Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

1 
о  ş  m  о  dedikdo  orqanizmi  fəallaşdıran  vo  homin  bnlhgi 
istiqamotlondiron  tohriklor  nozordo  tutulur.  Bu  mozmun  итак  foaliyyoti  ilo 
olaqodar  olaraq  da  saxlamr.  Yoni  insam  foal  ■гак  foaliyyotino  yönəldən, 
istiqamotlondiron  amillor  onun  llrükının  motivini  toşkil  edir.  Motivloşmo 
anlayışı  gcniş  monada  ■ixologiya  elminin  biitiin  saholorindo  istifado  olunur, 
hom do Jhotiv rolunda tolobatlar vo maraqlar, hovos vo emosiyalar, yönəliş »ü 
idcallar çıxış edo bilor. Motivləşmo dedikdo insanin idrak Biliyyotini horokoto 
gotiron vo istiqamotlondiron amillor başa İDşülür. Burada «maddiləşon», əşyavi 
mozmun kosb edon blobatlarla yanaşı ictimai hoyatin mohsulu olan motivlor do 
■milium  rol  oynayir.  Bu  monada  insanin  idrak  foaliyyotinin  motiv-Bimosi 
sosial səciyyə daşıyır. 
Motivin  hom  filogenezdo,  hom  do  ontogenezdə  təşəkkülüno  ■qqot 
yetirilso, aydin olur ki, onun ilkin formasi real əşyalardır. pomin əşyalar insanin 
on sado maddi təlobatını ödəməyə xidmot Ifılır. Sonradan ideal əşyalar, cisimlor 
motiv  ola  bilir.  Bu  morholodo  lomin  cisimlor  vo  ya  oşyalar  ya  tohrikedici 
tosovviirlor, yaxud fttnrlu moqsod formasında (motivlər-məqsədlər) çıxış edir. 
Motivloşmə dedikdo insan foaliyyotini vo ya davranışını hoyat ■homiyyətli 
şoraito, cisimloro istiqamotlondiron, tohrik edon ■iixoloji törəmə vo proseslorin 
mocmusu nozordo tutulur. Bclo bir lönoliş vo istiqamotlonmo sayosindo insanda 
homin  cisim  vo  lidisoloro  ehtiraslı,  seçici  miinasibot  yaranir,  psixi  inikas  daha 
poqsodəyönəlmiş olur, yoni insanin idrak foaliyyoti daha foal olur. buna göro do 

195 
insanin  noinki  idrak  foaliyyotini,  hom  do  davranışını  tisa  düşmək,  izah  ctmok 
üçün motivləşmə açar rolunu oynayir. 
Molumdur  ki,  hor  bir  canh  orqanizm  otrafdaki  cisimloro,  pdisələrə  seçici 
miinasibot  bosloyir.  Yoni  bir  halda  miioyyon  ■limlor  qrupundan  bir  qismi 
seçilib aynhr, digor qismindon imtina edilir. Bu seçilib aynlan cismo, hadisoyo 
miinasibot  başqa  olur.  bclo  ki,  homin  zoruri  cisimlor,  hadisolor  otrafda 
yoxdursa,  ona  llhtivac,  tolobat  yaranir,  bunun  sayosindo  onlar  axtanhr,  oldo 
edilir  və  tapılır.  Belo  bir  axtarış  aktı  lazımi  cısmi  tapmaymcaya  qodafj  davam 
edəcəkdir.  Dcməli,  cismə  olan  tolobat  orqanizmin  ax  istiqamotini  vo  bununla 
bərabər, fəallığını tomin edəcəkdir. 
z 
obyekt oldo edilirso, subyektin foaliyyoti 
bitmiş hesab olunur Orqanizmin miioyyon obyekto belo foal miinasiboti vo ya 
yönolifl  bir  halda  anadangolmo,  irsi  (instinktlor),  digor  halda  iso  hoyalda 
qazanılan  davranış  formalan  (vərdişlər)  ilo  şortlono,  toyin  cdila  bilor. 
Davranışın,  mühitlə  əlaqənin,  fəallığın  bosit  formalan  daha  çox  heyvanlar 
alominə  xasdır.  İnsanın  fəallığı  bir  cox  hallarda  indiki  anda,  bozon,  hotta 
iimumon  mövcud  olmayan  obyektin  -moqsədin  az-çox  uzun  miiddot 
axtanlmasına  yönəlir.  insamn  idrak  foaliyyoti,  xiisuson  toxoyyiilii  ona  imkan 
verir  ki.  otrafda  olmayan  cismin  ideal  surotini  yaratsin  vo  ondan  öz 
foaliyyotinin tohrikedici sobobi kimi istifado etsin. Bu zaman ideal amil idrakin. 
eloco da əşyavi foaliyyotin motivinə cevrilir, yoni, insamn psixi vo fiziki fəalhğı 
ideal amillə motivləşir. 
