qıcıqlayıcı tosir gostorir. Onlann tosirilo be" 
qabığında muxtolif qiivvoyo malik oyanma ocaqlan yaranir. 
Miioyyon  edilmişdir  ki,  optimal   oyanma  sahosi 
OK 
intensivliyo 
malikdir, lakin bu ocaq orqanizmin hoyat foaliyyotin indiki şoraitindo daha 
davamh olur. Monfi induksiya qanunu göro bir sahodo oyanma omolo gəlirsə, 
bu başqa sahodo longir omolo gotirir vo ya oksino. Bir halda oyanma longimo 
törodir -m o n f i ,  bir sahonin longiməsi başqa sahodo oyanma yaradi bu,   
m ii s b о t    induksiya qanunu adlamr. Demoli. mon induksiya qanununa goro 
bir sahodo omolo golon optimal oyanma başqa saholori longidir. Ona goro do 
tosir edon qıcıqlayıcılard biri daha aydın, aşkar surotdo oks olunur, digorlori 
iso ya heç о olunmur, ya da tutqun surotdo oks etdirilir. Optimal oyanma sah 
dinamik olur. Qıçıqlayıcının tosirilo oyanma saholori tez-tcz ye 
1 
pıyişir.  İ.  P.  Pavlov  bu  mosoloni  obrazlı  şəkildo  belo  izah  edir:  kor  kollə 
qapağından  içəri  baxmaq  miimkiin  olsaydi  vo  böyük  ■irımkürələrin  optimal 
oyanma  olan  yeri  işıq  saçsaydı,  onda  biz  ■işünən  şüurlu  insanin  böyük 
yarımkürəlorində  daim  öz  formasi 
fro 
böyüklüyünə  görə  doyişən, 
yarımkürələrin  biitiin  başqa  ■■holorindoki  az  vo  ya  cox  dorocodo  kölgə  ilo 
əhatə  olunmuş  ■Üzgün  olmayan,  qəribə  çevrəsi  olan  «işıqlı  ləkənin»  песо 
horokot ■tdiyini görərdik. Demoli, bizə tosir edon miixtolif qıcıqlayıcıların mi 
vo  ya  digərinin  daha  aydin  dork  olunmasi  eyni  zamanda  bcyin  habığının 
muxtolif  saholorini  əhatə  edo  bilon  homin  «işıqlı  ləkəyə»  iıyğun  golir  vo  bu 
ciir  yiiksok  oyanıqlıq  törədir.  Qeyd  edilon  «kol-kolor»  iso  longimiş  sahoyo 
uyğun golir. 
Diqqotin  fizioloji  mexanizmini  başa  düşmək  iiciin  İ.  P.  ravlovun  şərtsiz 
reflektor səciyyə daşıyan «Bu nodir?» refleksi fcaqqındakı miilahizələri də çox 
ohomiyyotlidir.  Çünki  hor  bir  yeni,  pözlənilməz  qıcıqlayıcı  «Bu  nədir?»  sualı 
doğurmaqla insanin füurunu homin obyekt üzərino yönəldir, ona bələd olmağa, 
onu  Kptraflı  nozordon  keçinrıəyə  istiqamətləndirir.  L  Beyinin  fizioloji 

 
foaliyyotini  öyrənməklə  A.A.Uxtomski  ■  о  m  i  n  a  n  t  (üstünluk  təşkil  edon) 
o y a n m a   s a h o s i   baqqında  tolim  yaratmışdır.  Dominant  oyanma 
sahosi optimal oyanma sahosindən özünün yiiksok davamlılığı ilo forqlonir. Belo 
Itiin  oyanma  (dominant)  sahosi  noinki  yeni  omolo  golon  oyanma  ocaqlanni 
longidir, hom do onlann hesabina daha da güclənə bilir. Gorgin zehni fəaliyyətlə 
məşğul olan bozi şoxslorə konar qıcıqlayıcı tosir etdikdo onlann ovvəlki problem 
üzərino yönəlməsi daha da giiclonir. Bu halda sanki biitiin qüvvələr səfərbərliyə 
alinir № konar qıcıqlayıcılar sezilməmiş qalır, diqqotin mərkəzləşmesi ■nr. 
