Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

i 
qızlarda 
mühüm fərdi fərqlərin müşahido olunması da molv/ nunla izah olunur. 
Cinsi yctişmonin 6 variantını forqlondirirlər. 5 №-li codvəldo nvat'ıq varianllar 
çərçivəsində oğlan və qızlarda cinsi yetişmənin l^ladığı yaş və onun davamctmə 
müddəti göstorilmişdir. Bütün Rantlarda cinsi yctişmə proscslori qızlarda 11-13, 
oğlanlarda iso t 15 yaşlar arasında daha çox intcnsiv xaraktcr kosb edir. 
Qeyd  olunan  variantlardan  hər  birinin  özünoməxstıs  fizioloji  vo  lixoloji 
xarakteristikası  vardır.  Bütün  hallarda  onların  sobəblori  ütoxossislərin  (pediatr, 
seksoloq, seksopatoloq, fızioloq, psixoloq və s.) yaxından iştirakı ilə ətraflı təhlil 
N" 
Cinsi yetişmənin variantları 
Yaş dövrlori 
Qızlar 
Oğlanlar 
1.  Cinsi yctişmonin gec başlanması 
12-17 
14-19 
2 
Cinsi yctişmənin tez başlanması 
10-13 
10-15 
3.  Orta variantlar 
10-15 
12-17 
4.  Tcz yctişmo 
10-12 
12-14 
5.  Cinsi yetişmonin long başlanması 
13-15 
15-17 
6.  Long yetişmo 
10-17 
12-19 
 
Cədvol 5 
Qızlarda və oğlanlarda cinsi yetişmənin v:ıı ianthırı 
405 

 
olunmalıdır.  yetişmənin  qızlarda  8  yaşından,  oğlanlarda  isə  10  yaşından 
başlanması patoloji hal hesab olunur. 
 
 
2. Yetkinliyin üç səviyyəsi: cinsi, psixoloji və sosial yctkinlik 
 
Bəzi  psixoloqlar  (S.  Holl,  Z.  Freyd  və  b.)  inkişafın  biolojl  amillərino 
müstəsna  dorocədo  böyük  əhomiyyət  verirlor.  Onlarm  fikrincə,  yeniyctməlik 
dövründə inkişafın on başlıca şorti cııttl yctişmə kimi bioloji amildən ibarətdir. 
Hələ vaxtilə L. S. Vıqotski mosələnin belə qoyuluşunun e' cəhətdən səhv 
olduğunu göstərərək yazırdı ki, yeniyctmolik у dövrünü hor hansı bir formıılla, 
bizim misalımızda, cinsi yctisııta ilo xarakterizo ctmək olmaz. 
Gəlin,  hər  şeydən  ovvəl,  hcyvanların  vo  insanların  uşaqlıq  dövrünü  bu 
baxımdan  müqayisə  edək.  H  с  у  v a n l a r ı j   «u  ş  a  q  1  ı  ğ  ı  »  bədonin 
kütlosinin  artması  vo  ya  böyüməsi,  ayrı-ауп  üzv  və  funksiyaların  inkişafı,  cinsi 
yclişmə  ilo xaraktcria  olunur. Horn do cinsi  yetişınə  yctkinliyə  kcçidi  müoyyon 
edir.  İ  n  I  a  n  ı  n  uşaqlığı  bütün  bu  xaraktcristikaları  ö/.ündo  hif/  cdir,  lakııt. 
bununla  borabər,  onda  yctkinliyo  kcçid  yalnız  cinsi  yetişkənlıkWı  müəyyən 
olunmur. 
Cinsi  yetişmə  dövründə  oğlan  və  qızlarda  elo  xüsusiyyotle  əmələ  gəlir  ki, 
onları sadəcə  olaraq tokco  bioloji (cinsi  yctisnnı) amillərlə izah ctmək  mümkün 
deyildir.  Yeniyctnıo  ö/ünün  cıntl  monsubiyyotini  tokco  öz  orqanizminin 
xüsusiyyotlori ilo borqoıaf ctmir. Hətta tamamilə normal bioloji inkişaf belo öz-
özlüyündi  insanı  şoxsiyyət  monasında  kişi  vo  qadın  ctmir.  Bıınıın  ücufl 
orqanizmin bioloji xarakteristikaları onun psixoloji və sosıal xacakteristikaları Пө 
tamamlanmalıdır.  O.  ailo  qurmağa,  и
>ац 
böyütməyo,  ailənin  sorvətlərini 
qorumağa həm p s i x о 1 о j ll həm də s o s i a l   cəhotdən hazır olmalıdır. 
V. İ. Suxomlinski bu cəhəti qız şəxsiyyətinin formalaşmM istiqamətindo çox 
dəqiq təhlil ctmişdir. O, deyirdi ki. «moğrud müdrik, əlçatmaz olmaq üçün «qız» 
ınsanın tbxr ctdıyj kcyfıyyətloro: şəxsi ləyaqəto, hoyatın yüksok ınoqsodini doıtt 
ctmoyə, yaradıcılıq qabiliyyotino. meylloro, istcdada nıalık 
406 olmalıdır». «Bütün bunlar ürokdə zərrə-zərrə yaranır. Əgər qız biitiin bu 
zonginliklori onda qadının toşəkkül etdiyi vaxtdan •vvəlki illərdə və cinsi 
yctişkənlik illərindo kosb edirsə, o, kişini nocibləşdiron qüdrotli monəvi qüvvə 
olur». 
Göründüyü  kimi,  heyvanın  fərdi  inkişafı  yalnız  cinsi  yctkinliklə  müəyyən 
olunur.  İnsamn  yetkinliyi  isə  son  dərəcə  mürokkəb  xarakter  daşıyır,  cinsi, 
psixoloji və sosial yctkinlik kimi mcydana çıxır. 
Psixoloji  cins  necə  formalaşır?  Hər  bir  xalqın  qadınlıq  və  kişilik  haqqında 
özünəməxsus stereotip və etalonları vardır. Uşaqlar anadan olan gündən onları bu 
stcrcotip vo etalonlara müvafıq surətdə torbiyə cdir, onlara kişi və qadına moxsus 
keyfıyyətlor aşılayır, adamlarla oğlan və qız kimi rəftar etmək, oğlan və qız kimi 
oynamaq, saçını daramaq, gülmok, ağlamaq qaydaları və s.-ni öyrədirlər. 
Bu  proses  çoxcohətlidir:  uşaqların  kişi  və  qadın  stcreotipi  və  ctalonlarını 
mənimsəməsində  ətrafdakı  adamlar,  birinci  növbədə,  validcynlor  mühüm  rol 
oynayırlar.  Uşaqlarda  öz  analan  nümuno-sındo  qadm,  ataları  timsalında  isə  kişi 
rolları haqqında təsəvvürlor fonnalaşır. 
Müşahidələr göstorir ki, lap kiçik yaşlarından atası ilo kifayət qodər ünsiyyət 
imkanına  malik  olmayan  oğlanlar  sonralar  çox  vaxt  öz  atalıq  vəzifələrini  icra 
ctməkdə çətinlik çəkirlər. Atasız tərbiyə olunan oğlanlar isə olverişli şoraildə ya 
qadın  davranış  tipini  mə-nimsəyir,  ya  da  onlarda  kişi  davranışı  haqqında  yanlış 
təsəvvürlər  fonnalaşır.  Atasız  tərbiyə  olunmuş  qızlarda  da  kişilik  haqqında 
birtərəfli təsəvvürlor nisbətən asanlıqla omələ gəlir. Bu isə nəticə ciıbarilo qadın 
rollannın  mənimsonilməsino  mənfı  tosir  göstorir.  Uşaqların  kişilik  və  qadınlıq 
haqqında  stereotip  və  ctalonlara  yiyələnməsində  ədəbiyyat  və  incəsənət  də 
mühüm rol oynayır. 
Oğlan və qızlar həmyaşıd uşaqlarla və yaşlılarla ünsiyyot şərai-tındə kişi vo 
qadın  stereotiplərini  mənimsodikcə  öz  cinslərini  dərk  cdirlər.  Bu  baxımdan  6 
yaşından  10  yaşa  qodərki  dövrdo  uşağın  psixologiyasında  ilk  mühüm 
dəyişikliklər  əmələ  gəlir,  yeniyet-molik  yaşında  iso  onlar  kişi  və  qadın 
stercotiplərinə fəal surətdə yiyələnməyo başlayırlar. Yaşlılar kimi geyinir və saç 
qoyur, yaşlılar kimi yerimək və danışmaq torzinə yiyələnir, təqlid yolu ilo kişi və 
qadınlar üçün səciyyovi olan keyfiyyotlori mənimsəyirlor. Oğlanlar vo qızlar öz 
cinslorinin xüsusiyyotlorini dərk etdikcə, 
407 