Ümumiyyotlo, motivləşmə dedikdo, insam bu \o ya digor horokot vo roftan 
yerino  yetirməyə  yönəldən,  istiqamotlondiron,  onu  fəallaşdıran  təhriklori  başa 
düşürük. 
Motivlosmo 
orqanizm! 
foallaşdıran 
vo 
homin 
fəallığı 
istiqamotlondiron tohriklordir. 
Motivləşdirici  amillor  öz  tozahiir  xiisusiyyotlori  vo  vo/i-fələrinə  göro  üç 
qrupa bölünür: 
a)
 
«orqanizm no iiciin foal voziyyoto golir?» sualtm tohlil edorkon homin 
fəallığın monboyi kimi tolobatlar vo instinktlor nozordon keeirilir; 
b)
 
ogor  orqanizmin  foalhgimn  noyo  yönoldiyi,  noyin  xatirir  başqasını 
deyil,  mohz  miioyyon  bir  davranış  vo  foaliyyot  aktuu  scçməklə  bağlı  olmasi 
tohlil  olunursa,  onda,  hor  şeydən  ovvol,  motiv  davranışı  istiqamotlondiron 
sobob kimi araşdırılır; 
v)  davranışın  dinamikasının  песо  vo  hansi  torzdo  tenziaj  cdilməsilo  bağlı 
mosolo  holl  cdilorkon  hisslorin,  emosiyalarm,  subyektiv  yaşamaların  (arzu, 
istok, cohd vo s.), yönolişin insan davranışında tozahürü araşdınlır. 
İnsanın  idrak  foaliyyoti  do  bu  iic  qrup  amillərlo  motivləşir.  Hot  bir 
tohrikedici qrup vo ya amilin idrak foaliyyotino tosiri özüno« moxsus cohotloro 
malikdir. Belo ki, idrak foaliyyotinin motivlofj  məsi çox miirokkob proses olub 
bir-birino  zidd  ohm  tohriklori  tohlil  vo  torkib  etmoyi,  müqayisələndirməyi, 
seçmoyi, nohayot, qorar qobul etmoyi zoruri edir. Bu proses psixoloji cohotdon 
bir do onunla 
386 
>kkəbləşir ki, heç do real motivlorin hamisi subyekt torofindon |ni dorocodo 
aydin dork cdilmir, yoni miioyyon işi, əməliyyatı 'irlayıb hoyata kecirorkon onun 
biitiin tohrikedici soboblorinin ısı eyni soviyyodo aydin dork cdilmir, bozon 
onlar miioyyon iş pra edildikdon sonra özünü aydin surotdo biiruzo verir. 
Demoli, istor insanin idrak, istorso do icra foaliyyotino Dtivləşmə muxtolif 
şokildə tosir gostorir. Bu ondan iroli golir ki, \ lor (oz aralarmda) muxtolif 
miinasibot vo ya nisbotdo olur. рак vo ya icra foaliyyotinin motivi ilo xarici 
şərait arasinda belo pilar da ola bilor. Homin amillərdən asih olaraq motivlosmo 
bir Ida foaliyyoti gücləndirə, daha mohsuldar edo bilor, digor halda onun normal 
gedişinə monfi tosir göstərər, istor icra, istorso do рак foaliyyotinin 
mohsuldarhgimn aşağı düşməsinə sobob ola lor. Motivlosmo foaliyyoto о zaman 
monfi tosir gostorir ki, eyni Mtliyyotin bir-birino zidd golon bir песо motivi 
olsun. Yaxud uoyyən işin, hərəkətin yerino yetirilmosi iiciin lazim olan 
jajbyektiv imkanlarla ziddiyyət toşkil etsin. Orta məktəbi qurtarmış agırdin 
golocok foaliyyot növünü, ali moktobi, ixtisas sahosini içməsi ilo olaqodar onun 
foaliyyotinin motivləşməsində nozoro ■pan ziddiyyotlor buna misal ola bilor. 
Qabiliyyot  vo  bacanğına,  hazırlıq  soviyyosinə  görəmi,  yoxsa  ||vos,  arzu  vo 
istoyinə göro, yaxud, başqalarının təhrikilə hor ansı ali moktobi, ixtisası seçmək 
son noticodo foaliyyoto ciddi aeir gostorir. Bozon arzu, istok, hovoslo qabiliyyot 
vo  bacanq,  fadi  soy  arasinda  dorin  ziddiyyot  omolo  golir.  Homin  ziddiyyotin 
inliqla  holl  ediləcəyini  gözlomək  çətindir.  Çünki  yalniz  İddiyyətin  dorinliyi 
mosoloni holl etmir, hom do bu, subyektin onu pwliyyoto tohrik edon motivlor 
mübarizəsino  münasibətindən,  li  səyindən,  əsaslı,  düşünülmüş  qorar  qobul 
etməkdən, qərarın rasında əzmkarlığından, кəпаг təsirlərə qarşı durmaq dəyanə-
idon və s. asılıdır. 