İstər optimal oyamqhq sahosi, istorso do dominant haqqinda lolim diqtətin 
ixtiyari növünün mexanizmini kifayot qodor ydınlaşdırmağa imkan vermir. 
Çünki insan qarşısına şüıırlu rətdə moqsod qoyur, öz diqqotini özü tonzim edir. 
Bu iso insana oxsus ikinci siqnal sisteminin (ümumiləşmiş söz qıcıqlan-
dırıcılarının tosirilo beyindo oyanma sahəsinin yaranması) sayo-indo miimkiin 
olur. Yoni qarşıya məqsədqoyma vo foaliyyot oqsodini daima dəqiqləşdinrıə 
diqqoti omolo gotirir, saxlayir vo 
tun 
gələndo başqa obyektə keeirir. Dinamik 
stercotipin yaranması vo möhkomlənməsi (yoni 
287 

146 
xiisusi iş rejiminin yaranması) də diqqotin omolo golmosi vo to cohotdon 
ohomiyyotlidir. 
Əlbottə, diqqotin fizioloji mexanizmi çox mürokko'. Hazırda bu mexanizm 
sinir  sisteminin  muxtolif  soviyyolo"  yerloşmiş  siizgoc  kimi  başa  düşülür, 
buradan  orqanizm  üçün  1  olan  qıcıqlayıcılar  seçilib  ötürülür,  digorlori  iso 
uzaqlaşdırılır. На» xiisuson do beyin sütununda vo qabıqaltı sahələrdo ycrloşmij 
anatomik  vo  funksional  cohotdon  xiisusi  sinir  huccyrolori  olaa  ş a x o l i  
t ö r o m o n i n  - retikulyar formasiyamn foali)^ yotilo olaqolondirilir. 
Mexanizm etibarilo belo bir miirokkoblik hafizo prosesino dl aid cdilo 
bilor. Belo ki. miiasir dövrdə hafizonin p s i x o l o j i   f i z i o l o j i ,       
b i o k i m y o v i  n o z o r i y y o l e   mövcuddur. Bu nozoriyyolorin 
hor birisi cisim vo hadisol surotlorinin beyindo hifz edilmosi, yadda saxlanmasi, 
taninmasi yada salmmasimn maddi əsaslarını bu vo ya digor amillorlo i etmoyo 
cohd gostorir. Elmin tarixindo hafizoni cismin mexaniki' möhürü kimi izah edon 
nozoriyyolor az olmamışdır. Bu mexaniki möhüriin mum iizorindoki izi ilo 
eyniloşdirilir, guya beyindo cisimlorin izlori belo qahr. Miiasir dövrdo hafizoni 
cisiml mexaniki izi kimi başa düşmək ideyası rodd edilir. Çünki miilahizo psixi 
hadisolorin ideal surot olmasi fakti ilo bir sığmır. 
Əlbotto, hafizo do mexanizm etibarilo sinir sistcmi foaliyyoti ilo 
olaqodardir. Miioyyon qıcıqlayıcıların tosirilo oyanmalan omolo golir, beynin 
miivafiq saholorino çatır, cis ideal suroti alinir. Bu zaman sinir hiiceyrolorindo 
clektrokimy vo biokimyovi doyişikliklər omolo golir. İzlorin möhkomliyi s
: 
hiiceyrolorindo omolo golon homin dəyişikliklərin xarakterin asılıdır. Bu cohot 
qisa vo uzunmiiddotli hafizonin mcxanizr. toşkil edir. Kiçik bir misal. Kosoyoni 
hiindiir stolun us qoyurlar, о özünü yero atır, döşəmoyə doyib ozilir. Onu yeni 
homin yero qoyurlar. Lakin bu dofo yero atılmır, sanki ağrını, hiindiir ycrdon 
atılmağın tohlükəli olduğunu yadında saxlayir. 