 
onlarda başqa cinsə özünəməxsus münasibət əmələ gəlmow başlayır. Başqa 
cinsin dərk cdilməsi isə oğlan və ya qızların 6ш cinslərini daha adekvat dərk 
ctməsi üçün əlvcrişli şorait yaradıı Ünsiyyət proscsində oğlan və qızların bir-
birini qarşılıqlı surotdt dərk ctməsi psixoloji cinsin lormalaşmasında ycni c\>hot 
kımi özünü göstərir. 
Qızın mənsub olduğu cinsin xüsusiyyətlorini dork etməsi ош əks cinsin - 
oğlanlann xüsusiyyətlorini daha aydm dork ctnıok iıtt-kanı verir. Psixoloqların 
müşahidəlorino göro. böyük ycniyetnıolık yaşında qızlar rəğbət bəslədikləri 
oğlanlarda kişi başlanğıcını (kişilik olamətlərini) artıq yüksək qiymətləndirirlər. 
Oğlanlar da birqədər (1,5-2 il) sonra olsa da, qızlan mohz bu volla dork edirloı 
Bu, bir tərəfdon, əks cinso münasibətin ycni səviyyəsi üçün şəraifl yaradır, digər 
torəfdən cins üçün səciyyəvi olan davranış tərzinın formalaşmasını şərtləndirir. 
Cinslərarası münasibotin xaraktcrı köklü surotdə dəyişir. Əgər o, ovvəllər yalnız 
fıziki oxşarlığa əsatl lanırdısa, indi cinsin psixologiyasını (əks cinsə münasibət, 
özüno-moxsus tələbatın yaranması, stcreotiplərin moniınsonilınəsi, ideal ların 
təşəkkülü, davranış etiketlərinin fonnalaşması və s.) da okı ctdirir. 
Yaş artdıqca, oğlan və qızlann psixoseksual inkişafında sosial amillərin rolu 
daha da artır. 
Nişanlı oğlan, nişanlı qız, təzəbəy, təzəgolin, ər-arvad, ana-ata. baba-nəno - 
bu rollardan hər biri təkcə bioloji xarakteristikalarla mohdudlaşınır. Onların sosial 
məzmunu  daha  gcnişdir.  Gənclik 
vo 
yctkinlik  yaşı,  eləcə  də  sonrakı  yaş 
dövrlorində cinsin formalaşma-sı proscsində  mohz bu sosial amillər daha böyük 
rol  oynayır.  Birin  ci  uşağın  doğulması  ilə  ər-arvad  münasibəti  tokcə  ata-ana 
müna-sibətinə çevrilmir, həm do onlar başqa adam - dünyanın bolko do ən böyük 
möcüzosi olan uşaq vasitəsilo şərtlonməyə başlayırlar. 
Kişi  və  qadın  rolları  ictimai-mədəni  rollardır.  Onlar.  bır  tərəfdən,  ictimai 
tarixi  xaraktcr  daşıyır,  digor  torofdon,  müvafiq  modoni  normalarla  müəyyən 
olunur. 
.-f-jlı 
Щ 
 
3. Şagirdlorin cins-yaş xiisusiyyətləri 
Cinsi dimorfızmin - cinslər arasında morfoloji, fızioloji 
v# 
psixoloji şərtlərin 
fonnalaşması zəminindo oğlan vo qızlarda cinsı 
408 
Jlsusiyyətlər  əmelə  gəlir.  Onlar  insanın  ümumi  somatik  xarak-ristikasından 
tutmuş motivasiya sahəsinə qədər müxtəlif viyyələrdə özünü gösterir. 
Cinsi xüsusiyyətlər uşaqların yaş xüsusiyyotləri ilə vəhdətdə whür edir. Bu 
baxımdan  tərbiyə  praktikasında  onları  bir-birindən  rqləndinnək  heç  də  asan 
dcyildir. 
Yaş xüsusiyyətləri müəyyən yaşlı uşaqların hamısı üçün eyni fecədə səciyyəvi 
olan xüsusiyyətlərdir. Cinsi xüsusiyyətlər isə ı\otomik xarakter daşıyır: onlar ya 
oğlanlar, ya da qızlar üçün Kiyyəvi olan xüsusiyyətlər kimi özünü göstərir. Bu о 
dcməkdir 
İ
t
 
yaş  xüsusiyyətlori  cinsi  xüsusiyyotlərin  təzahürünə  təsir  pstərdiyi 
kimi,  cinsi  xüsusiyyətlər  də  yaş  xüsusiyyətlərinin  l/ahürünə  özünəməxsus  təsir 
göstərir. 
Hələ vaxtilə K. D. Uşinski qadınların müoyyən kcyfıyyətlərinə Öro kişilordən 
fərqləndiklərini  qcyd  etmişdi.  Onun  fıkrinco,  lıqqotlilik,  dəqiqlik,  təmkinlilik, 
tokidlilik,  səliqəlilik,  zəriflik,  da,  zövq  və  nəhayət,  uşaqlara  anadangəlmə 
məhəbbət  -  bütün  tmlar  elə  keyfıyyətlərdir  ki,  kişilərə  nisbəton  daha  çox 
qadınlarda  beadüf  olunur.  Bu  qadın  keyfıyyətləri  yeniyetmə  qızlann  davranış  * 
rəftannda özünəməxsus tərzdə təzahür edir. 
Cinsi yetişkonlik dövründə qız orqanizmində əmələ gəlen bioloji dəyişikliklərin 
nəticələri onların davranışına və psixi letlərinə mühüm təsir göstərir. Qızlar daha 
çox emosional olur tez yorulurlar. Bu cohotləri nəzorə alaraq qızlann rcjimə və 
|igiycna qaydalarına əməl etmələrinə xüsusi nəzarət etmək Iracibdir. Onlann 
fıziki və psixi inkişafına düzgün istiqamət İlrcrmok üçün həkimlə də 
məsləhətləşmək lazımdır. 
Cinsi cəhotdon tcz yetişən qızlar özlərinin oğlan yaşıdlarından xilən yaşlı 
olurlar. Lakin eyni zamanda onlardan özlorinin ıılıüm məziyyot hcsab ctdikləri 
cəldlik, qüvvə və sürət kimi key-yyətləro görə geri qalırlar. Buna görə də qızlar 
12-14 yaşından aşlayaraq, özlərini yoldaşlanna bəyəndinnək üçün yeni yollar 
Ktarırlar. Müəyyən edilmişdir ki, qızlar çox vaxt göründüklə-Jindon daha yaxşı 
olduqlarını göstərməyə səy edirlər. Bununla ^aqedar olaraq, qızların 
davranışında ilk sadəlövh hərəkətlər (iş-okarlıq, naz-qəmzə, şuxluq və s.) əmələ 
golir. Bütün bunlar isə ox vaxt inkişaf edib oğlanların diqqotini özüno cəlb 
etmok məq-odi daşıyan süni davranış tərzinə çevrilir. Bclə hallarla vaxtında 
nubarizə aparılmalıdır. Valideyn qızın davranış tərzini öyrənmoli, 
409 
 
 
 