Bozon  ali  moktobi  III—IV  kurslardan  qoyub  gctmək,  yaxud,  Вөууоп 
foaliyyot  sahəsindon  üz  döndərmək  vo s.  kimi  hallar  tivləşmonin  insamn  idrak 
vo ya icra foaliyyotino песо tosir mosindən asılıdır. 
Nozordon  qaçırmaq  olmaz  ki,  motivlosmo  qiitblii  sociyyo  isıyır.  İstər  idrak, 
istorso  do  icra  foaliyyoti  hom  miisbot,  hom  do  onfi  motivlorlo  olaqodar  ola 
bilor.  Lakin  bu  qütblüyün  özü  mmetrik  sociyyo  daşımır.  Yoni  foaliyyoto  tosiri 
co' -ndon miisbot 
387 
25* 

 
maqsodo nail olana** 
— a)    qədərki 
vaxt 
və ya mənfı motivləşmə eyni dərəcədə təzahür ein Motivloşmodəki belə bir 
qütblük  yalnız  fəaliyyətin  xarakter  görə  deyil,  hom  do  insanin  yaş 
xiisusiyyətlərinə görə nozəro car] 
Ycniyetmənin öz «qəhromanlığını», «cəsarətini» sübut etri üçiin kimi isə 
vurması, dersi qəsdən pozması, kiminsə mas qaçırması, ictimai qadağana məhəl 
qoymaması və s. buna misal bilor. Demoli, motivloşmonin insanin istor idrak, 
istorso do foaliyyotino tosiri muxtolif sociyyoli olur. Bu, bir toroh" foaliyyoto 
miisbot vo ya adekvat, digor torofdon. pozucu, longidioj bir sözlə, monfi tosir 
gostorir. 
Motivləşmənin  foaliyyotin  noticosino  tosiri  daha  çox  moqsootl 
seçilməsindən asılıdır. Bozon insan iiçün motivləşmonin obyekti 4 moqsodi real 
mövcud olan cisim, hadiso deyil. icranın müoyy^ soviyyosi, yaxud insanin nail 
olmağa  can  atdığı  miioyyon  bir  noiiol  olur.  Adoton  insan  foaliyyotinin 
motivloşmosinin obyekt I məqsədini özii seçir. Motivləşmodəki forq fəaliyyofJ 
səmərəliliyino  qabiliyyotlor  sahəsindoki  fərqdon  daha  сох  X&M  edir.  İcra 
foaliyyotinin  diizgiin  motivloşmosi  insanin  biitilfl  potensial  qiivvolorini 
soforbor  etmoyo  imkan  vcrir  vo  davamh  irad  cəhd  göstonnok  sayosindo 
foaliyyoti daha miivoffoqiyyotlo ycrini yetirmok olur. Hoyat buna aid yiizlorlo. 
minlorlo  misal  verir.  Bed  ki,  bozi  hallarda  orta  qabiliyyot  soviyyosino  malik 
tolobo ist« tolim foaliyyotindo, istorso do icra foaliyyotindo daha istcdadli lakin 
foaliyyotinin  obyekt  -  moqsodini,  motivlosmosini  diizgiH  toşkil  edo  bilmoyən 
tolobdon yiiksok notico oldo edir. 
Şagirdin «vaxtı öldürmok üçün» rast goldiyi riyazi mosolel holl etmosi ilo 
cv  tapşırığını  yerino  yetirmok  xatirino  holl  ctmnl  forqlonir.  Əlbotto,  bu  forqi 
holo  foaliyyotin  (indiki  halda  likr  mosoloni  holl  etməklo  bağlı  idrak 
foaliyyotinin)  miivoffoqiyyoti  icrasını  şərtlondiron  tosirli  motivlosmo  hesab 
etmok  olmaz.  AxtarH  tapmaq,  siibut  etmok,  yaratmaq  moqsodilo  bağlı  motiv 
istor 
idi.il 
foaliyyoti,  istorso  do  icra  foaliyyotinin  gcdişi  vo  noticosino  tam* 
milə başqa  mozmun vcrir.  Əgor  homin  foaliyyotin icrasina  xalq* toroqqisino, 
elmi  vo  modoni  inkişafına  öz  töhfosini  vcrmək  kirni  ictimai  məzmunlu  motiv 
do  qoşularsa,  voziyyot  tamamilo  basqi  olur.  Burada  foaliyyoto  yalniz  şoxsi 
deyil,  hom  do  ictimai  bore  yerino  yetirmok  baximindan  yanaşmaq  işo  olan 
miinasibot  dəyişdirir,  insanin  zehni  vo  fiziki  qüvvolorinin  gorginliyini  artinr, 
daha yiiksok notico oldo cdilmosini sortlondirir. I osadiifi dcyildl. 
