§ 2. Qrupun aşaqı həddi haqqında
Qrupun əmələ gəlməsi üçün, ən azı, iki adam arasında qarşılıq-lı münasibotin
yaranması zəruridir. Bunu qrafık olaraq 51-ci şokildəki kimi təsvir etmək olar.
AB tipli münasibət müəyyən motivlərlə bağlt olub psixoloji baxımdan
miixtolif səviyyəlordə təzahür cdə bilir. Lakin, aydın məsələdir ki, о on yaxşı
halda ikitorəfli münasibot kimi mcydana çıxır və fonnalaşır. Bu cahoti nəzərə
alaraq bozi müolliflor (mosolon, Y. Şcpanski) belo hesab edirlər ki, qrupun
yaranması üçün A-nın yalnız B-yə deyil, hom do S-yə, о cümlodon В. ilo S.
arasındakı şəxsi rabitələrə münasibət bosloməsi zonıridir. Belo hır çoxcəhətli
münasibot yalnız üçiincü adamın iştirakı ilə yarana bilir. Bu mənada da homin
miiolliflorin fikrincə, qrupun on 'aşagı həddi üç nofərdən ibarotdir (şəkil 52).
Sovet psixologiyasında də bəzi müəlliflər (K.
E. Danilin, A. U. Xaraş və b.) iki nəfori - diadları
qrup hesab etmirlər. Onların fikrincə, diadlarda
adamlar arasında ancaq xalis cmosional təmas
mümkündür. Bu, genctik cəhətdon ünsiyyətin
ilk formasıdır. Foaliyyot prosesindo əmələ golən
konfliktlər iki nofəıiik qruplarda prinsip etibarilo həll
oluna bilmoz, çünki diad şəraitində belə konfliktlor
xalis şəxsiyyətlərarası konflikt xaraktcri kosb edir. Üç
nofərlik qruplarda isə qarşılıqlı münasibətlor bu
cohətdən
forqlən-
519 məyə başlayır. Üçüncü adamın iştirakı ilo
qrupda yenı mövqe-mü-şahidoçi mövqeyi
yaranır. Onun iştirakı ilə iki adamın- A. və B.-nin münasibətləri vasitəli
münasibət kimi formalaşır.
Üç adam ünsiyyətə girdikdə, onların qarşılıqlı münasibətləri də
mürəkkəbləşir. Bu baxımdan üç nəfəri qrupun aşağı həddi hesab edən müəlliflərlə
bir çox psixoloqlar razılaşırlar. Lakin həmin məsələnin tam həll edildiyini dcmək
olmaz.
Üçnəfərlik qrupda özünoməxsus münasibot şəbəkəsinin yaranması
qanunauyğun haldır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, qrupu yalnız
şəxsiyyətlərarası münasibətlərin xarakterinə görə sociyyələndinnok birtərəfli
olardı. Qrup homişə müəyyən nəzarət formasının, fəaliyyət nümunəsinin,
sərvətlərin (simvol, ideya, maddi şeylər və s.) və qrup mənsubiyyəti («Biz»)
hissinin olmasını nəzərdə tutur. Bürün bu xüsusiyyətlor, sadə formada olsa da,
diadlarda özünü göstərir. Məhz buna görə də sosial psixologiyada uzun müddət
diadlar qrup kimi nəzərdən kcçirilmişdir.
•** ------------------------ ->-B
A
Şokil 51. İki noforlik qrupda
şəxsıyyətlərarası münasibətlər
Şəkil 52. Üç nəfərlik qrupda
şəxsiyyotlorarası münasibetlər
labarator
qcyri-
mütəşəkkil
mütoşə/kil
formalaşan
kiçik
Diadlar, yoxsa üç nəfərlik qruplar? Müasir sosial psixologiyada bu sual daha
çox diqqəti colb edir. Sualın həlli nəinki qrupun aşağı həddinin, hom do onun
optimal miqdarının dəqiq müəyyən cdilməsi neqteyi-nəzərindən böyük praktik
əhomiyyətə malikdir.