 
ауп-ауп ədalarına fıkir vcrməli, onda mədəni davıamş vordiş adotlori torbiyə 
edorkon, bu cəhətləri nəzərə almalıdır. 
Qızların başqalarının diqqətini cəlb etmok nıeyli tokc0 davranış sahəsi ilə 
məhdudlaşmır.  Onların  özloriııin  /ahift  görkəmlərinə  də  xüsusi  diqqot 
yetirdiklərini qeyd clmok lazımdır 
V siniflərdə aparılmış bir todqiqatın nəticəsino göro. oğlanlarHİ əksəriyyəti 
(261 nofərdən 230 nəfəri) xarici görkəmə əhəmiyjÄ vermir. Oğlanların, xüsusilə 
aşağı  siniflərdə  başlannı  həvetffl  qırxdırmalan,  səliqəsiz  geyinmələri  hamıya 
molunıdur. I  акт  oğlanlarda  cinsi  maraq təşəkkül tapdıqca, onların da  özlorinlj 
zahiri  görkəmino  münasibəti  dəyişir.  Məsələn,  oğlan  yarasıqli  görünmok  üçün 
telini  uzatmağa,  saç  saxlamağa  başlayır,  geyiminto|  səliqəsinə  fıkir  verir  və  s. 
Görünür, bütün bıınlar cinsi \ etişkonliyH xüsusiyyotləri ilə əlaqədardır. Lakin, 
qeyd  ctmok  la/ımdır  kı
f 
oğlanlar  zahiri  görkəmlə  nə  qədor  maraqlansalar  da. 
bıınu heç <Ш qızlar kimi osas probleınə çcvirmiıloı. 
Zahiri görkəm qızlar üçün əsas mosolodir. Qızda sadolilü təvazökarlıq kimi 
keyfiyyətlər  tərbiyə  edoıkon.  onıın  yaraşıqsı||  kifir  olmasını  qeyd  etmək  və 
nəzərə  çaфdırmaq  olmaz.  Belt  söhbətlər  qızlara  son  dərəcə  ağır  təsir  göstorir. 
Qızlar /ahırl görkəmi gözəl görünmok, başqalannın diqqətini colb ctmək iicıMI 
ən  ctibarlı  vasitə  hesab  cdirlər.  Təsadüfı  dcyildir  ki.  artıq  V  sinıltlf  zahiri 
görkəm,  demok  olar  ki,  qızların  hamısını  maraqlandırıf.  Onların  yaşı  artdıqca, 
bu  marağın da  mozmunu doyisir vo  yenl keyfıyyot kəsb  cdir.  Bir sıra  hallarda 
iso zahiri görkəmo olan mara^ ifrat formalarda özünü göstərir. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  yeniyetmə  qızlarda  o/ünün  zahıf|  görkominə  və 
geyiminə  yüksək  maraq,  adotən,  ana  vo  ya  böyulj  bacının  hoddindon  artıq 
tomtəraqlı  gcyindikləri  ailəlordə  daha  id  əmələ  golir.  Bu  təbii  marağın  inkar 
cdildiyi ailolordo do zahırt görkəmə xüsusi maraq nisbətən asanlıqla formalaşır. 
Əlbəttə, valideynlor, xüsıısilo ana, qızın saailarla «gü/gf qarşısında dayanıb 
özünə sığal-tumar vermosino» laqcyd qalnuM malıdırlar. Çalışmaq lazımdır ki, 
qız  bütün 
gününü 
bıına  s«*f  ctməsin.  Ana  bu  məqsodlo  qıza  ilk  gənclik 
düvründo nisbotııe ətraflı məsləhət vermoli, hətta, lazım gəldikdo. она miioyyed 
vərdislər də aşılamalıdır. Qıza kosmctika qaydaları haqqındd məsləhət verərkən 
onun saçının rəngini, sifotinin qurulıısuna boyunu və s.  nəzərə almaq vacibdir. 
Yeniyetmo vo gone qı/ı Ьлщ 
410 •almaq lazımdır ki, hər yaş dövrünün özünəməxsus kosmetik leloblori 
vardır. Qızın zahiri görkəmi gəlinin, gəlininki isə qadının Zahiri görkəmindən 
forqlənməlidir. Geyinərkən homişə bir ölçü gözləmək lazımdır. Ana fıkir 
vermolidir ki, qız bu məsləhətləri вөгəгə alıb öz yaşına müvafiq kosmetik 
qaydalardan istifadə etsin. 
Qızlarda  bu  keyfıyyətlərin  tərbiyəsini  onlarda  ismət,  həya,  şerəf,  ləyaqət, 
hörmət,  sadəlik,  təvazökarlıq  və  s.-nin  inkişafı  ilə  elaqələndirmək  lazımdır. 
Qızlara  (cləcə  do  oğlanlara)  belə  bir  fıkir  tolqin  edilməlidir  ki,  insan  nəinki 
zahirən,  həm  do  daxilən  gözəl  olmalıdır.  Valideyn  qızm  gözol  görünmək 
meylini  daxili  gözəllik  uğrunda  mübarizəyo  yönəltdikdə,  zahiri  gözəllik 
məqsədə  çevrilmir.  Qızda,  yuxarıda  göstərilən  mənəvi  keyfıyyətlərin  forma-
laşması onun nəinki özünə, horn də başqa adamlara münasibətinin doyişməsində 
holledici rol oynayır. 
Qızlann öz  yoldaşlan ilə  münasibətlori sahəsindo də  maraqlı xüsusiyyətlər 
nozoro саф1г. 
Məşhur  sovct  pedaqoqu  S.  T.  Şatskinin  qeyd  etdiyi  kimi,  qızlar  qayda-
qanunu  scvdikləri  halda,  oğlanlar  daha  çox  intizamsız  olurlar.  Qızlar  hovəslə 
avtoritet  axtarırlar,  oğlanlar  isə  ancaq  qüwə  avtoritetini  qəbul  edirlər.  Bu, 
təsadüfı  deyildir.  Bəzi  pedaqoqların  fıkrincə,  oğlan  kimi  vuruşmaq  heç  qızlara 
yaraşmır  da.  Onların  paltarları  və  saçlan  da  buna  mane  olur.  Qızların  güləşmə 
vordişləri do yoxdur. Məhz buna görə də qızlar, oğlanlardan fərqli olaraq, hotta 
affektiv  hallarda  belo,  adəton,  sözlərlə  dalaşırlar.  Ələ  salma,  sirr  açma,  eyham 
vurma,  xəborçilik,  qcybot,  küsmə  və  s.  qızların  istər  qızlarla,  istərsə  də 
oğlanlarla  münasibətində  tez-tez  təsadüf  cdilən  hallardır.  Qızlan  düzlük  və 
doğruçuluq mhunda tərbiyə cdorkən buna xüsusi diqqət yetirmək vacibdir. 
Unutmaq olmaz ki, qızların əqli inkişafı onların emosional hoyatı ilə daha 
çox  əlaqədardır. Tobiət  qadına  böyük  ana  məhob-boti  bəxş  etmişdir.  Onun  bu 
məhəbboti nəinki uşaqlarla, horn də istəkli adamlar, valideynlor, bütün ətrafdakı 
adamlarla  münasi-botdə  ifado  olunur.  Bu  məhobbət  qadının  bütün  hisslərini 
zəngin-leşdirir, ona mənəvi zəriflik, nəciblik, həssaslıq vo s. bəxş edir. Qızların 
tərbiyosindo homişo bu cəhəto diqqət yctirmək lazımdır. 
Oğlana  təsir  etmək  üçün  onun  maraqlannı  nozərə  almaq,  ona  Verilən 
toləblori məntiqi surətdo əsaslandırmağı bacarmaq /oruridir. Qızlara tosir etmək 
üçün  iso  bu  kifayət  deyildir.  Qıza  hisslər  vasitəsilə  təsir  etmək  lazımdır.  Əgər 
qız validcyni sevmirsə, 
411  ana  və  atanın  məntiqi  пө  qədər  güclü 
olursa-olsun,  sözün  mənasında,  onun 
hadisələrə  münasibətini  dəyişə  bilmir. 
Belo, dcyərlər, güclü cmosional qavrayışın 
özünəməxsus  mənfi  cə'  do  vardır.  Şəxsi 
hisslərə  qapılmaqda  qadm  hoyatının  mə 
iaşdırılması  təhlükəsi  vardır.  İlk  gənclik 
yaşı  dövründə  qı  əlvcrişli  şəraitdə  təkliyə 
meyl 
ctməsi, 
məhəbbətin 
eqoizmo 
qısqanclığa çevrilmosi mümkündür. 
Qızlarda  ilk  təəssüratın  güclü olması da  görünür, onların  d  çox  cmosional 
olması  ile  əlaqədardır.  Qızlar  özlərinin  təəssüratlarını  unuda  bilmir  və  onunla 
əziz  xatiro  kimi  u  müddət  yaşayırlar.  Onlann,  məsələn,  ilk  məhəbboti  daha  do 
daha  davamlı,  daha  qüvvətli  olur.  Oğlanların  isə  sonrakı  təossü  nisbətən  güclü 