388 
insanin  istor  idrak,  istorso  do  icra  foaliyyotinin  somoroliliyini  fcioltmok  iiciin 
miihiim psixoloji amil kimi f o a l i y y o t   o t i v i n i n  о p t i m a 11 a 
ş  d l r l 1  m a  s l ideyasi iroli  ulıniişdür.  Bu, insanin hom idrak, hom do icra 
foaliyyotinin 
oliliyino  tosir  edon  miihiim  psixoloji  amildir.  I  Insan  foaliyyotinin 
somoroliliyi 
motivloşmənin 
optimallıq 
^fcyəsindən 
çox 
asılıdır. 
Motivloşmonin  optimal  soviyyosi  klayışı  psixologiya  elmino  bizim  osrin 
ovvollorindo Yerks vo ■dsonun (1908) tədqiqatları sayosindo daxil edilmişdir. 
Homin pluyışın mozmununu diizgiin başa düşmok üçiin bir песо hoyati ■•al.ı 
diqqot yetirok. 
Istor  ali  moktobdo,  istorso  do  orta  moktobdo  tolobo  vo  ya  bird  hotta 
imtahana yaxşı hazırlaşmasına, imtahana qodor Mlcriah yoldaşlarına yaxşı izah 
etməsinə baxmayaraq bir sira illarda imtahan zamani çaşır, həyəcanlanıb özünü 
itirir.  Yaxud.  pbiçilər  yaxşı  bilir  lor  ki,  ordu  tolim  zamani  daha  yaxşı  manevr 
do  bilir.  noinki  real  döyüş  voziyyotindo.  Hotta  miioyyon  İılınişdir  ki,  hoqiqi 
döyüş zamani osgorlorin yalniz üçdo bir ■sosi komanda ilo doqiq atəş açır. 
Bclo  faktlan  izah  etmok  iiciin  bir  sira  psixoloqlar  btivləşmənin  optimal 
soviyyosi  terminindon  istifado  etdilor.  fcoyyon  edildi  ki,  motivləşmənin 
JHıınal  soviyyosi  yiiksoldikco,  |İra  il  in 
kcyfiyyoti  do  yuksolir.  »akin  bu  yüksəliş 
intəhasız  deyil, 
d u n  
özünün  miioyyon 
hiidudu 
ford 
ford > 
с J 
Я  
W
.tm 
2 I 
E 
Şokil  44.  Məqsodo  yaxınlaşdıqca  motivasiyanın 
qüwosi doyişilir: 
a) 
məqsədo nail olmaq prosesindo vo 
b)
 
mü
vəffəqiyyolsizlikdon qaçarkon 
motivasiya qüwəsinin doyişilmo 
dinamikası 
389 
vardir. Əgər motivləşmənin səviyyəsi bu hüdudu keçirsə, о icranın keyfıyyoti 
aşağı düşür. Həmin məsələ qrafık halda şəkil 4J dəki kimi ifadə oluna bilər. 
Psixoloji  todqiqatlar  gostorir  ki,  hor  bir  konkret  halda  motivləşmənin 
optimal  soviyyosi  var.  Homin  optimal  soviyyo  is*)'  holl  edilon  mosolonin 
çoıinliyindən asılıdır. Mosolo cotin olduğu] halda optimal  soviyyo (optimum) 
zoif  motivasiyada  da  oldo  edilir,  amma  mosolo  yüngül  olduqda  о  qiivvotli 
motivasiyaya  müvafid  golir.  Görünür,  mosolo  yiingiil  olduqda,  motivasiyamn 
onda/oni  keçməsi  -  çox  qiivvotli  vo  ya  artiq  olmasi  davramsda  pozğunluq 
moqsod 
i 
) moqsod 
 
\ 
b) 
Optimal 
soviyyo 
tkil 43. Motivləşmənin optimal 
səviyyəsi 

 
omolo gotiro bilmir, amma mosolo çotin olduqda bir imkan meydana çıxır. Bu 
halda motivasiyada emosional boyalar hoddon ziyado çoxalır, giiclii motivasiya 
mosolonin  çotinliyi  ill  rastlaşdıqda  çaşqınhq,  affekt  hallan  törodir  (Bax:  şokil 
44). 