Təcrübəni  başqa  variantda  aşağıdakı  kimi  apanrlar:  koso  hiindiir  yerdon 
atılıb  yero  diişiir,  döşəməyə  doyib  ozilir.  Homin  doqiqo  onun  bcynino  zoif 
elektrik  сөгəуаш  keçirilmoklo  omoln  golmiş  sinir  rabitəsi  pozulur.  Yəni  ağrı 
hissi kosoyonit yaddaşmdan silinir. Onu yenidon hiindiir stolun üstünə qoyurlar, 
о 
288 №u yeno do yerə atir. Bu dofo izi pozmurlar, onu yenidon /olki hiindiir yero 
qoyurlar, lakin yadda qalan «tocriibo» onu liyatlı olmağa vadar edir. Demoli, 
hafizodo izlorin saxlanmasi lir hiiceyrolorindo dorin biokimyovi dəyişikliklərin 
baş vermosi • bağlıdır (şəkil 42). Belo doyişiklik noinki sinapslarda (sinir 
ft/unmasimn bir qrup sinir hüccyrosindən başqa qrupa ötürüldüyü, larıldiyi yer), 
hom do neyronlann özündo, onlann ayn-ayn pvlorində   baş   verir.   Noticodo   
yaddasaxlama prosesinin ■ i p i 1 1 о 1 i   səciyyo daşıması idcyası meydana 
çıxır. Birinci lerholodo (qiciqlandincilar bilavasito tosir etdikdon sonra) beyin 
JOceyrolərində qısamüddotli e l e k t r o k i m y o v i  reaksiya tas verir. 
Ikinci morholodo iso sinir hiiceyrolorindo yeni zülali Ihaddonin (proteinin) 
yaranması ilo bağlı biokimyovi reaksiya ю1о golir. Birinci mərhələ çox az 
miiddotdo, bozon bir песо ■uiiyo vo ya doqiqo davam cdir. Bunu qisamiiddotli 
hafizonin izioloji mexanizmi hesab edirlor. Bu morholodo hiiccyrolordo 
fizioloji dəyişikliklər Ьофа olunur. Hiiccyrolordo borpa olunmayan kimyəvi 
dəyişikliklərə gotiron ikinci morholo iso u z u n m i i d - l o t l i   
h a f i z o n i n  mexanizmi hesab olunur. 
Bir  fakta  diqqot  yetirək.  insan  miioyyon  sobob  üzündon  fnüvəqqəti  olaraq 
şüurunu İtırdikdo bilavasito homin trofodo ona tosir edon qıcıq-lıyıcıları yadinda 
saxlaya  bilmir.  Görüniir,  bu  tosirlor  qisamiiddotli  elektrokimyovi  reaksiya 
S^iyyəsindo  qalmış,  linir  hiiceyrolorindo  holo  miivafiq  biokimyovi  doyişiklik 
yarada bilməmişdir. 
Hafizonin mexanizmini İzah etmokdə İ. P. Pavlovun 
forti 
reflekslor 
nozoriyyosi do miihiim rol oynayir. Homin nozoriyyo hafizonin uzun tarixo 
malik 
olan psixoloji nozoriyyo- ş
oki
j 
42
. xiden 
siçanlara «kundırbazlıq» Sİnin 
mahiyyotini izah etmoyo 
ctmeyi öyrotdi. Bu zaman 
«təlim 
görmüş» mi 
к 
an 
verir. Miioyyon müna- 
si
Çanlann 
Deyters 
hüceyrolərində adenin 
,        i     , 
,       , 
artmış, urutsil isə azalmışdı. 