 
olduqda,  adətən  əvvəlkinin  unudulması  noticəlonir.  Bu,  tərbiyə  nöqtcyi-
nəzərindən  hom  yaxşıdır,  həm  pisdir.  Oğlanın  həmişə  yeni-yeni  fıkirlərə, 
adamlara,  əyləncol  və  s.  meyl  ctməsi  onların  qarşısında  geniş  üfüqlər  açır.  Bu 
zan oğlanın zərərli təsirlərə düşmosi, öz yolundan kənara çıxıt imkanı da vardır. 
Lakin  oğlanlan  yenidən  tərbiyo  etmok  qız  yenidən  tərbiyə  ctməyə  nisbətən 
asandır (ümumiyyətlə götürs yenidən torbiyo torbiyəyo görə qat-qat çətindir). 
Bclə  nöqsanlara  yol  vcrməmək  üçün  qızlarda  onlara  xas  о  nəcib 
xüsusiyyətlorin inkişafına vaxtında əlverişli şərait yaratn lazımdır. 
Qızlar qayğı göstərmoyi sevirlər. Onların bu xüsusiyyotl istər yoldaşlanna, 
istərso  də  balaca  uşaqlara  münasibətdə  aydın  zahür  edir.  Qızlar  ictimai  işlərdə 
do  kütləvi  surətdə  iştirak  cdirl  Bu  əsasda  onlarda  kollektivçilik  hissini  inkişaf 
etdirmək olar. 
Qızlar oğlanlara  nisbətən daha  tez  sözə baxır, tapşınlmı$ üçün  məsuliyyət 
hiss  edir  və  adəton,  onu  həvəslə  ycrinə  yetinne  çalışırlar.  Məhz  buna  görə  də 
qızlarda borc və məsuliyyət hi tərbiyə etmək о qədər də çətinlik törətmir. 
Qızlar öz imkanlarını qiymətləndirorkən daha ağıllı və 
real 
horokot edirlər. 
Müoyyon  edilmişdir  ki,  oğlanlar  öz  imkanla  adəton  hoddindon  artıq 
qiymətləndirirlər.  Qızlar  iso  oksər  hallfl  özlərinə  tənqidi  yanaşmağı  bacarırlar. 
Oğlanlar çox vaxt hərəkc özündon artıq onun cffekti - otrafdakı adamlara песө 
t< göstərməsi ilə maraqlanırlar. Onlann bir çox hallarda nalayiq he kətlər etməsi 
məhz  bununla  əlaqədardır.  Lakin  müxtəlif  alimk  apardıqları  müşahidələr 
göstərir ki, oğlanlar qızlardan az utan 
412 ^yillər. Onlar ogor yaxşı sözlor işlotmirlorso və ya no iso nalayiq Tokət 
edirlərsə, bunu ya dəcəllik, ya da «özünü göstermək» mınə edirlər. Qızlar da 
öz hərəkətlərinin effekti ilə az bıraqlanmırlar, lakin onlar oğlanlardan fərqli 
olaraq bu və ya digər Srəkətin özünə də əhomiyyət vendor. Bu aydın şəkildo 
göstərir I, qızlar hərəkətlərini qiymətləndirərkən özlərine oğlanlara mbətən 
daha çox tənqidi yanaşırlar. 
öz  imkanlarını  hoddindon  artıq  qiymotlondirmo  hallarına  Lzon  qızlarda 
təsadüf  olunur.  Lakin  bclə  hallarda  qızlar  özlərini  Lcc  də  «xüsusi  şəxsiyyət» 
hesab etmirlər: oğlanlann arasında isə llelərinə təsadüf edilir ki, onlar özlərinin 
xüsusi məziyyətlərə kalık olduqlarına inanırlar. 
Qızların  torbiyosində  onlann  bu  xüsusiyyətindon  istifadə  ■mok  lazımdır. 
Qızlarda  özünə  tənqidi  münasiboti  gücləndir-boklə,  onlarda  özünütorbiyo 
tolobatı  yaratmaq  mümkündür.  Lakin  Ki,  pedaqoji  məharot  tələb  edir.  Belo 
tərzlərdon sui-istifadə edən, ■ı/ın müsbət xüsusiyyotlərinə əhəmiyyət verməyib, 
nöqsanlarını  fcrli-ycrsiz  nezərə  çarpdıran  valideyn  onun  bir  şəxsiyyət  kimi 
krmalaşmasına mənfi təsir göstərə bilər. 
Qızlar  çox  az  hallarda  tərslik  edirlər.  Lakin  qızların  tərsliyi  psbotən  sabit 
olur  və  uzun  müddət  davam  cdir.  Ümumiyyətlə,  bızlar  öz  hüquqlannın 
məhdudlaşdırılmasına  kəskin  münasibət  bsləyir,  hotta  qeyri-pcdaqoji  təsir 
vasitələrinə müraciət edən prbiyəçilərə müqavimət göstərirlər. Bununla əlaqədar 
olaraq bir bhəti xüsusilə qeyd etmək lazımdır. 
Qızlar onların ləyaqətini alçaldan һəг hansı bir todbiro ürək l|nsı ilə cavab 
verirlər. Belə hallarda qızlann son dərəcə həssas Rnasım bütün tərbiyəçilər qeyd 
edirlər.  Apanlan  müşahidələr  bostorir  ki,  müollim  kişilərin  ünvanına  tənqidi 
qeydlər  söylədikdo,  blanlar  bunu  ürək  ağrısı  ilə  qəbul  ctmirlər.  Ycniyetmə 
qızlar  isə  pşilorin  qadınlara  nisbətən  üstün  olması  haqqında  eyhamla  söylə-
ml.Mi  və  ya  kinayə  tərzində  deyilon  yarızarafat,  yarıciddi  sözlor  Işitdikdə 
qəzəblənir, hətta bəzən özlərindən çıxırlar. 
Oğlanları  qızlara  qarşı  qoymaq  ciddi  səhvdir.  Ailədə  istər  oğ-Ibnlara, 
istərsə də qızlara eyni qayğı ilə  yanaşmaq lazımdır. Qızla-һп  yanında  hcç vaxt 
«qadın əməyinin» ağırlığından d^nışnıaq ol-Küz Qızlarda belə yanlış zehniyyət 
yaratmaqla onlan heç vaxt Jtyata  hazırlamaq mümkün deyildir. Qıza һəг hansı 
bir ev işi tapşı- 
413 rarkən də onun qadma moxsus xarakter daşıdıgmı qeyd ctnuıfc məsləhət 
görülmür. 
Нəг  bir  qız,  cləco  də  oğlan  müəyyən  əmok  vordişlorino  ıııalık  olmalıdır. 
Qızlar  və  oğlanlar  özünəxidmoi  omoyindo.  moı.şot  »m»  yində  və  s.-də  iştirak 
ctməklo  belə  vərdişloıo  yiyəlonirlor.  Qızlanıı  vo  oğlanların  əmək  lorbiyosino 
homişo  xüsusi  diqqot  yetirmul  lazımdır.  Ailədə  sözün  əsl  mənasında  əmok 
nıokiobi kcçon  hoı bır qız və oğlan lazımi mənəvi kcyfiyyotloro yiyolonmoklo 
уапауц həm də həyata psixoloji cəhətdən hazırlanır. 
Ailədə  qarşılıqlı  münasibətlərin  inkişafında  kişinin  rolıı  mühümdür.  Axı, 
birinci olaraq cvlənmok toklifıni о ctmiş və qı/a əl uzatmışdır, çətin anlarda bu 
ol  qadının  imdadına  çatmalıdıl  Birinci  olaraq  ürəyindokilori  о  açıb  demişdir, 
dcməli, homin andai ctibarən o, hər ikisi üçün cavabdchdir. Onun qolbi moid vo 
zoııl. həssas və odalətli olmalıdır. Oğlanlarda bu keyliyyotlorin tərbiyu edilməsi 
xüsusi  əhəmiyyətə  malikdir.  Onların  qüvvətli  vfl  dözümlü,  mərd  və  cəsarətli, 
hossas vo odalotli olmasına daha yüksək tələblər verilmolidir. 
Zoif  bədən,  qorxaq  vo  üroksiz  xaraktcr,  cüız  ürok  -  oğlatt  uşağını  pis 
tərbiyo ctməyin ən monfı noticoloridir. Bu cür ciiıuk osasda şəxsi həyatda qadını 
ucaltmayan, amma onun insani v# qadınlıq ləyaqətini məhv cdon xudpəsəndlər 
yetişib böyüyür. 
Kiçik yaşlarından başlayaraq oğdanlarda qızlara qaygıkej münasibət tərbiyo 
edilməlidir. 
Hələ  kiçik  məktob  yaşı  dövründə  oğlanlann  qızlara  münil  sibətindo 
kobudluq  hallarına  təsadüf  cdilir.  Buna  laqcyd  yanaşmaq  olmaz.  Kiçik 
məktəblinin bugünkü kobudlugıı osasııula sabah qadına mənfı münasibot yarana 
bilər. Qızın mütiliyi vo passivliyi onun birtərəfli inkişafı ilə nəticolənər. 