§ 3. Qrupların təsnifatı
Sosial psixologiyada qrup I arm müxtəlif təsnifatı məlumdur. Bəzən qrupları
tosnif edərkən adətən onlann «qeyri-müəyyən vo ixtiyari» xarakteristikalarına
istinad edirlər. Məsələn, Amerika sosial psixoloqları qruplan onların mədoni
inkişaf səviyyəsi, strukturunun tipi, əsas rabitə tipi, qrupun foaliyyot göstərdiyi
müddət və s. kimi prinsiplərə əsasən təsnif cdirlər. Həmin prinsiplərin hamısı
üçün ümumi cəhət bundan ibarotdir ki, onlar nəinki məhdud psixoloji xarakter
daşıyır, hom do, on başlıcası, qrupların ictimai münasibətlər sistemindo yerini
qəsdən nəzərə almırlar. Əslində iso sosial qruplann i c t i m a i
m i i n a s i - b o t l o r s i s t e m i n d o y e r i n i d ü z g ü n
m ü ə y - y ə n e t m ə k ü ç ü n hər hansı birtərəfli psixoloji prinsipləri
deyil,qrupların s o s i o l o j i t ə s n i f i p r i n s i p l ə r i n i əsas
götürmək lazımdır. Qruplar bu baxımdan 53-cü şəkildəki kimi tosnif olunur.
Müvafiq təsnifata əsasən sosial qruplan ayrı-ayrılıqda qısa xarakterizə edək.
520
Ş ə r t i vəya n o m i n a l q r u p dedikdə bir-birilə real surətdə
əlaqosi olan, lakin müəyyən bir şorti olamotə, mosolon, cins, yaş və ya peşə
elementino görə tədqiqatçı tərəfındən ayırd edilon adamlar kateqoriyası nəzərdə
tutulur. Mosolon, cinsi əlamətə görə qadınlar, yaş əlamətlərinə görə yeniyetmələr,
peşə əlamətlərino görə şoferlər şərti qrupa aid edilə bilərlər.
Demoqrafiyada, statistikada və s.-də şərti qrup anlayışmdan geniş istifado
olunur. Mosələyə sosial-psixoloji baxımdan yanaşar-kən bir cəhət diqqəti
xüsusilə colb edir: bu qruplar müəyyən clemcntlorinə görə şərti xarakter daşıyır,
lakin onlann aynca qrup kimi ayırd cdilməsi sosial-psixoloji planda tamamilo
zəruridir. Həmin fikri əsaslandırmaq üçün müəyyən psixoloji faktlan xatırlatmaq
kifayətdir: şərti qrupa daxil olan adamlar adətən bir-birlorini tanımırlar. Lakin
onlann bir qismi müəyyən hoyati situasiyalarda bir-biri ilə rastlaşır və ünsiyyəto
girmək imkanı əldə edirlər. Bu zaman onlar, lazım gəldikdə, bir-birlərinə güzoştə
gedir, kömək edir və ya bir-birlərini müdafıo cdirlər. Qadınlann qadınları və ya
şoferlərin şoferləri müdafiə etməsi hər kəsə öz təcrübəsindən bəllidir. Bu о
deməkdir ki, şərti qrupa daxil olan adamlar bir-birlərini real surotdə tanımasalar
da, özlərini faktik olaraq mənsub olduqları qrupla eyniləşdirirlər vo sosial-
psixoloji idcntifikasiyanın bütün bu xüsusiyyətləri onlann mənlik şüurunda əks
olunur.
Sosial-psixologiyada real qruplann öyrənilməsino xüsusi diqqot yetirilir.
Real qruplann iki növünü - r e a l l a b o r a t o r
q r u p l a n
v ə r e a l t ə b i i q r u p l a r ı fərqləndirirlər.
qruplar
Şorti
kollektivlər
Şəkil
53.