fibətlordə olan qıcıqlayıçılann 
157-19 
təsirilə 
beyində 
yaranan 
müvəqqəti 
sinir 
olaqolori 
assosiasiyala™  maddi  osasını  təşkil  edir.  Hafizoni  toyin  cdon  ı/lorın 
daşıyıeısı kinfl dinamik sinir rabitələri çıxış edir. Bıı nöqteyi-nozordon hafm 
mütoşəkkil assosiasiyalar sistcmidir. Çünki hafızə çisim fl  hadisolori malik 
olduqları  gerçək  olaqo  vo  asılılıqda,  rabitolordtj  oks  ctdirnr.  Biz  cisimləri, 
sözləri,  fikirləri,  hisslori,  lıorokətlefl  daim  miioyyon  əlaqodə  yadda 
saxlayırıq. Demoli, hafizfl foaliyyotinin əsasını homişə müəyyən rabitolor - 
assosiasiyalÄ  toşkil  cdir.  Hafızə  təsovvürlərinin  bu  rabitolori  holo 
eramızdae ovvol Aristotel torofindon irəli süriilən üç prinsipə əsaslanır. 
1. Q o n ş u l u q  a s s o s i a s i y a s ı .  Hor hansı bir cisim və 
ya  hadisənin  qa\  ranılması,  yaxud  onun  haqqinda  losovvü^P  onunla  bir 
zamanda  vo  ya  bilavasito  ondan  sonra  qavranılmış  cisim,  ya  hadiso 
tosovvürünün canlanmasına sobob olur. Orta moktob yoldaşlarımızdan birino 
rast  golmok,  yaxud  onun  haqqinda  tosovviir,  moktob  hoyatina  aid  bir  sira 
başqa hadisolorin təsowürlərini canlandırır. 
2. 
O x ş a r l ı q   a s s o s i a s i y a s ı .   Hor  hansi  bifi 
cismin  qavramlmasi  vo  ya  onun  haqqinda  tosovviir,  ona  oxşarı 
başqa  cisim  təsəvvüriinii  canlandırır.  Dostumuza  bonzoyon  bin 
adam gordiikdo, onun haqqinda tosovviir yaranir. 
3.  Ə k s l i k  
a s s o s i a s i y a s i .  
Bir-birino 
hor 
hansi 
cohotdon  oks  olan  cisim  vo  ya  hadisonin  qavramlmasi,  onun  haq- 
qinda 
tosovviir, 
ya 
fikir, 
onlann 
surotlorinin 
şüurumuzda 
can- 
lanmasina 
sobob 
olur. 
Gözol 
adam 
tosovvürii 
çirkin 
adam 
təsovvürünü, qış təsovvürü yay təsovvüriinü omolo gotirir vo s.'l 
I .  г. и м1 
24,1% I  
kspc-
iriiiicntali 
inmental 
289 

 
Assosiasiyalann  fizioloji  osasını  şərti  reflekslorin  miivoqqori  rabitolorin 
yaranması  təşkil  edir.  İ.  P.  Pavlov  qcyd  edirdi  ki,  mii-voqqoti  sinir  rabitosi 
heyvanlar alomindo vo bizim özümüzdo on miihiim fizioloji hadisodir. Bununla 
birlikdo  o,  psixioloqlann  assosiasiya  adlandırdıqları  psixi  hadisodir.  Bu 
assosiasiyalar horokot vo işlərin, təsəvvürlorin, yaxud horf, söz vo fikirlorin bir-
ləşmolorindən ibarot ola bilor. 
Hafizonin  qanunauyğunluqlarını  mexaniki  olaqolorlo  -qıcıqlayıcıların 
assosiasiyasi  ilo  məhdudlaşdırmaq  vo  yalniz  bununla  izah  ctmok  sohvdir. 
insan  hafizosini  muxtolif  cisim  vo  hadisolor  arasındakı  miirokkob  daxili 
rabitolorin  inikasi  xarakterize  cdir  vo  hom  do  hafizo  tofokkiirlo  six  birlik 
hahnda  coroyan  cdir.  Bununla  yanaşı,  hafizo  proscslori  osason  miioyyon 
moqsodo 
290 
 
olmiş foal proseslərdir. Öyrənmə vo yaddasaxlamada, tan una b yadasalmada da 
bu məqsədəyönolmişlik daim üstün mövqe lliıır. Odur ki, hafizonin mahiyyotini 
ancaq mexaniki olaqolorin liranmasi ilo izah etmok kifayot deyildir. Ona göro do 
hafizonin  lexanizmini  aydınlaşdınnaq  üçün  miiasir  dövrdo  biokimyovi,  lofiziki, 
elektrokimyovi  vo  s.  nəzəriyyələr  iroli  siiriiliir,  eksperi-ntlər  keçirilir.  Əlbottə, 
hafizonin  mexanizmini  tam  doqiqliklo,  i  surotdo  izah  etmok  gəlocoyin  işidir. 