 
Oğlanların  kobudluğunu,  qızların  passivliyini  bəzən  onların  fıziki 
inkişafinın  xüsusiyyətləri  ilə  izah  edirlər.  I.akin  onlarm  kobudluğunu  təkco 
bununla aydınlaşdırmaq birtorofli olardı. Uşaqj kobudluğu ailədo öyrənir. Qızın 
passivliyi do yanlış torbiyənin noticosidir. 
Belə  hallan  aradan  qaldırmaq  üçün  kiçik  yaşından  oğlanlaıda  qızlara 
hörmet  hissi  aşılamaq,  qızlarda  isə  şəxsi  loyaqot  hissi,  ож  qüvvələrinə  inam 
tərbiyə  ctmək  lazımdır.  Bu  əsasda  oglanlarla  qızların  yoldaşlıq  və  dostluğu 
sağlam qarşılıqlı münasibət kımı inkişaf edir. 
414 
i  Oğlanlarda  qadına  hörmət  torbiyosi  ana  məhəbbəti  ilo  Ikıj.ılondirildikdə, 
daha yaxşı noticə verir. 
,  III  sinif  şagirdi  S.  sentyabr  ayının  l-do  dərsdən  qayıdandan  Ьлы  həyocanlı 
halda dedi: 
L- 
Anacan,  bizim  sinfımizdə  14  dənə  qız  var.  Mon  onların  heç  ilı  ilo 
oturmayacağam. 
к Ana mozəmmətlo oğluna baxdı: 
-  Nə dedin, oğlum? Dənə? Belə çıxır ki, mən də dənəyəm. L S. çaşıb qaldı. 
-
 
Yox, son dənə deyilsən, son anasan, - deyo o, həyəcanla 
Bİondi.
 
-
 
Axı bu qızlardan hər biri böyüyüb  ana  olacaqdır.  Son  isə  bl
.ııa 
«donə» 
deyirson.  Mon  do 
41/ 
olmuşam, oğlanlarla 
puımuşam, 
indi isə  sənin ananam. 
Oğlum, yadında saxla ki, son k
/laıa 
no etsən, clo 
bıl 
kı. mono edirsən: qızlann 
könlünə 
fcuınsan. 
demək  mənim  könlümə  toxunursan.  Son  mütləq  həmin 
Ь
/lardan 
biri ilə otur, əgor lazım gəlsə, ona kömək et. Ertəsi gün 
moktobdən şon halda qayıtdı. 
-
 
Anacan, mən bir qıza oxu dərsində kömək etdim, - dcyə o, 
xarla 
bildirdi. 
-
 
Bu,  çox  gözoldir,  -  dcyə  ana  oğlunu  təriflədi,  gəlon  dəfə  nin  qız  sənə 
kömək edər... 
L. A. Levşin bu müsahiboni təhlil edərək yazır: ananın oğlu ilə ribo söhbəti 
oğlan  torbiyəsinin  osasını  toşkil  cdən  əsas  idcyanı 
Eol 
ifado  edir.  Oğul  öz 
anasını  hərarətlə  sevir.  Lakin  oğula  ılum  olur  ki,  ana  dünənki  qızdır.  Onun 
oğlu  ilo  bir  parlada  oturan 
:  isə 
sabahkı  anadır.  Beləliklo  də  oğulu  ana  ilə 
bağlayan  böyük 
s 
tamamilə  tobii  surətdə  onun  qızlarla  toşokkül  edən 
qarşılıqlı  ınasibəti  üçün  nümunəyə  çcvrilir.  Düzgün  kişi  tərbiyosinin  açan 
mohz buradadır. 
Çalışmaq la/ımdır ki,  uşaq qadına hörmət ctmoyi öz atasının, Jtfdaslarının, 
qohumlannın  anaya,  cləcə  də  nono  vo  bacıya  ■rmoti  timsalında,  ananın 
ülviyyətini  tərənnüm  cdən  şcrlər  və  k.ıhmlar  vasitosilo  öyronsin.  Uşaqları 
ananın votəndaşlıq siması -pmiyyətdəki mövqcyi, ictimai-siyasi foaliyyəti, cləcə 
də görkəmli Lıdmlann torcümeyi-halı vo osərləri ilə, ailədo və ictimai byatdakı 
rolu ilo tanış etmək məsləhotdir. 
Oğlanlarda  qızlara  və  qadınlara  hönnot  hissinın  formalaşma-
kda 
atanın 
təsiri böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu məsələni yalnız 
415 oğlanların tərbiyəsində ata nümunəsinin rolu ilə məhdudlaşdı olmaz. Atanın 
oğula təsirindon geniş mənada danışmaq lazınul Bəzi alimlərin qcyd etdikləri 
kimi, moktəbdə və ailədə oğl uşaqlarına kifayət qədər kişi təsiri göstərilməməsi 
hazırda cıdıJı problcmdir. Ailədə uşaqların tərbiyəsi ilə əksər hallarda analaı 
məşğul olurlar. Bunu heç də ataların vaxtının azlığı və onların 
b.» 
məşğul 
olması ilə izah ctmok olmaz. Uşaqların tərbiyosi ilə əsas
r 
anaların məşğul 
olması bir çox ailələrdə əmələ gəlmiş birtere ənonənin nəticəsidir. Bu, düzgün 
deyildir. Uşaqlann tərbiyəsin atanın rolu əvəzsizdir. 
Aydın məsələdir ki, cinsi xüsusiyyətlər ümumi xarakı daşımır. Hər yaş 
dövründə onlar özünəməxsus sokildo təzahur cdirlər. Oğlan və qızlarda cinsi 
xüsusiyyətlorin inkişafında hor у dövrünün öz ycri, öz xüsusiyyəti vardır. 
Bir  cəhəti  də  qeyd  edək:  cinsi  xüsusiyyətlər  nəinki  şagirdlonn  yaş 
xüsusiyyotləri, həm də fərdi xüsusiyyətləri ilo vehdətdo formalaşır. Bundan asılı 
olaraq eyni bir cinsi xüsusiyyot müxt.tlı oğlan və ya qızlarda müxtəlif çalarlarla 
tə  zahür  edir.  Tərbiy^  işində  şagirdlərin  cinsi  xüsusiyyətlərini  düzgün  nəzərə 
almaq  üçüll  onlann  yaş  vo  fərdi  xüsusiyyətlərini  şərtləndirən  amillori  ətra 
öyrənmək lazımdır. 
 
4. Cinsi tərbiyənin psixoloji problemləri 
Qədim zamanlardan başlayaraq, hər bir xalqın oğlan və q tərbiyəsi ilo bağlı 
özünəməxsus adət və ənənəsi olmuşdur. Bu ad və ənənələrin əsas 
funksiyalanndan biri mahiyyətcə uşaq v ycniyetmələrin cinsi torbiyəsindon 
ibarət idi. 
Bu monada cinsi tərbiyənin tarixi çox qədimdir, lakin, o, ayrı bir tərbiyə 
nəzəriyyosi sahəsi kimi nisbətən sonralar ıormalaşmı XIX əsrin sonu - XX osrin 
əvvəllərindon ctibarən sürətlo inki ctməyə başlamışdır. Müasir dövrdo isə, bir 
tərəfdən, gənc nəsl mənəvi tərbiyəsinin əhəmiyyətinin artması, digər tərəfd 
ölkəmizdə ailənin daha da inkişaf ctməsi, ailə-nikah münasi" lərində psixoloji 
amillərin daha ınühüm rol oynaması və s. əlaqədar olaraq uşaq və 
yeniyetmələrin cinsi tərbiyəsi xüs aktuallıq kəsb cdir. 
Şagirdlərin əxlaq tərbiyosi nəzəriyyosi vo təcriibosində c' 
416 torbiyə mənəvi tərbiyənin bir sahəsi kimi formalaşıb inkişaf cimişdir. Sovet 
pcdaqogikası və pedaqoji psixologiyasının müasir ınkişaf mərhələsində də 
məsolənin belə qoyuluşu xüsusi aktuallıq kəsb edir. Ən yeni psixoloji və 
pcdaqoji ədəbiyyatda cinsi tərbiyə mənəvi tərbiyonin mühüm əhəmiyyətə malik 
olan müstəqil bölməsi kimi xarakterizo olunur. Bu cəhətə həmişə xüsusi diqqət 
yotirilməlidir. Lakin nəzəro almaq lazımdır ki, cinsi tərbiyənin bir çox 

