Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§1. Ünsiyyət qarşılıqlı təsir kimi 
Fəaliyyətin  psixoloji  xarakteristikalarını  xatırlayın:  insanlaj  foaliyyot 
prosesindo işin moqsədini bir-birino izah edir, ayrı-a) 
1 1  
əmoliyyatlarla bir-birini 
tanış  edir,  nöqsanları  müəyyən  cdir,  onkın  aradan  qaldınnaq  üçün 
məslohətləşirlər.  Bu  prosesdo  ünsiyyel  ancaq  və  ancaq  insanların  birgə 
fəaliyyətinin  toşkilinə  xidmət  edü  Psixologiyada  ünsiyyəti  qarşdıqlı  tosir  kimi 
aydınlaşdırarkon moh/ bu cohəti, yəni onun insanların birgə fəaliyyətinin təşkili 
lie bilavasitə bağlı olan torkib hissələrinin təhlil edilməsini nəzorde tuturlar. 
^JJnsiyyətin  insanların  qarşılıqlı  təsirilə  əlaqəsi  şəksizdir.  Bunu  intuitiv 
şəkildə  təsəvvür  etmok  do  asandır.  Lakin  onların  qarşılıqlı  əlaqosinin  psixoloji 
baxımdan  öyrənilməsi  müxtolif  çətinliklorlo  bağlıdır.  Psixoloqların  bir  qismi 
ünsiyyətlə  qarşılıqlı  təsiri  sadəco  olaraq  eyniloşdirir,  onları  dar  monada  (yoni 
informasiya  mübadilosı  kimi)  şərh  edirlər,  bir  çox  müəlliflor  isə  ünsiyyətin 
stmkturutul.ı  qarşdıqlı  təsirin  rolunu  noinki  ətraflı  aydınlaşdıra  bilmir,  hətta  co\ 
vaxt onlan bir-birindon təcrid edir, ayrılıqda nozərdən kcçirir. Bunların hor ikisi 
səhvdir. 
Qarşılıqlı  tosirin  növləri  müxtolifdir.  İstər  nəzəri,  istərsə  do  praktik 
məqsədlər üçün onların əsas tiplorinin müəyyən cdilmosı xüsusi əhəmiyyot kəsb 
edir.  Bu  sahədə  müxtəlif  təsnifatlai  məlumdur.  Onlann  böyük  əksəriyyoti 
dixotomik  xaraktcr  daşıyır:  insanların  qarşılıqlı  tosiri  bir-birinə  oks  olan  tiplərə 
bölünür. Qəro psixologiyasında müxtəlif müəlliflər qarşılıqlı tosirin bu iki tipini 
«koopcrasiya  -  roqabot»,  «razılaşma  -  münaqişə»,  «uyğunlaşma  müxalifət», 
«assosiasiya - dissosiasiya» kimi tcrminlərlə ifado edirlər. 
Birinci halda qarşılıqlı tosirin «pozitiv» növləri təhlil olıınııı onlar bu 
baxımdan birgo foaliyyotin təşkilinə kömək göstərirlor. Qarşılıqlı təsirin 
«ncqativ» növlorini iso ikinci tipo daxil edirləi onlar birgə foaliyyəti bu və ya 
digər dərəcədə «zoiflodiı». «pozur», homin foaliyyot üçün müoyyən çətinliklər 
yaradır. 
Yəni qarşılıqlı tosirin hor hansı bir tipi və ya forması foaliyyotin məzmunu 
ilə şortlənir. Kooperasiya və ya rəqabe qarşılıqlı tosirin ancaq fonnasıdır, onların 
məzmunu iso һог ıkı 
508 halda daha geniş sistemlə - koopcrasiya və ya rəqabətin daxil olduğu 
foaliyyotin məzmunu ilə müəyyən olunur. Müollimlorin, alimlərin, idmançıların, 
zabitlərin və b. bir-birilə qarşılıqlı təsirinin formalarını, hətta cyni əlamətlor 
əsasında bu baxımdan müqayisə etsək, onlarda özünəməxsus cəhətlərin olduğunu 
görərik. Bundan başqa, kooperativ qarşılıqlı təsir formaları nəinki ictimai-
faydalı, horn do asosial, hüquqa zidd foaliyyot sahəlorində (məsələn, birgə 
soyğunçuluq, oğurluq vo s.) də özünü göstərir. Buna göro də cəm-iyyətə zidd 
foaliyyot sahələrində kooperasiya ncqativ məna kosb cdir. Halbuki asosial 
foaliyyot şəraitində konflikti pozitiv hadisə kimi qiymətləndirmək olar. Deməli, 
foaliyyotin məzmununu, sosial kontekstini nəzərə almadan qarşılıqlı təsirin 
formalarını təhlil etmək olmaz. 
Bəs, Qərb psixologiyasında bu mühüm metodoloji mosələ песо həll olunur? 
Amerikan  psixoloqları  bclə  hesab  edirlər  ki,  «һөг  hansı  iki  adam  arasındakı 
münasibətlər  guya  qrupun  digər  üzvləri  arasındakı  münasibətlərin 
funksiyasıdm>. Buna  müvafıq olaraq, onlar insanlar arasmdakı qarşılıqlı təsirin 
xüsusiyyətlərini  adətən  diffuz  qruplar  -  sosial-psixoloji  eksperiment  keçinnək 
məqsədilə  qısa  müddət  üçün  yaradılmış  təsadüfi  adamlardan  ibarət  qruplar 
əsasında öyrənirlər. 