Demoli, belo noticoyo golmok olar ki, hoddon ziyado qiivvotl 
stimullaşdırma miihitin qarşıya qoyduğu məsələloro uyğunlaşma nın 
səmərəliliyino monfi tosir edir. Əgər motivloşmonin qüvvotl hoddon ziyado 
çox olarsa, onda nəinki alışma, hom do davranısa nozarot pozulur. Bu cohot 
foaliyyotin emosional tonzimində do bu vo ya digor dorocodo nozoro çarpır. 
 
 
2. Foaliyyotin emosional tonzimi 
 
Emosiyalar hom foaliyyotin noticosi, hom do onun horokei «mexanizmi» 
kimi tozahiir edir. Holo empirik miisahidolordon aydin olur ki, insanin yaxşı 
ohvali-ruhiyyosi onun öz foaliyyotinaa miinasibotino do ciddi miisbot tosir 
gostorir. Oksino, pis ohvah-ruhiyyo, qom, kodor, qiisso sanki insanin əl-qolunu 
bağlayır, onun miioyyon bir işi, foaliyyoti hovoslo yerino yetirmosino ciddi 
surotdo mane olur. Belo bir voziyyot affekt halında, streü) voziyyotindo do 
nozoro çarpır. Yoni belo qiivvotli hisslor foahs yoto pozucu tosir gostorir, 
foaliyyotin xarakterindon asih olaraq məhsuldarlığın aşağı düşməsino. qozaya 
yol vermok vo s. kimi hallara gotirib çıxanr. 
İşin hotta hansı ohvali-ruhiyyə ilo baslanmasindan da çox şcy ı asılıdır. 
Burada soboblo notico arasındakı dialektik olaqo aydin surotdo nozoro carpir. 
Belo ki, indi burada sobob olan sey basqa yerdo notico vo ya oksino olur. 
Foaliyyotin yalniz başlanması deyil, 
390 ■nticosinin belo emosional cohotdon qabaqcadan toyin olunmasi #nun 
gedişino, somərəliliyinə tosir etməklə yanaşı, tonzim öhınmasmda da miihiim 
rol oynayir. Bu cohot emosiyalann ■enşəyi ilo əlaqədardır. 
Tokamiil  prosesindo  emosiyalar  canh  varlığın,  orqanizmin 
bioloji 
voziyyotini,  xarici  tosirlorin  onun  üçün  ohomiyyotlilik  iorocosini  toyin  etmok 
vasitosi  kimi  meydana  çıxmış,  inkişaf  ttmişdir.  Bu  monada  emosiyalar  öz 
monşəyinə  görə  növün  •jcrübəsi  formasi  kimi  tozahiir  edir,  yoni  ford 
cmosiyalara uyğun  tlaraq zoruri horokotlori (tohliikodon qacrnaq, nosli davam 
ltdirmok  vo  s.)  hoyata  kecirir.  Hom  do  belo  horokotlorin  moqsədəmüvafiqliyi 
ford iiciin gizli qalir. 
Emosiyalar  fordi  tocriibo  qazanmaq  iiciin  do  çox  ohomiyyotlidir.  İstər 
genetik,  istorso  do  ontogenetik  inkişaf  prosesindo  emosiyalann  qiitbliiyii 
(miisbot  vo  monfi  olmasi)  noinki  sado  uyğunlaşma  horokotlorinin,  hotta 
miirokkob  insan  flbaliyyotinin  do  tonzimindo  miihiim  rol  oynayir.  Faydali 
qıcıqlayıcılann  omolo  gotirdiyi  miisbot  emosiyalar  subyckti  tohrik  edir  ki, 
onlan  yaxşı  mənimsəsin  vo  möhkəmlətsin.  Monfi  imosiyalar  iso  subyekti  clə 
fəallaşdırır  ki,  bunun  sayosindo  o,  tiyanh  təsirlərdən  uzaqlaşır.  Demoli, 
emosiyalar  miisbot  vo  monfi  möhkəmləndirmə  funksiyalarını  yerino  yctirir, 
bununla  da  subyckto  miisbot  davranış  vo  horokot  tərzini  qazanmağa,  özünü 
doğrultmayanlardan  uzaqlaşmağa  imkan  vcrir.  Bu  cohot  insanin  'foaliyyotino 
do aid edilo bilor. 
Molumdur  ki,  insanin  emosiya  ve  hisslori  ictimai-tarixi  inkişafın 
mohsuludur.  Onlar  inkişaf  edərək,  möhkəmlənərək  noinki  davranışın,  hom  do 
insan foaliyyotinin daxili tənzimçisinə çcvrilir. Çünki tolobatlann təzahürünün 
subyektiv  formasi  kimi  emosiyalar  foaliyyoti  qabaqlayir,  insam  foaliyyoto 
tohrik edir vo ona yönəldir. 