 
məsələləri şagirdlərin mənəvi tərbiyəsi ilə yanaşı, həm do onlann əmək, estetik, 
əqli vo fıziki tərbiyəsi ilə bilavasitə bağlıdır. 
Cinsi tərbiyə - oğlan və qızlara heç də yalnız hər hansı məlumatın, biliyin, 
anlayışın  verilməsi  demək  deyil,  birinci  növbədə,  ağıllı  və  gözəl  qarşılıqlı 
münasibotlərin tərbiyo edilməsi deməkdir. 
Uşaqların  cinslərarası  münasibətlər  sahəsində  mənəvi  mədəniyyətə 
yiyolonməsi,  cinslərarası  münasibətlərin  əxlaq  normaları  osasında  inkişaf 
ctdirilməsi cinsi tərbiyənin osas məqsodini təşkil edir. 
Uşaqların  cinsi  inkişafı  onlann  psixi  inkişafınm  mühüm  sahə-lerindən 
biridir.  Məhz  ona  görə  də  oğlan  və  qızların  psixoseksual  inkişafının 
qanunauyğunluqlannın  öyrənilməsi  cinsi  tərbiyo  nəzəriyyəsi  üçün  böyük 
əhəmiyyətə malikdir. 
Cinsi  xüsusiyyətlər təkcə  ümumi psixologiyanın aktual  prob-lcmi  deyildir. 
Onun  tədqiqi  hom  də  yaş  və  pedaqoji  psixologiyanın,  sosial,  etnik,  əmək, 
məhkəmə, incəsənət psixologiyasının və s. bir çox nozəri-praktik mosələlərinin 
həlli üçün son dərəcə mühümdür. 
Uşaqların  cinsi  torbiyosinin  vozifəlori  çoxcəhətlidir.  Oğlanlar  və  qızlar 
arasında  mənəvi qarşılıqlı münasibətlərin formalaşması,  hisslər mədəniyyotinin 
tərbiyə  olunması,  cinsin  bioloji  vo  sosial  problcmləri,  qadın  və  kişinin  inkişaf 
qanunauyğunluqları  vo  dav-ranış  xüsusiyyətləri  haqqında  elmi  anlayışlann 
formalaşması,  qızlarda  qadınlıq,  oğlanlarda  kişilik  keyfıyyətlərinin  inkişa^//^^ 
etdirilməsi,  oğlan  və  qızların  nikaha,  sağlam  və  xoşbəxt  ailə  həya-tma 
hazırlanması və s. onların içərisində əsas yer tutur. 
Elmi-texniki  toroqqi  dövründə  baş  verən  müxtəlif  sosial-demoqrafık 
proseslər,  urbanizasiya,  akselerasiya  və  s.  ilə  əlaqədar  olaraq  cinsi  torbiyə 
məsələləri diqqəti daha çox cəlb cdir. 
Bir  çox  hallarda  uşaqlann  fiziki  inkişaf  sürətilə  onlann  psixoloji  və  sosial 
(vətəndaşlıq)  yetkinliyi  arasında  uyğunsuzluq  müşahido  olunur.  Uğursuz 
ailələrin meydana çıxması, boşanmanın  miqdarının artması, doğumun azalması 
və  s.  həm  do  on  latin  psixoloji-pedaqoji  sobəbləri  haqqında  düşünməyi  tələb 
edir. 
Cinsi  tərbiyə  nəzəriyyəsi  müxtəlif  clmlərin  inkişaf  tarixi  w»  müasir 
səviyyəsi ilə bilavasitə bağlıdır. Cinsi tərbiyodə u/un müddət tibbi istiqamət osas 
ycr  tutmuşdur.  Lakin  çoxlu  miqdanU  həyati  faktlar  sübut  etdi  ki,  cinsi  tərbiyə 
məsələlərinin  həllində  ущ  fiziologiyası,  səhiyyə  maarifı,  seksologiya, 
seksopatologiya,  eloca  də  uşaq  psixiatriyası,  pcdiatriya  və  s.  nə  qədor  böyük 
əhəmiyyolt  malik  olsa  da,  hələ  kifayət  dcyildir.  Cinsi  torbiyonin  todricuıı 
psixoloji  və  pedaqoji  problcmləri  daha  çox  aktuallıq  kosb  ctnıoyü  başladı. 
Müasir  dövrdə  cinsi  tərbiyo  problemlorinin  lıollı  baxımından  sosiologiya, 
etnopsixologiya,  demoqrafıya,  etnoqrali\.ı  və  başqa  clmlorin  nailiyyətləri  də 
olduqca  əhəmiyyotlidir.  Aydııı  məsələdir  ki,  cinsi  tərbiyənin  nəzəri  və  praktik 
mosololorini  ancaq  kompleks  şəkildə  -  sosioloq,  demoqraf,  fızioloq,  seksoloq, 
psixiaiı. psixoloq və pedaqoqların birgə səyi nəticosində həll etmək olar. 
İnsanın  münasibət  subyektinə  çevrilməsi  ilə  onun  bütün  psixı  həyatı 
şəxsiyyot  xarakteri  kosb  edir.  Bu  zəmində  də  cinslərarati  münasibətlər 
şəxsiyyətlərarası  münasibətlor  kimi  inkişaf  etmoyo  başlayır.  Onun  ən  başlıca 
intcqrativ  xüsusiyyətləri öz əksmı  məhəbbət hissində tapır. Məhəbbət şəxsiyyət 
psixologiyasının un mürəkkəb fcnomcnidir. Orqanizm səviyyəsində cinslərarası 
rabıin  və  əlaqələr  şəhvot  termini  ilə  xarakterizə  olunur.  Məhəbbət  is*  ancaq 
şəxsiyyət  səviyyəsində  formalaşır,  insanın  psixi  həyatmı  saflaşdıran  ülvi  vo 
ccazkar hisso çevrilir. 
A. S. Makarenko «Cinsi torbiyə mohz sevgi tərbiyəsi olma lıdır», - 
deyərkən bu cəhəti nəzərdo tuturdu. Təsadüfı dcyildir kı. bədii ədəbiyyatın insan 
əzəməti və ləyaqəti haqqında yaratdığı on böyük psixoloji himn məhəbbət 
himnidir. 
Cinsi torbiyonin nəzəri və praktiki problemləri ancaq şəxsiyyol 
psixologiyasının nailiyyətləri baxımından holl edilə bilər. Şəxsıy yət 
psixologiyası cinsi tərbiyə nəzəriyyəsinin osasını təşkıl etməlidir. 
A.  S.  Makarenkonun  qeyd  etdiyi  kimi,  cinsi  tərbiyə  məsolesi  on  çotin 
pcdaqoji məsələlordən biri hesab edilir. Onun tikrineə, hcc  bir pcdaqoji məsəlo 
bu qədər dolaşıq salınmamış və heç bir məsoUı haqqında bu qədor səhv rəylər 
söylənməmişdir. Halbuki omolj cəhətdən bu məsələ о qədər də çətin deyildir və 
bir çox ailəlordo olduqca sadə, əzabsız vo tərəddüdsüz holl olunur. Cinsi tərbiye| 
418 ıtncaq ailə onu аупса bir məsolə kimi götürdükdə, başqa tərbiyə 
■Bosələlorinin ümumi kütləsindən ayırıb ona həddindən artıq fcöyük 
əhəmiyyət verdikdə çətin mosələyo çevrilir. 
Uşaqların  cinsi  tərbiyəsində  ailə  mühüm  rol  oynayır.  Onlar  hoyat 
prosesində,  yaşlı  nəslin  vasitəsilə  kişi  ilə  qadının,  ərlə-trvadın  qarşılıqlı 
münasibətləri  və  s.  haqqında  müəyyən  təsəvvür  Vo  anlayışlara  yiyolənirlər. 
Qadınlıq vo kişilik ctalonlarına ve Itandartlarına müvafıq olaraq, onlara müxtəlif 
keyfıyyotlər  aşılanır.  lu  baxımdan  etnopsixoloji  vo  etnopedaqoji  amillərin 
uşaqların  v  insi  tərbiyəsində  əhəmiyyətini  qeyd  etmək  lazımdır.  Lakin  bunlar 
hcç də  uşaqların ailə həyatına hazırlanması  üçün zəruri olan bürün  tmosələləri 
sistem  şəklində  əhato  etmir  və  edə  do  bilmoz.  Bu  şoraitdə  uşaqlann  cinsi 
tərbiyəsi məsələlərinin həllində məktəbin iolu xüsusilə artır. 
Sosioloji,  psixoloji  vo  pedaqoji  tədqiqatlar  əsaslı  surotdə  göstərir  ki, 
moktəbin  iştirakı  olmadan  gənclərin  ailə  həyatına  tı.ı/ırlanması  praktik  olaraq 
mümkün  deyildir.  Onlar  orta  məktəbdə  -  ıiMisilə  cinsin  biologiyası  haqqında 
nisbətən  gcniş  məlumat  oldə  cdir,  ədəbiyyat,  tarix,  hüququn  əsasları  və  s. 
fənlərin  tədrisi  prosesində  cinslərarası  münasibətlor  haqqında  ədəbi-bədii, 
ictimai-larıxi  və  hüquqi  aspektdə  müəyyən  məlumatla  tanış  olurlar.  Son 