Gəlin,  diffuz  qrupun  əlamətlərinə  diqqət  edək:  belə  qruplara  daxil  olan 
adamlar  adoton  bir-birlərini  tanımırlar,  kifayət  qədər  birgə  ünsiyyət  təcrübəsinə 
malik olmurlar, onların bir-birilə qarşılıqlı təsiri vasitəsiz xarakter daşıyır, əsasən 
«xoşum gəlir  -xoşum gəlmir» dixotomiyası ilə xarakterizə  olunur.  Başqa  sözlə, 
diffuz  qrupda  qarşılıqlı  tosir  foaliyyotin  məzmunu  ilə  müəyyən  olunmur. 
Təsadüfı dcyildir ki, amerikan psixoloqlarının diffuz qruplarda mücənəd sxcmlər 
əsasında  apardıqları  eksperimentlər  insanlar  arasındakı  qarşdıqh  təsirin  əsl 
mahiyyətini açmır. 
İkincisi  və  başlıcası  iso  ondan  ibarotdir  ki,  Qərb  psixoloqlan  (C.  Mid  və 
b.)  cəmiyyətin  inkişafını  vo  ictimai  münasibətləri  psixolojiləşdirirlər.  Onlar, 
adətən,  ictimai  münasibət  tcrminindən  deyil,  sosial  qarşılıqlı təsir terminindən 
istifado  edirlor.  Bos,  sosial  qarşılıqh  təsir  nədir?  C.  Midin  fıkrincə,  sosial 
qarşılıqlı  tosir  ancaq  vasitəsiz  kommunikasiyadan  (simvollar  mübadiləsindən) 
ibarotdir. Onun nəzəriyyəsinin əsasını aşağıdakı iki müddəa təşkil edir: 1. İnsan 
orqanizminin  bioloji  zəifliyi  onları  məcbur  edir  ki,  yaşamaq  üçün  qrup 
kontekstindo bir-birləri ilə əməkdaşlıq etsinlor. 2. İnsan orqanizmləri daxilində 
və arasında baş verən, onların əmokdaş- 
509 lığını asanlaşdıran, demoli, yaşamasına kömok edən işlet möhkəmlənir. Bu 
zaman adam başqa adamlann vo qrupun onu necə qavradığını müəyyon edir 
(C.Midin sözlori ilə desək, «başqasının rolunu qəbul edin>), buna müvafıq 
olaraq situasiyanı qiymətləndirir və özü üçün düzgün hərəkət xətti seçir. 

 
Beləliklv). Qorb psixoloqları insanlann qarşılıqlı təsirini ictimaı 
münasibətlərdən ayınr, bununla da onların mahiyyətini təhrif edirlor. 
Yəni orada daha çox sosial qarşılıqlı təsirdən bəhs edilir. Halbuki insanlann 
qarşılıqlı təsiri ictimai münasibətləri əks etdirir. 
Qarşıya  sual  çıxır:  real  qarşılıqlı tosir situasiyası  песө  yaranır?  Insanlar bu 
zaman  bir-birlərini  necə  başa  düşürlər?  Sosial  nəzarotin  hansı  formalanndan 
istifado edirlər? 
Həmin suallara cavab vermək üçün qarşılıqlı təsirin strategiyası və taktikası 
anlayışları ilə tanış olmalıyıq. Qarşılıqlı təsirin  strategiyası cəmiyyətdə  bərqərar 
olmuş  ictimai  münasibətlərin  xarakteri  ilə  müəyyən  olunur.  Onlar  isə  özlərinin 
konkret  ifadosini  sosial  normalarda  tapırlar.  Sosial  normalar  insanlann  qarşılıqlı 
təsirinin qaydalarını  miioyyon  edir, onlan  nizama  salır.  insanlar  sosial normalar 
əsasında  bir-birinin  davranış  və  rəftarına  nəzarət  edirlər:  onu  bəyənir  və  ya 
boyənmir,  alqışlayır  və  ya  mühakimə  edir,  roğbətləndirir  vo  ya  cəzalandırırlar. 
Qarşılıqlı  təsirin  taktikası  isə  adamın  öz  iş  vo  ya  yol  yoldaşı  haqqındakı 
təsovvürləri  ilo  miioyyon  olunur.  Bu  zaman  onun  şəxsi  keyfıyyətləri  ilo  yanaşı 
niyyəti, motivləri və s.-nin aydınlaş-dınlması çox vacibdir. 
Başqa  mühüm  cəhot  isə  i$  yoldaşlanmızın  rolu  ilə  -  onun  müəllim  və  ya 
tələbə, ana və ya nənə, qadın və ya kişi, ev sahibi və ya qonaq, həkim və ya xəstə, 
şofer və ya sərnişin olması ile əlaqədardır. Bu zaman biz həmin adamlarla məhz 
müəllim,  tələbo,  nənə,  şofer  və  s.  kimi  qarşılıqlı  tosirə  girir,  eyni  zamanda 
onlardan  da  öz  rollarına  müvafıq  olan  davranış  tərzi  gözləyirik.  Adamlanıı 
hərəkətləri, əməlləri, davranış tərzi sosial normalara və rol gözləmələrinə uyğun 
gəlmədikdə, şoxsiyyətlərarası konflikt üçün psixoloji cəhotdən şərait yaranır. 