Emosiyalann  inkişafının  yiiksok  morholosi  kimi  insanin  ali  hisslori  onun 
tolobatlan ilo bağlı olan əşyalara davamh miina-•ibətlə sociyyolonir. Noticodo 
emosiyalar, hisslor subyektin 'yaranan şəraitə, öz foaliyyotino, homin şərait vo 
ya  foaliyyotdo  insanin  özünü  песо  ifado  etməsinə  qiymotlondirici 
munasibotini  •ks  etdirir.  Daha  konkret  deyilso,  emosiyalar  foaliyyotin 
müvəffəqiyyətlə icra edilmosino ya kömək edon, ya da mane olan hor hansi bir 
şəraitə insanin qiymotlondirici miinasibotidir. 
391 
Məsələn,  şəraitlə  əlaqədar  olaraq qorxu,  qəzəb  foaliyyoto  mat*  olduğu  halda, 
onun  yaxşı  noticəsilo  bağlı  omolo  golon  scvinc,  foı.th  səfərbərcdici  rol 
oynayir.  Emosiyalar  foaliyyoto  miinasiboll  dəyişir,  encrjini  artinr,  iradi  səyi 
giiclondirir. 
Çox toossiif ki, foaliyyotin emosional tonzimindon 
istehs.il 
prosesindo 
kifayot qodor diizgiin istifado cdilmir. Bclo ki, zay mohsullar istehsal cdonlor 
bu mohsullara basqa adamlann pit munasibotini sanki no göriir, no cşidirlər. 
Foaliyyotin noticosi, ı>ın keyfiyyoti sanki onlan əsla maraqlandırmır. Bclo 
isçilor foaliyyotin yalniz, песо deyorlor, prosessual torofini yerino yetirmoyi 
«fəaliyyəti başa vurmaq» kimi qobul edirlor. Halbuki foaliyyajl mohsulunun 
yiiksok keyfiyyotinin doğurduğu miisbot einosiyalai foaliyyotin sonraki 
morholosi üçiin çox qiivvotli tohrikedici am ill çevrilir. Bu halda mosuliyyot 
hissi, vicdan ozabi vo s. kimi ah hisslor insanin öz foaliyyotino munasibotini 
otratli nozordon keçirmək,   miioyyon,   hom   do   nisboton   ali   mcyarla onu 
qiymotlondirmok mcyli kimi tozahiir cdir. Odur ki. emosiyalann, hisslorin 
toşokkülü insanin bir şoxsiyyət kimi toşəkkülü üçün 
dil 
çox vacibdir. Yalniz 
davamh emosional miinasibotlorin obyekti olmaqla bore vo mosuliyyot hissi, 
ideallar, davrams nonnalan foaliyyotin   real   motivlorino   cevrilir.   Bunlar   
vox giiclu tohrikedicilor kimi insan foaliyyotinin istiqamotino, intensivliyinaJ 
məhsuldarlığına ciddi tosir gostorir. 

 
Deyilonlordon aydin olur ki, foaliyyotin emosional tonzimt onun yalniz 
gedişinə deyil, son noticosino vo perspektivino ciddi tosir edir. «Candordi» 
yerino yetirilon işlor xiisusi ruh yüksəkliyı, böyük hovos vo sevinclo icra edilon 
foaliyyotdon. heç şübhəsiaj çox ciddi forqlonocokdir. 
Foaliyyotin  emosional  tonzimi  yalniz  icraçının  özündon  devil,  onu  ohato 
edon  adamlardan,  iş  şəraitindən,  işçiyo  olan  miinasibot.  don,  onun  omoyino 
verilon  qiymotin  adekvathq  dorocosindon 
cod 
asılıdır.  Bu,  mosolonin  holo 
yalniz  bir  tərəfıdir.  Buraya  işçinın  sağlamlıq  dorocosi,  ailə  şəraiti,  maddi  vo 
monovi  tominatin  soviyyosi,  xidmot  sahosinin  voziyyoti  vo  s.  do  daxildir. 
Bütün  bunlann  hamisi  birlikdo  insanin  foaliyyoti  iiciin  olverisli  cmosional 
şəraitin yaradilmasi ilo bağlıdır vo kompleks halda insana tosir gostorir, miisbot 
vo  ya  monfi  istiqamotdo  foaliyyotin  emosional  tonzimini  sortlondirir.  Çünki 
insanin  emosiya  vo  hisslori  doik  edilon,  ona  tosir  göstərən  biitiin  cisim  vo 
hadisoloro boslonon 
392 ■fi vo ya miisbot miinasibotlorin inikasıdır. Foaliyyotin bional tonzimi 
foaliyyot üçün olverisli emosional şəraitin 
i
.uhlmasindan aynca götürülə 
bilmoz. 