 
zamanlar qızlarda evdarlığa aid bilik, vərdiş və bacarıqların inkişaf -tdırilməsinə 
daha çox diqqot yetirilir. «Ailə həyatının etika vo psixologiyası» kursu öyrənilir. 
Məktəbdə təlim-tərbiyə prosesində oğlan və qızlar arasında •ağlam qarşılıqlı 
münasibətlərin inkişaf etdirilməsi şagirdlərin oxlaq tərbiyəsi baxımından xüsusi 
əhəmiyyət kəsb edir. Bu mühüm məsəlolori yüksək elmi-metodik səviyyədo holl 
etmək  uçün  müəllimlər  uşaqlann  psixoscksual  inkişafının  xüsusiy-yetlərini 
ətraflı  öyrənməli,  şəxsiyyət  psixologiyasının  nailiyyətləri  •eviyyosində  təhlil 
etməli və moktəb təcrübosində nozərə ■Imalıdırlar. 
Uşaqların  cinsi  tərbiyəsi  kimi  mürəkkob  bir  məsələni  ancaq  clmi  zəmində 
holl  etmok  olar.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  cinsi  lorbiyənin  psixoloji  məsələlərinin 
öyrənilməsi və məktob löcrübəsində tətbiq edilmosi böyük əhəmiyyətə malikdir. 
 
 
419 
27* 
XV F Ə S İ L  
QABİLİYYƏTLƏR VƏ İINTELLEKTİN QURULUŞU 
 
1. Qabiliyyətlər § 1. Qabiliyyətbr 
haqqmda anlayış 
Məşhur  Azərbaycan  yazıçısı  ƏbdürTohim  bəy  Haqverdiyevin  «Mirzə 
Səfəo>  povestinin  qəhromanı  günlərin  bir  günündə  şcr  yazmaq  istəyir.  Yazıçı 
onun bu vəziyyətini belə təsvir cdir: «Mirzo Səfər eşitmişdi ki, şer yazmaq üçün 
iki vasitə lazımdır: xəlvət otaq və bir şüşə şərab. Şorab içdikdən sonra tob açılıb, 
şer  öz-özünə  su  kimi  axacaqdır.  Qafıyə  tapmaqda  çətinliyə  uğradıqda  iki  dəfo 
qezylə təpiyini ycrə çırparsan, о saat qafiyə öz-özünə tapılar. 
Mirzo  Səfər  bir  şüşo  qırmızı  şorab  alıb  gəldi  evə.  Mirzəyo  demişdilər  ki, 
şərab, əlbəttə, gorək qırmızı olsun ki, yann dodaq-larına oxşasın. Şərabı masanın 
üstünə qoyub, papağı bir tərofo, çuxanı о biri torəfo atıb, yaxasını açıb, başının 
tüklərini pıtlaşdırıb, özünə bir laübalı sifət verib aynaya baxdı, dedi: 
- Afərin, Səfər, indi xalis şairson. 
Şərabdan  bir  stəkan  töküb  içəndən  sonra  gördü  gözləri  do  qızanb,  daha 
şairliyino şəkk ola bilmez. 
Stulda  əyləşib,  qarşısına  bir  vərəq  kağız  qoyub  qoləm  götürdü.  dörd,  beş 
dəfə qoləmi mürəkkəbə batırdıqdan sonra dumb otaqda bir-iki baş gəzindi. Hərçi 
fikir ctdisə şeri başlamaq mümkün olmadı. Bir stəkan da içdi. Bcyni bir qədər də 
qızışdı, əyloşib qələmi alıb gözol xətlə yazdı: 
«Darvazamızı fələk vurubdur!» 
Mirzə  Səfər  hərçi  çalışdısa  ikinci  misra  gəlmədi.  Ncçə  dəfo  təpiyini  yerə 
çırpdı, şərabın hamısını içdi. Misra gəlmədi kı. golmədi». 
Mirzə Səfər niyə şer yaza bilmodi? Sualm cavabı aydındır: onun bu sahədə 
qabiliyyəti yox idi. 
Qabiliyyət nodir? О nccə əmələ gəlir, formalaşıb inkişaf edirmi? 
Qabiliyyətləri  psixoloji  baxımda  xarakterizə  etmək  üçün  3  cəhəti  nəzoro 
almaq lazımdır. 
420 
1.
 
Qabiliyyətlər  şəxsiyyətin  fərdi-psixoloji  xüsusiyyətidir.  Fərdi  sözüno 
diqqət  edin:  insanlar  öz  qabiliyyotlərinə  görə  bir-birindən  fərqlənirlər.  Lakin 
şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiy-yətləri çoxdur. Temperament do, xarakter də 
şəxsiyyotin  fərdi-psixoloji  xüsusiyyətləridir.  Bəs,  onda  qabiliyyətlər, 
şəxsiyyətin  digər  fərdi-psixoloji  xüsusiyyətlərindən  -  temperament  və 
xarakterdən nə ilə forqlonir? 
2.
 
Mirzə  Sofərin  başına  gələn  əhvalat  bu  suala  tutarh  cavab  verir: 
qabiliyyotlor  bu  və  ya  digər  fəaliyyətin  müvəffəqiyyətli  icrası  üçün  başlıca 
şərtdir.  Bu  məsələni  doqiqləşdirək:  fəaliyyət  prosesində  temperament  do, 
xarakter  də  müəyyən  rol  oynayır.  Lakin  fəaliyyətin  müvəffəqiyyətli  icrası 
bilavasitə  onlardan asılı deyildir. Mirzə Səfərdə  özünəmoxsus  temperament  və 
xarakter  əlamətləri var idi. Onlann bir  çoxu hətta şairlik üçün çox olvcrişli idi. 
Mosolon,  Mirzə  Səfər  həvsələli  adamdı,  «səhordən  axşamacan  evdə  oturub» 
işləyə  bilirdi.  Lakin,  görəsən,  hövsəloli  olmaqla  yaxşı  şer  yazmaq  olarmı? 
Əlbətto,  olmaz!  Bəs,  hövsəlosiz  adam  песо,  şer  yaza  bilərmi?  Olbətto,  yaza 
bilər. Ancaq bir şərtlə: şer  yazmaq ücün adam gorək müəyyən qabiliyyotləro - 
poetik  qavrayışa,  obrazlı  təfəkkürə,  yaradıcı  təxəyyülə,  ifadəli  dilə  vo  s.  malik 
olmalıdır. Mirzə Səfordə isə bu qabiliyyotlor yox idi. 
Dcmoli, şəxsiyyətin fordi-psixoloji xüsusiyyətlərindən һөг birinin fəaliyyət 
proscsində 
öz 
yeri, 
öz 
vəzifəsi 
vardır. 
F ə a l i y y ə t i n  
m ü v ə f f ə q i y y ə t l i  i c r a s ı  a n c a q   q  a  b  i  1  i  у  у  ə  
1 1  ө  r  1  о  ş o r t l ə n i r .  
3.
 