Bu  iki  moment  (ictimai  münasibətlərin  xarakteri  vo  iş  yolda>ı  haqqinda 
təsəvvürlər)  birlikdo  real  ünsiyyət  situasiyasını  miioyyon  edir.  Ünsiyyət 
situasiyasının  həmsöhbətlərin  hor  ikisi  torofindon  eyni  şəkildə  başa  düşülməsi 
onun səmərəli olmasının mühüm 
510  şortidir.  Belo  olduqda,  adamlar  birgo 
qorar  qəbul  edir  və  onu  həyata  keçirmək 
üçün foaliyyotə başlayırlar. 
 
§ 2. Insanlann qarşılıqh münasibətləri və ünsiyyət 
İnsanların qarşılıqlı şəxsiyyətlorarası münasibətlori də öz reallığını ünsiyyət 
prosesindo  tapir.  Ünsiyyət  situasiyasında  iki  (və  ya  üç)  adamın  iştirak  etməsi 
faktının  özü  insanlar  arasmda  qarşılıqlı  münasibətlorin  olmasını  nəzərdə  tutur. 
Qarşılıqlı münasibətlər nəinki ünsiyyot prosesindo oks olunur, hom do məhz bu 
prosesdə formalaşır. 
Ünsiyyətlə  qarşılıqlı  münasibətlər  bir-birilə  üzvi  surətdə  əlaqədar  olsa  da, 
onlan  eyniləşdirmok  olmaz.  Ünsiyyət  insanlann  birgo  həyat  foaliyyoti  ilə 
şərtlənir.  Qarşılıqlı  münasibətlərin  tipi  vo  xarakteri  ünsiyyətin  məzmununa  vo 
formasına mühüm tosir göstərir, lakin insanlann münasibətləri son dorəcə kəskin 
olduqda  belo,  ünsiyyət  spesifik  formalarda  mövcud  olur.  Başqa  sözlə,  ünsiyyət 
adamlann  bir-birinə  münasibotinin  müsbət  və  ya  mənfı  olmasından  asılı 
olmayaraq bütün hallarda zəruri surətdə həyata keçirilir. 
Qarşıhqh  münasibətlər  müxtəlifdir. Funksional  baxımdan  onlann  aşağıdakı 
tipini fərqləndirirlər: a) formal (və ya rəsmi); b) qeyri-formal (vo ya qeyri-rəsmi) 
qarşılıqlı münasibətlər. 
Formal qarşılıqlı  münasibətlor hər bir  fərdin  müvafıq  konkret qrupda onun 
rosmi statusu (mövqeyi) ilo şərtlənən münasibət-lorinin məcmusundan ibarotdir. 
Onlar foaliyyətin normativ cəhotlorini oks etdirir vo miioyyon qaydalarla tənzim 
edilən  i  ş  g  ü  z  a  r  münasibətlərdo  ifado  olunur.  Rosmi  münasibətlər 
soviyyəsində  kollektiv  üzvləri  arasında  fəaliyyətin  məzmunu  və  təşkilat 
vasitələrinə uyğun olaraq struktur-funksional asılılıq, məsul asılılıq münasibətləri 
sistemi yaranır. 
Moktəbdə  «direktor-müəllim»  və  «müəllim-müəllim»  tipli  münasibətlər 
formal  qarşılıqlı  münasibətlərə  misal  ola  bilər.  Onlann  qarşılıqlı  münasibətləri 
rosmi xarakter daşıyır və müvafiq ınzibati-hüquqi qaydalarla tənzim olunur. 
Lakin bununla belo, hor bir moktobdo, eloco do zavodda, fabrikdo, ailodo, 
elmi-todqiqat  institutunda  vo  s.-do  insanlar  ara-sinda  formal  qarşılıqlı 
münasibətlərlo yanaşı qeyri-formal qarşılıqlı ııuinasibətlor do əmələ golir. 
Mosələn, tutaq ki, hor hansı bir moktobdo 80 müəllim işləyir. 
511 
Görəsən, onlann qarşılıqlı münasibəti ancaq formal (rosmi) xarakter daşıyırmı? 
Əlbəttə, yox. Əgər homin moktobdo qarşılıqlı münasibətlər şəbəkəsini psixoloji 
cəhətdon öyronsək, aşağıdal faktları müəyyən cdə bilərik: müəllimlərin bəziləri 
2, 3 vo | nəfərlik kiçik qruplar şoklində bir-birilo daha çox yaxınlıq edirloı 
Onlardan birinin ad günündə mütləq digor iki müəllim iştirak edii Dostlar asudə 
vaxtlannı nəinki birlikdo keçirir, hətta fürsol tapdıqda dərsə do birlikdə gcdib-
gəlir, bir-birlərinin sevincino, dərd-sərinə şərik olurlar. Xostələnəndə bir-birinin 
başınm üstündən əskik olmur; onlardan biri xostənin uşaqlarına baxii ikincisi 
xörək bişirir, üçüncüsü onun üçün dərman alır və s. Bu zaman biz həmin üç 
müəllim arasında yaranmış münasibətlon qcyri-formal qarşılıqlı münasibətlor 
kimi xarakterizo edə bilərik. 