Sosial qruplann təsnifatı
(Q
.M
.Andrcyevaya göro)
521
Hər hansı bir tosadüf əsasında yaradılan
laborator qruplar mahiyyot etibarilə diffuz
qruplar kimi meydana çıxırlar. Mohz buna görə
do
psixologiyada
real
təbii
qrupların
öyrənilməsinə daha böyük əhəmiyyət vcrilir.
Tobii real qrupların kiçik və böyükq ruplar
olmaq üzrə iki növü məlumdur. ___________
ff«kıçik qrup» və «boyuk qrup>T anlayışlannda «kiçik» və «b»yük» sözlərinin
müəyyən evristik əhəmiyyəti vardır. Onlar qrupun kəmiyyət xarakteristikalarını
əks etdirirlər. Böyük və kiçik qruplar bir-birindən nəinki kəmiyyət, həm də
keyfiyyot baxımından fərqləndirilir. Məmin qrupların sosial-psixoloji tohlili üçün
bu sonuncıı cohət daha çox əhəmiyyətlidir.
B ö y ü k q r u p l a r bütövlükdə comiyyət (ölkə) miqya-sında mövcud
olan adamların məcmusudur: siniflor, sosial təbəqolor, peşə qrupları, etnik
birliklər (millət, xalq, qobilə), yaş qrupları (gənclər, təqaüdçülər və s.) böyük
qruplara misal ola bilər. Fərdlərin böyük qruplara mənsubiyyəti müəyyən
obyektiv ola-motlər əsasında təyin olunur.
Eyni bir müəssisə işçilorini, istehsal birliklorini vo ərazi birliklərini (bir
kəndin, bir şəhərin, rayonun əhalisini) sosiologiyada orta vo ya lokal qruplar
adlandırırlar. Lakin özünün strukturuna göro o r t a q r u p l a r ı n
b ö y ü k q r u p l a - r a əsasən uyğun gəldiyini nəzərə alaraq, sosial
psixologiyada onlan xüsusi olaraq ayırd etmirlər.
Böyük vo orta qruplar kiçik qruplardan təkcə üzvlərinin sayına göro deyil,
hom də münasibotlər şəbəkəsinin xaraktcrinə görə fərqlənirlər. K i ç i k
q r u p l a r ı n üzvləri nəinki bir-birilə müxtəlif formalarda gündəlik ünsiyyət
və rabitəyə girir, bir-biri haqqinda müəyyən təsəvvürə malik olur, hom do onlann
arasında miioyyon qcyri-rosmi münasibotlor formalaşır. Başqa sözlə, onlar
kontakt (təmasda ola ı) qruplar kimi təşokkül tapıb inkişaf edirlər. Bu
xüsusiyyətlərdon heç biri böyük qruplar üçün səciyyəvi deyildir.
Böyük vo orta qruplar səviyyəsində bütün məsələləri qrup üzvlərinin hor biri
ilo bilavasitə rabitə yaratmaq yolu ilo holl etmək və onların davranışına şəxsi
münasibətlər əsasında nozarot etmok əslindo mümkün deyildir. Böyük qruplarda
üzvlərin miqdarının həddon artıq artması ilo olaqədar olaraq onlann arasında
qarşılıqlı anlaşma kütləvi infonnasiya və tobliğat vasitolorinin (mətbuat, radio,
televizor), sirkulyar məktııblann, direktiv sənədlərin, böyük iclasların və s.
köməyi ilo yaranır. Münasibətlər daha çox vasitəli
522 vo formal xarakter kəsb edir. Böyük və orta qrupların rohborləri onun bütün
üzvlori ilə bilavasitə rabitəyə ginnək imkanına malik olmur, bu zəmində do
onunla qrupun üzvləri arasında subordina-siya prinsiplərini zəruri surətdə ehtiva
cdən müxtolif morholə, vəsilə və sədlər yaranır.
Böyük vo orta sosial qruplarda insanlann münasibətləri rosmi ictimai
münasibətlərlo tonzim olunur.