Gəlin,  indi  də  belə  bir  situasiya  təsəvvür  edək:  Mirzə  Səfərə  şerin 
yazılması qaydalan haqqında molumat verok, ona əruz və ya heca vəznində şer 
yazmağı  öyrədək,  psixoloji  dildo  dcsok,  ona  bu  sahədə  müəyyon  b i l i k ,  
b a c a r ı q  v ə  v ə r d i ş   a ş ı 1 а у a q . Görəsən, bclə olsa, Mirzə Səfər 
şer yaza bilənni? Əlbəttə, yaza bilər. Lakin bu sahədə zəruri qabiliyyətlərə malik 
olmadığı  üçün  onun  yazdığı  şer  ancaq  qafıyolonmiş,  voznə  salınmış  söz 
yığınından  ibarət  olacaqdır.  Məhz  bu  cəhəti  nəzərə  alaraq  psixologiyada 
qabiliyyəti  xaraktcrizə  edərkən  foaliyyətin  sadəcə  olaraq  icrasından  yox, 

 
m ü v ə f f ə q i y y ə t l i  
i c r a s ı n - d 
a 
n 
 
danışırlar 
(«müvoffəqiyyətli» sözüno diqqot yetirin). 
Qabiliyyətlərin  bilik,  bacarıq  və  vərdişlorlə  əlaqəsi  psixoloji  cəhətdən 
aktual problemdir. Bu məsəlo horn do ona görə 
421 əhəmiyyətlidir ki, uşaqlann tərbiyəsi işində өп çox səhvə məhz həmin 
sahədə yol verilir. 
Gəlin, A. vo B. adlı iki uşaq təsəvvür edək. Onların ikisinin do 
10 
yaşı var. 
A.-nın  yaxşı  musiqi  qabiliyyəti  var:  musiqi  eşidəndo  hər  şeyi  unudur, 
melodiyalan  asanlıqla  yadında  saxlayır,  mahnı  oxumaqdan  doymur.  Lakin  bu 
sahədo  onunla  hcç  kəs  məşğul  olmamışdır,  hətta  özünün  heç  musiqi  aləti  do 
yoxdur. 
B.-nin  isə  musiqi  qabiliyyəti  yoxdur:  musiqini  xoşlamır,  melodiyalan 
yadında  saxlaya  bilmir.  Ancaq  5  yaşından  başlayaraq  valideynləri  musiqi 
müollimi tutmuş, ona pianoda çalmaqla yanaşı, horn də nota savadı öyrətmişlər. 
Yəni  A-nın  qabiliyyəti  var,  bilik.  bacanq  və  vərdişi  yoxdur,  B.-nin  isə  oksinə, 
bilik, bacarıq ve vərdişi var, qabiliyyəti yoxdur. 
Tutaq  ki,  A.-da,  B.-də  musiqi  məktobinə  daxil  olmaq  istəyir.  Onlardan 
hansı qəbul imtahanını daha yaxşı verə bilər? Bu suala cavab vermək üçün biz 
müəllimin psixoloji səriştoyə malik olub-olmadığını bilmoliyik: əgər müəllimin 
psixoloji  səriştəsi  yoxdursa,  üstünlüyü  B.-yə  verəcəkdir.  Əgər  o,  psixoloji 
səriştoyə  malikdirso,  A.  ilo  B.  arasındakı  mühüm  fərqi  -  bilik,  bacarıq  və 
vərdişlorlo  deyil,  məhz  qabiliyyətlərin  inkişaf  səviyyəsi  ilə  bağlı  fərqlorı 
görəcəkdir. 
Belə güman edok ki, uşaqlann hər ikisi musiqi moktəbinə daxil olmuşdur. 
Görəsən,  bu  şəraitdə  onlarda  musiqi  qabiliyyətlori  nece  inkişaf  edir? 
Psixologiyada  onlarla  bu  kimi  faktlar  məlumdur:  bell  hallarda  qabiliyyətli 
uşaqlar  bilik,  bacarıq  vo  vordişloro  sürotlo  yiyələnirlər;  bilik,  bacarıq  və 
vərdişlərə  yiyələndikcə,  onlarda  qabiliyyətlərin  inkişafı  üçün  daha  olverişli 
şərait  yaranır.  Müvafıq  sahəyə  qabiliyyəti  olmayan,  ilk  vaxtlar  özlərinin  ancaq 
biliyi.  bacarığı  və  vərdişləri  ilo  fərqlənən  uşaqlar  isə,  песо  deyərlor.  yalnız 
«yerində  addımlamağa»  başlayırlar,  yoni  inkişaf  etmirlor  Təsadüfı  deyildir  ki, 
müəllimlər  görkəmli  adamların  bir  çoxunıııı  uşaq  vaxtı  qabiliyyətlərini  görə 
bilmomiş və onları «adi uşaqlar>» hesab etmişlər. 
Qabiliyyətlər bilik, bacarıq və vərdişlərlə qarşılıqlı əlaqədodır. lakin onları 
eyniloşdirmək  olmaz.  Əgər  müollim  hortərollı  yoxlama  aparmadan  uşağırı 
ancaq  müəyyən  bilik,  bacarıq  və  vordişlər  sistcminə  malik  olub-olmamasına 
görə onun qabiliyyotlı və ya qabiliyyətsiz olması haqqında nəticə çıxarırsa, elmi 
cohətdoıı 
422 kobud, praktik cəhətdən isə zərərli addım atır. Bu cəhəti düzgün başa 
düşmək üçün iki məsələni ayrıca qeyd etmək lazımdır: 
a)
 
bilik, bacanq və vərdişlər qabiliyyətlərin inkişafı üçün zəruri şortlərdən 
biridir.  Uşaq  müvafıq  fəaliyyət  sahəsi  üçün  zəruri  olan  bilik  və  bacanqlara 
yiyələnməyibsə,  notda  yazmağı,  çertyoj  çəkməyi,  rəsm  etməyi  və  s. 
öyrənməyibsə,  onun  musiqi,  texniki  ve  rəsm  qabiliyyətləri  yaxşı  inkişaf  edə 
bilməz.  Uşaqların  qabiliyyətlorini  inkişaf  etdirmək  üçün  onların  müvafıq  bilik, 
bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsinə ardıcıl surətdə fıkir verilməlidir; 
b)
 
qabiliyyətlər  bilavasitə  bilik,  bacanq  və  vərdişlordo  dcyil,  onların 
qazanılma  dinamikasında,  yəni  bütün  başqa  şərtlər  eyni  olduqda,  bu  fəaliyyot 
üçün zəruri olan bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmə prosesinin no qodor tez, 
dərin, asan və möhkəm icra olunmasında tozahür edir. Bütün başqa şərtlor eyni 
olduqda  («eyni»  ifadəsinə  diqqət  yctirək),..  yoni  A.  və  B.  eyni  musiqi 
məktobində,  eyni  müəllimin  sinfində  oxusalar,  onların  bilik,  bacarıq  vo 
vərdişlərə  yiyələnməsi  sahəsində  mühüm  fərqli  cəhətlər  meydana  çıxacaq:  A. 
musiqi  qabiliyyəti  olduğu  üçün  müvafıq  bilik,  bacarıq  və  vərdişləro  B.-yə 
nisbətən  daha  tez,  daha  asan,  daha  möhkəm  yiyələnocokdir.  Tocrübəli 
müollimlər həmişə bu cohətə diqqət yetirirlər. Məktəb praktikasında belə hallara 
az təsadüf olunmur: hər hansı bir şagird dərsliyi bir dəfə oxuyur və «5» qiymot 
alır.  Başqa  şagird  isə  «5»  qiymot  almaq  üçün  dorsliyi  on  azı  dörd-beş  dəfə 
oxuyur.  Onların  hor  ikisi  əlaçı  olsa  da,  tocrübəli  müollim  həmin  şagirdlərin 
qabiliyyətləri  arasındakı  fərqi  görür.  Birinci  tipli  şagirdlorin  təlim 
müvəffəqiyyəti  müəllimi  qətiyyən  tomin  ctmir.  O,  həmişə  valideynə  şikayət 
edir: «çox qabiliyyotli uşaqdır. Lakin tənbəllik edir, kifayət qodər çalışmır...» 
Beləliklə,  nəzərdən  kccirdiyimiz  xüsusiyyətlərə  əsasən  qabiliyyotlərə 
aşağıdakı  kimi  torif  verə  bilərik:  * Q a   b   i  
1
i у   у ө 1
1 
ө r  
ş ə x s i y y ə t i n   f ə r d i - p s i x o - l o j i   x   ü   s   u   s  i   у   у   ə  
1
1 
о  г  i  o l u b  m ü ə y y ə n  f ə a - l i y y ə t i n  m  ü  v  ө  f  f  
ə   q   i   у   у   о   1
1 
i   i c r a s ı n ı n   ş ə r - t i n i   t e ş k i l   e d i r  
v ə   o n u n   ü ç ü n   z ə r u r i   o l a n   b i l i k ,   b a c a r ı q   v o  
v ə r d i ş l ə r ə  y i y ə - l o n m o  d  i  n  a  m  i  к  a  s  ı  n  d  а  к  
ı  f ə r q l ə r d ə  i f a d o   o l u n u r .  
ElmTtcxniki təroqqi dövründə, bir tərəfdən, yeni fəaliyyəl 
423 

 
sahələri əmələ  gəlir, digər tərəfdən, sənayenin avtomatlaşdınl-ması,  EHM-lərin, 
robot texnikasının və s. tətbiqi ilə əlaqədar olaraq əvvəlki fəaliyyət saholəri yeni 
intellcktual mozmun kəsb edir. Bu şəraitdə şagirdlərin qabiliyyətlərinin hərtərofli 
inkişaf etdirilnıəsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.