Formal qarşılıqlı münasibətlərlə yanaşı sosial-psixolop xarakter daşıyan 
qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlərin yarannıası ünsiyyətin qanunauyğun 
cəhotlərindən birini əks etdirir. Qe\n formal   qarşılıqlı   münasibətlər  mahiyyət  
etibarilə ictima funksiyalarla müoyyən olunmur, şəxsi xarakter daşıyır. 
Qeyri-formal  qarşılıqlı  münasibətlər  heç  kos  tərəfindon  miioyyon  edilmir, 
psixoloji  cəhotdon  əlverişli  şərait  olduqda  öz  özünə  təşəkkül  edir.  Onlar 
yarandıqdan  sonra  mühüm  psixolop  reallığa  çevrilir:  qeyri-formal  qarşılıqlı 
münasibətlər  simpatiya  ve  i  antipatiyanın  görünməz  telləri  ilo  kollektivə  nüfuz 

 
edərək  istər  hor  bir  işçinin,  istərsə  də  bütövlükdə  kollektivin  fəaliyyətinə 
müəyyon  təsir  göstərir  və  müvafiq  psixoloji  iqlim  yaradır.  Onlann  məzmunu 
kollcktivin inkişaf səviyyosindən bilavasitə asılıdır. 
Formal  və  qeyri-formal  münasibətlər  adəton  bir-birini  üzvi  şəkildə 
tamamlayır vo kollektivin çoxcəhətli həyatında ahəngıl.u surətdə uzlaşır. Bir sıra 
hallarda  iso  onlar  sadəcə  olaraq  bir-birın.-uyğun  gəlmir  və  kollcktivdə  müxtolif 
konfliktlərin yaranmasmın mənbəyinə çevrilir. 
Qarşılıqlı  münasibətlərin  tipi  və  ya  səviyyəsi  insanlar  arasıml.ı  ünsiyyətin 
xarakterinə  mühüm  təsir  göstərir.  Bundan  asılı  olarai)  biz  f o r m a l   vo 
q e y r i - f o r m a l   ü n s i y y ə t d ə n   danışa  bilorik.  Onlann  bir-
birindən  osas  fərqi  bundan  ibarotdir  kı  qeyri-fonnal  ünsiyyətə  nozəron  fonnal 
ünsiyyət  miioyyon  rosmi  qaydalarla  məhdudlaşdınlır.  Bir  misal  göstərək:  adam 
öz dostuıuı görən  kimi ondan,  məsələn, soruşa bilor:  «gözlərin qızarıb deyoson, 
bu  gecə  yaxşı  yatmamısan».  Halbuki  avtobusda  bu  vo  ya  digor  sornişinə  homin 
sualla miiraciot etmok, öz şəxsi hoyatı haqda 
512 məlumat vermək (Bilirsən, başıma no gəlib?) və s. olmaz. Avtobusda, 
zəhmot olmasa, yol verin - buyurun, bağışlayın-buyurun, keçin tipli formal 
ünsiyyət tərzi daha çox məqbul sayılır. 
Qeyri-formal 
ünsiyyot  formal  ünsiyyət  kimi  rosmi  qaydalarla 
məhdudlaşdırılmır. Lakin burada da qarşılıqlı münasibətin (ər-ar-vad, iki dost, iki 
yoldaş  və  iki  tanış  arasındakı  münasibətin)  xarak-tcrindən  asılı  olaraq  insanlar 
arasmda  miioyyon  psixoloji  məsafə  gözlənilir.  Ər-arvadın  qarşılıqlı  münasibəti 
üçün  məqbul  hesab  edilon  rəftar  tərzi,  ünsiyyət  ədası  eyni  qrupda  təhsil  alan 
oğlan  və  qızın  qarşüıqlı  münasibətlərində  qəbul  olunmur.  Onların  pozulması 
adətən əxlaqi mcyarlarla qiymotləndirilir. «Həyasız adam» etalonunun bir çaları 
məhz bundan ibarotdir. 
Ünsiyyət  mədəniyyətinin  əhəmiyyətini  xüsusilə  qeyd  etmək  lazımdır. 
Ünsiyyət  mədəniyyəti  insan  münasibətlərinin  daxili  gözəlliyində  öz  ifadəsini 
tapır.  Nəzakətlilik,  təmkinlilik,  mehri-banlıq,  xeyirxahlıq,  tərəf-müqabili 
dinləmək  bacanğı  və  başa  düşmok  arzusu,  onun  zövqünə,  fıkirlərinə,  ovqatına 
hörmətlə  yanaşmaq,  sevinc  vo  kədorini  anlamaq,  dərdinə  şərik  olmaq  -bunlar 
ünsiyyət 
mədəniyyotinin 
olifbasıdır. 
Hamı 
bu 
əlifbanı 
öyrənməli, 
mənimsəməlidir 
§ 3. Ünsiyyət çətinlikləri və onlann aradan qaldınlması yollan 
Ünsiyyot  prosesindo  müəyyən  çətinliklər  -  kommunikativ  mancələr 
müşahidə olunur. Onlar, adətən, sosial vo ya psixoloji xarakter daşıyırlar. 