Kiçik qruplar olduqca müxtəlifdir: ailo, fəhlə briqadasi, pambıqçı qızlar
manqası, tolobo qrupu, bir sinfın şagirdləri vo s. kiçik qruplara misal ola bilor.
Laborator qruplar da əslində kiçik qruplardir. Lakin onlar tobii deyil, siini
qruplar olduğuna görə adətən kiçik tobii qruplar sırasında nəzərdən keçirilmir. T-
qruplar da laborator qruplar kimi kiçik qrupun özünəməxsus növüdür.
Kiçik qrupun üzvləri vahid fəaliyyət çərçivəsində birləşir və bir-birilo
bilavasitə şəxsi ünsiyyətə girirlər ki, bu da onun spcsifik əlaməti hesab olunur.
Hor bir kiçik qrupun strukturu, bir torofdon, onun fəaliyyət göstərdiyi sosial
mühitin təsirləri, digor torofdon, qrupdaxili şəxsiyyətlərarası münasibətlərin
xarakteri ilə şərtlənir.
Kiçik qruplann 50-don artıq təsnifatı məlumdur. Onlardan aşağıdakılar daha
çox xarakterikdir.
Kiçik qrupları formal və qeyri-fonnal qruplara bölürlər. Formal qrupda
münasibotlər inzibati-hüquqi yolla miioyyon olunur və tonzim edilir. Qeyri-
formal qruplar isə ünsiyyət prosesindo tobii yolla təşokkül edir: onun strııkturu
inzibati-hüquqi qaydalarla tənzim edilmir. Fonrıal kiçik qrupun üzvləri arasında
da todricən qeyri-formal münasibətlər yaranır: bu zaman formal kiçik qrupun
müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstənnosi bir çox cəhotdən onun formal və qeyri-
formal strukturlarının bir-birinə uyğun gəlməsin-dən asılıdır.
1942-ci ildə referent qrup fenomeni müəyyən cdilmişdir. Kiçik təlobo
qruplarını eksperimental surətdə öyrənərkən Amerika psixoloqu Q. Haymcnin
diqqətini bclə bir cəhət cəlb etdi ki, qrupun miioyyon üzvləri monsub olduqları
qrupun deyil, başqa bir qrupun normalannı qobul edir və öz davranışlarında
onlara əsaslanırlar. O, bu maraqlı faktlar əsasında kiçik qrııpların iki növünü
fərqlondirməyi, birinci qrupu ü z v l ü k q r u p u , ikinci qrupu iso
r e f e r e n t q r u p adlandırmağı toklif etdi. Sonralar homin faktlar başqa
psixoloqlar tərəfındən do tosdiq olundu.
Miiasir sosial psixologiyada referent qrup anlayışı müxtəlif
523 eksperimental faktlar əsasında daha da dəqiqləşmiş vo nisbətee
j
geniş məna kəsb etmişdir.
Uzvlük vo referent qruplann fərqləndirilmosi bo/i saholorde, xüsusilə hüquq
pozğunluğunun öyronilmosı sahosindo toil tədqiqatlar üçün olduqca maraqlı
perspektivlər açır. Fikrimizi bil misal osasında aydınlaşdıraq: şagird A. VII sinifdə
oxuyur. I akin ı birdən-birə üzvü olduğu sinif kollektivinin nonnalanna deyil, daha
çox hələ üzvü olmadığı hər hansi bir təsadüfı küço qrupunım normalarına əmol
etməyo başlayır. Onun üzvlori kimi geyinmə saç saxlamağa, bəzənməyə, spesifık
sözlor vo ifadələr işlotməye hərəkotlər etməyə başlayır vo s. Bu onun üçün
referent qrup hesab olunur. A.-nın davranışını izah etmək üçün belo bir suala
cavab vennok lazımdır ki, nə üçün birinci qrup onun üçün əhəmiyyətini itirmiş,
ikinci qrup isə xüsusi qrup əhəmiyyoti kosb ctmişdir, Üzvlük vo referent qrup
anlayışları bu baxımdan maraqlıdır.