Lakin  verilmiş  qısa  llumatdan  aydin  olur  ki,  istor  diqqotin, istorso  do  hafizonin 
mad-I  osasinda  muxtolif  xassoloro  malik  olan  qıcıqlayıcılann  tosiriilo  imolo 
golon sinir proscslori durur. 
 
 
3. Diqqot vo hafizonin növləri, onlann tosnifi 
 
Diqqot  vo  hafizo  miirokkob  psixi  hadiso  kimi  çoxcəhətli  insan 
beliyyətinin  biitiin  saholorino  xidmot  cdir.  Odur  ki,  onlan  muxtolif 
bcyarlara goro tosnif etmok olar. 
Hafizonin novlori ilk növbədo noyi yadda saxlayırıq, песо dda saxlayırıq vo no 
qodor miiddoto yadda saxlayırıq suallan ilo •I ıqodardır. Çünki hafizo do, diqqot 
kimi, insanin biitiin çoxcəhətli •aliyyətində iştirak ctdiyinə görə onun tozahiir 
formalan olduqea muxtolifdir. Odur ki, hafizonin növlərini bir песо istiqamotdo, 
ayn-•yrı meyarlara göro, tosnif ctmok olar: 
1)  h a f i z o n i n   o b y e k t i   n o d i r   -  yoni  insan  noyi 
yadda 
saxlayir? 
Bu, 
cisim 
vo 
hadisolordimi, 
fikirdirmi, 
horo- 
kotdinni  yaxud  hisslor,  emosiyalardirmi?  Bundan  asılı  olaraq  hafi- 
lonin:  o b r a z l ı   ( s u r ə t ) ,   s ö z l ü - m o n t i q i ,   h   о   -  
r o k i  
vo 
e m o s i o n a l  
növlori  ayird  edilir.  Hafizonin  bu 
lövləri-hərokət  hafizosi.  emosional  hafizo,  surot  hafizosi  vo  sözlü- 
montiqi  hafizo  diqqotin  do  obyekti  ola  bilir.  Yoni  diqqotin  bu 
obyektlərin  inikasında  iştirakı  insanin  psixi  fəallığını  artinr  vo 
hafizonin  qeyd  edilon  novlori  daha  dolğun  olur,  varlığı  adekvat 
lurotdo  oks  etdirir.  Öz  obyektinə  göro  diqqot  do  xarici  vo  daxili  ola 
bilor. 
2)  foaliyyotin 
moqsodindon, 
eloco 
do 
hafizo 
vo 
diqqotin 
ixtiyari  surotdo  tonzim  cdilmə  səviyyosindən  asılı  olaraq  hor  iki 
psixi 
hadisonin 
q e y r i i x t i y a r i  
vo 
i x t i y a r i  
novlori 
forqlondirilir. 
Bu 
meyara 
goro 
diqqot 
qeyri-ixtiyari 
vo 
ixtiyari 
olduğıı kimi hafizonin do qeyri-ixtiyari vo ixtiyari novlori ayifl] edilir. 
3)   materialın   möhkomlonmosi   vo   yadda saxlanmaej 
müddotindən  asılı  olaraq  hafizonin  q  ı  s  a  m  Li  d  d  о  t  I  i  J 
u z u n m i i d d o t l i    vo o p e r a t i v    novlori qeyd edilir. 
İstor  hafizonin, istorso do diqqotin bu  novlori  mahiyyajj etibarilo, bir-biri 
ilo  bağlı  olsa  da,  onlann  spesifik  psixoloji  mo/,  munu  olduğundan  hor  birini 
aynliqda nozordon kecirmok dahfj moqsodouygundur.