Müxtəlif  sosial  qruplara  monsub  olan  adamlar  arasinda  sosial,  siyasi,  dini, 
peso  forqlori  vo  s.  kəskin  şəkildə  özünü  göstordikdə,  onlar  situasiyanı  eyni 
şəkildə  başa  düşmür,  anlayışlan  müxtəlif  monalarda  işlədir,  hadisolərə  müxtəlif 
baxımdan yanaşırlar vo s. Şübhəsiz ki, belə maneələr olduqda da kommunikasiya 
prosesi  hoyata  keçir.  Hətta  hərbi  düşmənlər  bclə  danışıqlar  apanrlar.  Lakin  bir 
cəhət  aydındır:  sosial  xaraktcrli  kommunikativ  maneələr  olduqda,  ünsiyyət 
şəraiti xeyli mürokkəbləşir. 
Ünsiyyət  prosesinə  psixoloji  xarakterli  kommunikativ  maneələr  do 
mühüm təsir göstərir: belə çətinliklər ya müsahiblərin miioyyon fordi psixoloji 
xüsusiyyətlərə  malik  olması  (məsələn,  onlardan  birinin  həddindən  artıq 
utancaq,  digərinin  qapalı  və  ya  «qaradinməz»  olması,  ya  da  onlann  arasında 
xüsusi  növlü  psixoloji  münasibətlərin  -  bir-birinə  qarşı  qərəz,  odavət, 
düşmənçilik. 
inamsızlıq  və  s.-nin  əmələ  gəlməsi  nəticəsində  meydana  çıxır.  Belo  hallarda 
ünsiyyətin  münasibətlə  əlaqəsi  aydın  nozorə  çarpır.  Mosəlonin  belə  qoyuluşu 
nəinki  clmi,  hom  də  böyük  praktik  əhəmiyyəti  olan  nəticolər  çıxarmaq  imkanı 
verir. 
Ünsiyyət  proscsində  komnııınikativ  maneələri nccə  aradan qaldınnaq olar? 
Bu  mühüm  məsoləni  praktik  cəhətdən  hansı  yollarla  daha  somoroli  holi  etmək 
mümkündür? Psixoloqlann fıkrincə, kommunikativ mancolori aradan qaldırmaq 
üçün  adamlann  unsiyyot  mədəniyyətini  artırmaq.  onlara  ünsıyyot  vordişlori 
aşılamaq lazımdır. 
Müasir  dövrdə  ünsiyyət  vərdişləri  aşılamağın  tosirli  vasitəsi  kimi 
s o s i a l - p s i x o l o j i  
t r c n i n q d ə n   (ingilisco  trainin  - 
ö'yronmək, hazırlamaq, moşq etmək dcməkdir) istifado olunur. 
Sosial-psixoloji  trcninq  sosial-psixologiyanın  tətbiqi  bölmolorindon  biridir. 
Özünüdorkctmə,  ünsiyyot  və  qarşılıqlı  tosir  vərdişlorinin  formalaşması 
sahəsindo  qrup  mctodlarının  işlonil-məsi  və  tətbiqi  onun  osas  vəzifosini  təşkil 
edir.  Sosial-psixoloji  trcniııq  prosesindo  başlıca  vasito  kimi  müxtolif 
modifıkasiyalarda  tətbiq  edilən  qrup  diskussiyasından  və  rollu  oyunlardan 
istifadə olunur. 
Sosial-psixoloji trcninqın köməyilə, bir tərəfdon, unsiyyot sahosində həyati 
çətinliklərlə  rastlaşmış  adamlarda  kommunikativ  vordişlər  fonnalaşdırılır  vo  ya 
onlann  ümumi  kommunikativ  hazırlığı  tokmilloşdirilir;  digor  tərəfdən  iso 
bilavasito  adamlarla  bağlı  olan  peşo  sahiblorindo  -  rohbor  işçilordo. 
pcdaqoqlarda, tıbb işçilərində, idman moşqçilorində və b. xüsusi kommunikativ 
vordişlor yaradılır. 
Sosial-psixoloji  treninq  idcyasını  mahiyyol  ctibarılo  alman  psıxoloqu 
Kurt  Levin  iroli  sünnüşdür.  Bu.  Z.  Freydin  psixoanaliz,  C.  Morenonun 
sosiomcıriya  no/.oriyyosindo  vo  s.-do  də  müəyyon  dv>ı\)codə  öz  əksini 
tapmışdır.  Lakin  bununla  belo,  sosial-psixoloji  trenınqi  praktik  surotdə  ilk 
dəfo  amcrikan  psixoloqu  vo  psixiatrı  K.  Rocers  1947-ci  ildə  tətbiq  ctmoyə 
başlamışdır. 

 
K.  Rocers  fordin  qavrayış  alomino  xüsusi  əhəmıyyət  vcrirdi.  Onun  fıkrincə. 
fərdin  davranışı  guya  onun  qavrayışı  ilo  müoyyən  olunur,  о,  reallığı  песо 
qavrayırsa,  ona  elo  do  rcaksiya  göstorir.  İnsanm  otraf  gcrçokliyi  vo  özünü 
qavraması  salıəsində  doyisiklik-lər  baş  veron  kimi,  onun  davranısında  da 
doyişiklik  əmolo  golir.  *  K.Rocers  belo  hcsab  edirdi  ki,  qrupda 
şəxsiyyətlorarası 
514 münasibətləri yaxşılaşdırmaq, 
adama özünün düzgün qiymət-
ləndirildiyini hiss etmək imkanı vcron 
xüsusi iqlim yaratmaq yolu ilo 
şoxsiyyətin özünü təkmilləşdirməsini 
təmin etmək olar. O, bu sahədə sosial-
psixoloji treninqə böyük əhomiyyət 
verirdi. 