Üzvlük qrupu elo qrupa deyilir ki, ford öz-özlüyündo onun yalnız
iştirakçısıdır. Bu monada da üzvlük qrupuııu bozon iştirak qrupu da adlandırırlar.
Üzvlük qruplan kiçik qruplann nisbətən geniş tosadüf edilon növüdür. Sosial-
psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, əlverişli şəraitdl üzvlük qrupu referent qrupa
çevrilə bilər.
Referent qrup dedikdə elo real və ya xəyali qrııp nəzərde tutulur ki, ford onun
standartlannı qobul edir, sosial hadisəlori, özünün və başqalarının omollorini
qiymotlondirorkon onun norma vo sərvətlərindon ctalonlar sistemi kimi istifado
cdir, onlan özüniin ş.)\si məqsod vo davranış normalarının mənboyi hesab edir.
Ford öz davranışında referent qrupun onun hərəkətlərinə verdiyi vo verl bilocoyi
qiymotləri adəton nəzərə alır.
Referent qrupun növlori içərisindo r e f e r e n t in ü q a -y i s o
q r u p l a r ı v o n o r m a t i v r e f c r e t q r u p -
1
a r xüsusi yer
tutur. Birinci halda insan bütün sosial hadisolorl referent qnıpun normalan ilə
müqayisə edorok qiymotlondirir. Bu zaman qrupun normalan əslində onun üçün
özünomoxsus ctalont çevrilir. Bir çox müolliflor bu cəhəti nəzəro alaraq referent
qruplan hom d o e t a l o n q r u p kimi tohlil edirlor. ikinci halda iso insan
qrupun normalarina öz normalan kimi qobul cdir vo onlara uyğun surotdo horokot
edir. Qrup öz üzvlərinin horokotlərinl qiymotlondirorkon do adətən bu cəhəti
nəzəro alır.
Referent qnıpun müqayisə vo normativ funksiyalanni bir-' birindon tocrid
ctmok olmaz. Psixoloqlann tədqiqatlan göstorir ki, referent miiqayiso qruplan
üçün eyni zamanda sorvot momcnti,
524 normativ qruplar üçün iso miiqayiso momenti sociyyovidir. Bu monada
referent qrupun iki miixtolif funksiyast: nonnativ vo miiqayiso funksiyalan
arasmda dorin daxili əlaqə vardir.
Əksər hallarda şəxsiyyotin bir referent qrupu olur. Psixoloji tədqiqatlar
göstərir ki, onun iki vo daha çox referent qrupa malik olmasi da mümkündür. Belo
hallarda insan öz davranış, roftar vo foaliyyotindo adoton hor iki vo ya üç referent
qrupun norma vo standardarını nozorə almağa çalışsa da, buna çox vaxt nail ola
bilmir. Şəxsiyyətin iki (vo ya üç) miixtolif referent qrupun mo-nafeyini
uzlaşdırmaq cohdlərinin müvəffəqiyyətsizliyə uğraması onun davranışında
müəyyən ziddiyyətlor şəklində təzahür edir.
Sosial qruplar özlorinin inkişaf soviyyosi ilə bir-birindon köklü surətdə
fərqlənirlər. Nozərdon kcçirdiyimiz təsnifat bu cəhəti bütün aydınlığı ilə əks
etdirmək imkanı vermir. Halbuki qruplann ictimai münasibətlər sistcmindəki
yerini düzgün müəyyən etmək üçün onlann inkişaf səviyyəsi mosoləsinə xüsusi
diqqət yetirilməlidir. Bu iso qruplann psixologiyasınm və ya tipoloji təsnifatının
işlənməsini tələb edir.
İnkişaf etmiş qrupun on yüksək fonnası kollektivdir. К о
11
с к t i v i n
sosial-psixoloji todqiqi sovet sosial psixo-logiyasının ən aktual problemi
olmuşdur.
H o r b i r k o l l e k t i v q r u p h e s a b o l u n u r . Н о г
b i r q r u p i s o k o l l e k t i v d e y i l d i r .