 
 
3. Omol vo moqsod, moqsodgüdmənin qanunauyğunluqları 
 
İş  vo  ya  əməlin,  məqsədin  psixoloji  mahiyyotini  başa  düşmək  tin  foaliyyot 
katcqoriyasından  çıxış  ctmok  lazimdir.  Çünki  4)kot,  iş,  moqsod,  motiv  vo  s. 
foaliyyotin torkib hissələrini təşkil г. 
Molumdur  ki,  foaliyyot  sosial  kateqoriyadir  vo  о  bir  sira  iusiyyotlori  ilo 
heyvanlann  mühitə  uyğunlaşmasına  xidmot  edon  rvranış  fomıalarından 
forqlonir.  Foaliyyot  insanin  sosial  foalhq  tmasıdır.  Odur  ki,  insan  fəallığının 
monbələri olan tolobatlar da ■nşəyino, obyektinə vo ödənilmə xüsusiyyotlorinə 
görə 
vanların  yalniz bioloji mahiyyot daşıyan təlobatlarından köklü ntdə forqlonir. 
İnsanların  tolobatlan  (istor  tobii  vo  modoni,  Brso  do  maddi  vo  monovi) 
ödonilməsi üsullarına vo vasitolorino 
i
•I ictimai-tarixi sociyyo daşıyır. 
Istor  maddi,  istorso  do  monovi  foaliyyotin  quruluşuna  nəzər  dıqda,  onun 
mozmununu toşkil edon miioyyon torkib hissolori 
qoti colb cdir. Ogor tolobatlar fəallığın osas  mənboyini toşkil ^rsə,  foaliyyotin 
torkibino daxil olan motivlor homin tolobatlar 
sinda yaranir. İrəlidə qeyd edildiyi kimi, motivlor subyckti 
liyyoto  tohrik  edir,  homin  tohrik  tələbatın  ödenilmosilə  bağlıdır.  otivlor 
subyektin  fəallığının  istiqamotini  toyin  edir.  Ogor  obatlar  hor  ciir  insan 
foaliyyotinin  osas  horokotverici  qüvvəsini,  is  mahiyyotini  təşkil  cdirso, 
motivlor homin mahiyyotin konkret 
çoxcəhətli  tozahiirloridir.  Odur  ki,  motivi  vo  ya  motivloşməni  ıxologiyada 
subyektin davranışının  vo  ya  foaliyyotinin  iqamətinin scçilməsini  şərtlondiron 
amil  kimi  izah  edirlor.  O,  az-%  dorocodo  dork  cdilmiş  olur.  Demoli, 
foaliyyotdo  motivin  dork  ilmosi  foaliyyot  noticosinin  aydin  tosovviiriinii  do 
sortlondirir. 
nki motiv subyekti foalhga tohrik edon amildirso, moqsod 
liyyətin yönolmiş olduğu noticodir. Bu, foaliyyotin miihiim bir 
usiyyətilə əlaqədardır. 
insamn no iiciin mohz miioyyon torzdo horokot etmosi, no 
393 

 
üçün, nəyin xatinnə  hərəket etməsi ilo üst-üsto düşmür, yənı 
e) 
olmur.  Bu  da 
ondan  iroli  golir  ki,  fealiyyotin  m.ı/nııınıı  bütünlük  tələbatla  təyin  cdilmir. 
Məsələn,  dəzgah  arxasında  çalışan  so*ı  fəaliyyetinin  motivi  maddi  tolobat  ola 
bilor.  lakin  oldo  edit  notico  -  mohsul  bilavasito  homin  tolobata  uyğun  golmir. 
Demi fəallığın monboyi kimi tolobal insam foaliyyoto tohrik edeef tokan veron 
amil  olsa  da,  foaliyyot  dork  edilmiş  moqsodlo,  Jİ  fəallığın  idaroedicisi  olan 
şüurlu moqsodlo tonzim olunur. 
Bu  monada  deyilir  ki,  foaliyyot  insanin  dork  olunmi  moqsodlo  tonzim 
olunan  daxili  (psixi)  vo  xarici  (li/ikı)  foallıgıdi  Demoli,  foaliyyot  tohlil 
edilorkon  ilk  növbodo  diqqoti  colb  edi  cohot  dork  olunmuş  məqsədin 
mövcudluğudur. Foaliyyotin bad cohotlori - onun motivlori, icra iisullan, zoruri 
molumatlann  old  edilmosi  vo  tohlili  aydin  dork  oluna  da  bilor,  olunmaya  da 
bıhı Amma foaliyyotin dorkolunma soviyyosindon asih olmada moqsodin dork 
edilmosi  onun  zoruri  alomoti  olaraq  qalu.  Bu  coN  onun  on  miihiim  torkib 
hissosi olan iş vo ya omoldo do aydl surotdo özünü biiruzo verir. 