Sosial-psixoloji  treninq  məqsodilo  xüsusi  kiçik  qruplar  to^kıl  olunur. 
1949-cu ildə bu qruplara T-qrup adı verildi (T- «Treninq» sözünün ilk horfıdir 
- treninq qrup deməkdir). 
T-qrup  qısa  müddət  ərzindo  (bir  песо  gündən  bir  neçə  həftoyə  qədər) 
foaliyyot  göstərir.  Qrup  üzvləri  arasmda,  bir  torəfdon,  onlann  həyatda  giro 
bilmədikləri şəxsi münasibətlər yaradılır və bu zəmində zəruri ünsiyyət vərdişləri 
aşılanır, digər tərəfdən, öz münasibotlorini başa düşmələrinə diqqət yetirilir. 
Rocers 
«Humanistik 
psixologiya» 
adlanan 
cərəyanın 
əsas 
nümayəndolərindən  biridir.  Qərb  psixologiyasının  bütün  cərəyan-lan  kimi 
humanistik psixologiyanı da tohlil edərkən onun sosial və  psixoloji aspcktlorinə 
diqqət  yetinnək  lazımdır.  Bu  cərəyan  daxi-lindo  işlənilmiş  mctodlar  psixoloji 
nöqteyi-nəzərdən maraqlıdır. 
Hal-hazırda  sosial-psixoloji  trcninq  praktikası  psixologiya  clminin  sürətlə 
inkişaf cdən totbiqi saholərindon birino çcvrilmişdir. Sosial-psixoloji trcninqdən 
müxtəlif  profılli  mütəxəs-sislor  -  rəhbor  işçilor,  müəllimlor,  hokimlər, 
psixoloqlar,  ticarət  işçiləri  və  s.  hazırlığında  istifado  olunur.  Ər-arvad 
konfliktlərinin aradan qaldırılması, valideynlərlo uşaqlar arasında münasibətloriıı 
yaxşılaşdınlması,  «çətin»  yeniyetmolorin  torbiyəsi  və  s.  sahəlordə  do  sosial-
psixoloji treninq gcniş tətbiq olunur. 
 
 
XIX F Ə S İ L  
ŞƏXSİYYƏT ƏMƏK VƏ TƏDRİS 
KOLLEKTİVLƏRİNDƏ 
1. Qrup və kollektiv haqqında § 1. 
Qrup haqqında ıınlayış 
Psixologiyada  qrup  dedikdə,  tarixən  müəyyon  cəmiyyət  çər-çivəsində 
yaranmış  ümumi  mənafc,  sərvətlər  və  davranış  nonna-inına  malik  olan 
adamlann  nisbətən  sabit  məcmusu  nəzordə  tutulur.  Нəг  bir  qrupda  fərdlərin 
bir-biri  ilə  və  bütövlükdə  cəmiy-yətlə  özünoməxsus  qarşılıqlı  rabitoləri 
təcəssüm edir. 
Qrup  anlayışını  həm  komiyyət,  həm  də  kcyfıyyət  baxınıından  xarakterizo 
etmok  olar.  Məsələyə  kəmiyyot  nöqteyi-nəzorindün  yanaşdıqda,  hor  şeydon 
əvvəl,  qeyd  ctmək  lazımdır  ki,  qrup  de-dikdə,  miioyyon  bir  sosial  şəraitdə  bir 
nəforin  deyil,  mütloq  bir  neçə  nəfərin  iştirak  etməsi  nəzərdə  tutulur.  Qrup 
müəyyən adamlar çoxluğundan ibarotdir. Lakin eyni bir sosial şəraitdə iki vo ya 
üç  adamın  sadoco  olaraq  iştirak  etmosi  onlan  sosial-psixoloji  cohot-dən  qrup 
kimi xarakterizo ctmok üçün holo kifayot deyildir. 
Belo  bir  situasiya  təsəvvür  edok:  A.  adh  bir  nofor  dayanacaqda  trolleybus 
gözləyir. Ondan xeyli aralıda iso A.-nın tanımadığı başqa bir adam, mosolon N. 
dayanmışdır.  Tosvir  etdiyimiz  şoraitdo  A.  vo  N.  bir-birino  passiv  miinasibot 
bosloyirlor,  onlar  bir-birino  ancaq  tamaşaçı  kimi  baxırlar.  Şübhəsiz  ki, 
dayanacaqda  başqa  bir  adamin  olmasi  istor  A.,  istorso  do  N.  üçün  miioyyon 
psixoloji  ohomiyyoto  malikdir.  Tutaq  ki,  A.  yorulmuşdur  vo  oturmaq  istoyir, 
lakin N.-don utandığı üçün oturmur - tək olsaydi bolko do oturardi. 
İki  vo  ya  üç  adam qrup  halında  birləşondə,  onlann  hor biri  miivafiq birgo 
fəaliyyotin iştirakçısına çevrilir qrupun hoyatı ilo yaşamağa başlayır; hotta qrup 
iizvlorindon  biri  miioyyon  sobob  üzündən  toklikdo  fəaliyyət  göstordikdə  belo, 
qrupun  digor  iizvfl  onun  təxəyyülündə  adoton  iş  yoldaşı  kimi  iştirak  edir. 