Kollektiv comiyyotin bir hissosi olan, birgo foaliyyotin iimumi
moqsodlorino tabc olan insan qrupudur. Qrup adamlan yalntz cəmiyyot üçün
tamamilə faydah foaliyyot vozifələri ətrafında birləşdirəndə kollektiv kimi
formalaşır.
Əmək, uşaq, hərbi, idman və b. kollcktivləri fərqləndirirlor. Tədris
müəssisolərində pedaqoji kollektivi və şagird kollektivini fərqləndirirlər.
Onlardan hor birinin özünomoxsus xüsusiyyətləri vardır. Kollcktivlər eyni
zamanda özlərinin inkişaf soviyyosi etibarilo bir-birlərindən fərqlonirlər.
Psixoloji tədqiqatlar göstordi ki. müəllim sosiometrik üsullartn köməyi ilo
sinif kollcktivində şəxsiyyətlorarası münasibotlor sistemini daha yaxsı müoyyən
cdə bilər.
Sosiometriyada insanın statusunu (şoxsiyyotlərarası mü-nasibətlər
sistemindəki mövqeyini) ifadə etmək üçün xüsusi tcrmindən istifado edirlor.
Onlann içərisində «təcrid olunmuş uşaqlar» diqqəti daha çox colb edir.
Sosiome'rik locrubolordo bozon biz elə şagirdlərə rast golirik ki, sinifdə heç
kos onlarla oturmaq vo ya kinoya getmək istəmir. Belə uşaqlara təcrid olun-
525 muş uşaqlar deyilir. Sinifdə bclə uşaqların voziyyotini təsəvvür etmək
çətin deyil: ogor heç kos bu və ya digər şagirdlo otunnaq, oynamaq, kinoya
getmok istəmirsə, deməli, sinif şəraitində oııım ünsiyyot tələbatı təmin
edilmir. Təsadüfi deyildir ki, belo uşaql.n özlorinin bu mühüm toləbatlarını
təmin etmək üçün ya başqi siniflərdə oxuyan uşaqlarla yoldaşlıq edir, ya da bir
çox hallaı küçədə müxtəlif qruplara qoşulur, hotta bəzən kiminsə təhriki ilo
ağır cinayətlor edirlər. Mohz buna görə də təcrid olunmuş uşaqlara etinasız
yanaşmaq olmaz.
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, tərbiyə işi yüksək olan şagml kollektivində
təcrid olunnıuş uşaqlara əslində təsadüt" olunnun Sinifdo belo uşaqlara təsadüf
olunursa. müollim ondan özü üçüfl düzgün pedaqoji nəticə çıxarmalıdır: deməli,
o, tərbiyə işində node iso səhvə yol vermişdir. Homin səhvi tapmaq, aradan
qaldırmaq vo uşağın sinif kollektivindo öz yerini tutmasına, min bir telle onunla
bağlanmasma nail olmaq lazımdır.
Sinifdə şəxsiyyətlərarası münasibətləri təhlil edərkən onlarıu no dərocədə
qarşılıqlı olub-olmamasına diqqət yetirilməlidıı Tutaq ki, Momməd Rasimlo,
Rasim iso Qasımla oturmaq istəyir. Bu о demokdir ki, onlann münasibətləri
birtorofli xarakter daşıyır. Əgər Məmməd Rasimlo, Rasim do onunla oturmaq
istəyirso, bu artıq qarşılıqlı seçmodir. Sosiometriyada bclə münasibətləi «qarşılıqlı
münasibot omsalı» ilo ifadə olunur. Qarşıya sual çıxır: Rasim vo Məmməd nə
üçün bir-birilo oturmaq istəyirlər? Bu suala cavab vermək üçün scçmənin
motivlərini öyrənmok vo təhlil etmək lazımdır. Sinifdə şəxsiyyətlərarası
münasibotlorin xarak-terini məzmun baxımından ancaq bu yolla aydınlaşdırmaq
olar.