İş  foaliyyotin  vahididir.  İş  vo  ya  omol  dedikdo,  şüurlu  ve  j  dork  edilmiş 
məqsodə çatmaq üçün insanin ixtiyari, iradi, niyyajl vo vasitoli fəallığı nozordo 
tutulur. İş prosesindo insan tobiou  şeylərə, başqa adamlara tosir gostorir. İş öz 
mahiyyotinə got vasitoli sociyyo daşıyır. О, bir cismin vasitosilo digorino toaj 
cdorok  onun  forma  vo  şəklıni  doyisdirmok,  yaxud  basq  simvollardan, 
sərvətlərdon, işarolordon, normalardan istifad formasinda hoyata keçirilə bilor. 
Molum  misalı  xatırlayaq.  Dasıı  ağırlığını  müəyyonloşdirmək  üçün  onu 
qaldırmaq  lazınulıı  paraşütün  ctibarlılığını  aşkara  çıxarmaq  iiçün  iso  onunla 
toyyaredd atılmaq tolob olunur. Bununla  homin cisimlorin osas xassohn  aşkar 
edilir. 
Hor bir omoldo vo ya işdə onun bələdləşmo, icra vo nozart hissolori ayird 
edilir.  Öz  icra  xüsusiyyətino  göro  iş 
vo 
ya  ели  həmişo  niyyotli  vo  ixtiyari 
sociyyo daşıyır. lakin bclo bir гипкмм birdon-biro yaranmır. Kiçik yaşlarından 
başlayaraq 
\alideynlor 
başqa  adamlar  uşaqlara  iş  prosesino  ixtiyari  surotdo 
nozarot  etmoy  öyrodirlor.  Todricon  miivafiq  nozarot 
formasi 
möhkomlonir, 
xaru  nozarot  daxili  nozaroto  cevrilir.  Bu  da  uşaqlann  ictimai  tocriibon 
monimsomosi sayosindo baş verir. Çünki onlar  yaşlılarla iinsiyyaj prosesindo, 
onlann işini müşahidə etmok osasinda müəyyü 
394 ■Niuinelori, etalonlan monimsoyirlor. Sonradan uşaq gördiiyü işi ■Ninıı 
nümunolər osasinda yerino yctirir vo onlann diizgiin icrasina b/.u.'t cdir. 
f Istor iş, isterso do iimumon fealiyyət həmişe miioyyon meq-Шв tabe mtulmuş 
olur.  Bu,  işin  vo  foaliyyotin  niyyotli  sociyyo  Рампам  ilo  əlaqədardır.  Başqa 
sözlo,  hor  bir  işdən,  emoldon  insan  lyyon  moqsod  güdür.  İşin  vo  ya  omolin 
niyyotliliyi  onda  özünü  orir  ki,  subyekt  işin  gələcək  noticosinin  foaliyyotin 
motivinə  n  golmosi  qənaətinə  golir  vo  bu  barodo  qorar  qobul  edir.  Onda  Вй 
noticosinin  ideal  suroti  subyekt  üçiin  şəxsi  mona  kosb  cdir.  Bmin  şəxsi  mona 
işin vo ya omolin meqsedino çe\ rilir 
Hor  bir  iş,  hor  bir  foaliyyot  homişə  miioyyon  moqsodlo  bağ-■r.  Əgər 
şüurlu  surotdo  dork  olunmuş  moqsod  yoxdursa,  onda  iş  Ш ,   foaliyyot  do 
yoxdur.  Mosolon,  pcdaqoji  univcrsitetin  ya  fizika, 
m 
riyaziyyat,  yaxud, 
filologiya fakültəsinə daxil olmuş tələbənin  bas  moqsodi odur ki, ilk növbədo, 
təhsili  müvəffeqiyyətlə  başa  ■wrsnn.  miiollimlik  peşəsinə  yiyolensin.  Lakin 
insanin işi ve kahyyoti yalniz bir moqsodlo, bir motivlo toyin cdilmir. Gotirilon 
■lisalda  homin  moqsodlo  yanaşı  elmi  işçi,  yaxşı  rohbər  işçi,  ali  ■ivadlı 
şəxsiyyət olmaq vo s. kimi başqa məqsədlor do güdiilo 
Insanin icra etdiyi iş bozon az vo ya çox dorocodo dork edilmiş •ıl.ı bilor. Əgor 
qarşıya qoyulan moqsod tam aydındırsa vo homin