Bcloliklo,  artiq  iki  vo  daha  çox  adam  qrup  halında  birloşondo  onlardan  hor 
birinin  fəallığında  fordin  psixologiyasi  ilo  izah  cdilo  bilmoyon  yeni  cəhətlər 
meydana çıxır. 
К.  Marks  «Kapital»  əsorində  göstərir  ki,  bir  siivari  cskadronun  hiicum 
qiivvosi  vo  ya  piyada  polkunun  miiqavimot  qüvvosi.  aynca  hor  bir  siivari  vo 
piyada  osgorin  hiicum  vo  miiqavimot  qüvvesi 
I
 
mocmusundan  xeyli  forqli 
olduğu  kimi,  ayn-ayn  fohlolorin  sorf  ctdiyi  qüvvonin  mcxaniki  mocmusu  da, 
eyni  bir  bölünmoz  iş  bir  çox  işlək  ollər  tərofındon  birlikdo  görüldüyü  zaman, 
mosolon,  agin  bir  şcyi  qaldınnaq,  dolamaçarxı  horlomok,  yol  üstündoki  bir 
mane-əni  aradan  qaldırmaq  lazim  goldikdo,  sorf  olunan  ictimai  qüvvədən 
forqlonir. 
Bcloliklo,  biitiin  bu  kimi  hallarda  kombinələşdirilmiş  əməyin  nəticosi 
ayrılıqda göstorilon fordi soylo ya heç əldə edilo bilmoz, ya da ancaq daha uzun 
miiddot  orzindo  vo  ya  ancaq  ciizi  miqyasda  oldo  cdilo  bilor.  Burada  mosolo 

 
yalniz fordi mohsuldar qiivvoni koopcrasiya vasitosilo yüksəltmək iistiindo deyil, 
habelə öz 
516 mahiyyətinə görə kütləvi qüvvə olan yeni mohsuldar qiivvo yaratmaq 
üstündədir. İkincisi, К. Marks miioyyon ctdiyi mühüm sosial-psixoloji 
qanunauyğunluğun mahiyyətini tohlil edərək yazir: «Lakin bir çox qiivvo 
birləşdikdə yeni bir qüvvə omolo golmosin-dən başqa, mohsuldar işlərin çoxunda 
ictimai təmasın özü yarışa vo ayn-ayrı şəxslərin fordi məhsuldarlığını yüksəldən 
həyat enerji-sinin (animal spirits) artmasina sobob olur, belo ki, 144 saatdan 
ibarot bir məcmu iş giinii orzindo 12 noforin istehsal ctdiyi mohsul horosi 12 saat 
işloyən 12 aynca fohlonin vo ya 12 giin dalbadal işləyon tok bir fohlonin istehsal 
ctdiyi mohsuldan xeyli çox olur. Buna sobob odur ki, insan öz təbiotinə görə, 
Aristotclin düşündüyü kimi siyasi hcyvan olmasa da hor halda ictimai 
hcyvandir». 
Kollektivçilik  effektlərinin  nəşət  ctdiyi  bu  iki  monbo  bir-birilo  qarşılıqlı 
əlaqədə olsa da, hor halda öz mahiyyoti etibarilo miixto-lifdir: kiitlovi mohsuldar 
qiivvo  birgo  omoyin  tcxnologiyasinin  xiisusiyyotlori,  ayn-ayn  şəxslərin  fordi 
məhsuldarlığını yiiksoldon həyat enerjisi iso ünsiyyot, qarşılıqlt «sirayət», toqlid 
faktı və s. ilo miioyyon olunur. 
Bcloliklo, iki vo daha сох adam qrup halında birləşondo onlardan hor birinin 
fəallığında clo yeni cohotlor meydana çıxır ki, bun-Ian artiq fordin psixologiyasi 
ilo  deyil,  ancaq  qrupun  sosial-psixoloji  qanunauygunluqlan  ilo  izah  ctmok 
mümkündür. 
Qrup  özünoməxsus  sistemdir  vo  miioyyon  struktura  malikdir.  Qrupa  daxil 
olan hor bir adam onda  miioyyon rol  vo vozifo ifado edir. Hor bir qrup özünün 
məqsədlərinə,  normalarına,  sərvət  meyl-lorino,  sosial  gözləmolorinə  vo  s. 
miivafiq  olaraq  miixtolif  forma-larda  öz  üzvlərino  nəzarət  edir:  onlan 
roğbotləndirir  vo  ya  cozalandmr.  Qrup  üzvlori  miivafiq  nonnalan  vo  sorvot 
meyllorini  monimsodikco,  sosial-psixoloji  cohotdon  qrupun  hoyatında  köklü 
dəyişikliklər  omolo  golir:  qrup  iizvlorindo  qrupa  monsubluq  hissi  -«biz»  hissi 
yaramr. Bunun psixoloji baximdan ilk olamoti ondan ibarotdir ki, qrupun hor bir 
iizvii  qrupun  nailiyyətlorini  öz  nailiyyətləri,  müvoffəqiyyotsizliyini  iso  öz 
müvoffoqiyyətsizliyi  hcsab  edir,  onları  öz  şəxsi  nailiyyəti  və  ya  məğlubiyyoti 
kimi yaşayır: birinci halda sevinir, ikinci halda kodorlonir və s., yəni qrup doğma 
qnıpa  çevrilir.  Qrup,  mahiyyət  etibarilo,  bu  andan  əsl  qrup  kimi  fəaliyyot 
göstərməyə başlayır. 
Göründüyü  kimi,  adamların  qeyri-mütəşəkkil  yıgımından,  təsadüfı 
birliyindon forqli olaraq, qrup üzvləri qrup üçün tipik olan foaliyyət növlorinə 
daxil olurlar (və ya qoşulurlar). Onlann bir- 
517 

 
birləri  ilə  münasibətləri  qrup  normalan  və  sərvotləri  ilə  tən/ım  olunur.  Qrupun 
normaları onun üzvləri üçün mcyara çevrilir. 
Qrupun  nozordən  kcçirdiyimiz  xüsusiyyətlərinin  bir  qismi  onu  struktur-
formal  (təşkilat)  cəhətdən  xarakterizə  edir.  Qrupun  həcmı.  tərkibi, 
kommunikasiya  kanalları,  rolların  bölüşdürülməsi,  tabelık  sistemi  vo  s.  buna 
misal  ola  bilər.  Qrupda  şəxsiyyətlərarası  müna-sibotlər,  liderlik  (rohbərlik) 
üslubu, qrup sərvətləri və normalan, rəğbətləndirmə və cəzalandırma sistemi vo s. 
iso qrupun sosial-psixoloji həyatını mozmun cəhətdon xarakterizo etmok imkanı 
verir. 
Hor  bir  adam,  adətən  müxtəlif  qruplarm  üzvü  olur.  Burada  maraqlı 
cəhətlərdən  biri  ondan  ibarotdir  ki,  hər  hansı  bir  adam  bütün  qruplarda  eyni 
statusa  malik  olmur  vo  buna  müvafiq  olaraq  müxtəlif  qruplarda  miixtolif  rollar 
ifado  edir,  mosolon,  bir  qrupda  lider  olan  şəxs  başqa  qrupda  icraçı  ola  bilər. 
Bundan başqa, hor bir adam qohumlan vo ya dostları vasitəsilə başqa qruplarla - 
qohum-lann vo ya dostlann daxil olduğu müəyyən qnıplarla bağlı olur. Bu halda 
ümumi xarakter daşıyan iki cəhətə diqqət yetirok. İnsan adoton belo hallarda öz 
qrupunu  başqa  qrupla  müqayisə  edir,  onun  miisbot  vo  ya  monfi  hesab  etdiyi 
xüsusiyyətləri vasitəsilə öz qrupunun nonnalarını vo sorvotlorini qiymotlondirir. 
Bir sira hallarda iso diinon qonaq goldiyi qrupun bu gün foal üzvünə, hotta bəzən 
liderinə çevrilir. 
İnsanın  daxil  olduğu  qruplarm  miqdan  toxminon  insanlann  hoyat 
fəaliyyətinin həcminə, tələbatlarının genişliyino vo müxtəlifliyinə, kommunikativ 
xiisusiyyotlorinin  soviyyosino  (mehriban  vo  ya  qaraqabaq  adamlann  monsub 
olduqlan  qruplanm  müqayiso  edin)  müvafıq  golir.  Belo  ki,  bir  qrupda  insamn 
yalniz müəyyən tələbatları tomin olunur. Bir qrupun foaliyyoti çorçivəsində onun 
sosial  foaliyyotinin  ancaq  müəyyən  cəhətləri  təzahür  edir.  Mohz  buna  göro  do 
insanı  sosial-psixoloji  cəhotdən  düzgün  xarakterizo  etmok  üçün  onun  müxtəlif, 
hom  do  onun  üçün  əhəmiyyətli  qruplarda  iştirakı  tarixini  öyrənmək  vo  tohlil 
ctmok lazımdır. 
Insanlann  hoyatinda  qrup  mühüm  rol  oynayir.  Lakin  bu  müddəanı  düzgün 
başa  düşmək  üçün  prinsipal  əhomiyyoti  olan  iki  cəhəti  xüsusi  qeyd  etmək 
lazımdır:  a)  şəxsiyyət  nəinki,  kiçik  qrupun,  hom  do  cəmiyyətin  üzvüdür. 
Cəmiyyət  şəxsiyyətə  təkce  kiçik  qrup  vasitəsilə  deyil,  hom  də  başqa  yollarla, 
kütləvi informasiya və tobliğat vasitəlorindən istifado edərək bilavasit 
518 təsir göstərir. Dcmoli, kiçik sosial qrup şəxsiyyətin foiTnalaşması-nın vo 
sosial hərəkətlərinin yegano mənbəyi deyildir; b) şəxsiyyət aktivdir, о özünün 
mövqe və roluna göro sosial qrupun - kollcktivin hoyatinda da müoyyən rol 
oynayir, qrup daxilindo ictimai royin təşəkkülünə miixtolif fonnalarda tosir 
göstorir. Bu о dcmokdir ki, qrupun şəxsiyyətə tosirini mexaniki tosir kimi başa 
düşmək səhv olardı. 
Məsələnin  bu  şəkildə  qoyuluşu  qrupda  fordin  mövqeyinin  öyrənilmosini 
təlob edir.