Şəxsiyyətlərarası münasibətləri ətraflı öyrənmək üeün sosiometrik üsulları
başqa üsullarla qarşılıqlı olaqədo qətbiq etmək, onların nəticəlorini başqa
müşahidə və cksperimcnt materiallan ıl«« dəqiqloşdirmək lazımdır. Bununla
əlaqədar olaraq bir cəhoti aynci| qeyd etmək zəruridir.
Sovet
psixologiyasinda
r e f e r e n t o m e t r i y a
adlanaıı
eksperimental üsul işlənilmişdir. Homin üsul iki seriyada tətbiq olunur: birinci
seriyada şagirdlorə miioyyon kcyfıyyətlor (agıl. xeyirxahlıq, düzlük, səmimilik və
s.) yazılmış voroqolor verilir. Onlar həmin keyfıyyotlər üzro bir-birlərini 4 bal (5,
4,
3,
2) sistemi ilə qarşılıqlı surotdo qiymotlondirirlor. İkinci (osas) seriya iso bir
neçə gündən sonra keçirilir. Şagirdlərə aşağıdakı molumat verilü «Bildiyimiz
kimi, siz üç gün bundan əvəol müoyyon kcyfiyyətldj üzro bir-birinizi qarşılıqlı
surətdə qiymotlondirmişdiniz. Çox
526 güman ki, sizin hər biriniz hansı qiymotlər almağınızla maraq-lanırsınız. İndi
mən sizi onlara tanış etmək istoyirəm».
Vərəqolər stolun üzərino düzülür. Hər bir şagirdo ancaq üe neferin royi ilə
tanış olmaq imkanı verilir.
İlk baxışda reterentometriya bu vo ya digər dərocədo SOSİomctriyaya
bonzəyir. Lakin onların arasında mühüm fərqlor vardır. Rcfcrcntometriyada
seçmo meyarları ancaq əhəmiyyətli (referent) şəxslər dairəsinin müəyyon
edilməsini nəzərdo tutur.
Şagirdə, tutaq ki, 40 nəfər qiymət verib. О iso ancaq üç notoım royi ilə tanış
ola bilor. Kimin royi şagird üçün daha qiymətlidir? Referentometriya üsulu məhz
bu sualı aydınlaşdırmaq imkanı verir. Onun nəticələri bir çox hallarda sinifdə
sosiomctrik üsulla aparılmış todqiqatın nəticosinə uyğun gəlir, bəzən isə uyğun
gəlmir. Bir də görürsən ki, şagirdlor sosiometrik todqiqat zamanı az səs almış və
ya heç səs almamış uşaqlann royi ilo daha çox maraqlamrlar. Bu, güroson nə ilə
əlaqodardır? Kollektivdaxili şəxsiyyətlorarası münasibotlor hansı amillərlo
şortlonir? Qrupda \o kollcktivdo şəxsiyyotlorarası münasibətlər песо formalaşır?
Təkco sosiometrik üsullarla bu
mühüm
məsəloləri aydınlaşdırmaq
mümkündünnü?
Sovet
psixologiyasinda
q r u p
f ə a l l ı ğ ı n ı n
s t r a -
t o m e t r i k k o n s e p s i y a s ı çərçivəsində aparılan eksperimental
tədqiqatlar bu sualları otraflı aydınlaşdırmaq üçün şorait yaratdı.
Sovet psixoloqlarının nozəri-metodoloji vo eksperimental tədqiqatları
göstordi ki, Qorb psixologiyasinda kiçik qrup adı ilo Оугөпиөп diflıız qruplarda
şəxsiyyotlərarası münasibətlər vasitəsiz xarakter daşıyır. Halbuki kollcktivdo
şoxsiyyətlərarası müna-sibotlor vasitəli xarakter kəsb edir, yəni onlar kollektiv
üzvlorinın birgo foaliyyətinin mozmunu ilə şortlənir. Mohz buna göro də Qorb
sosial psixologiyasi çorçivəsindo aparılmış todqiqatların noticolonni kollektivloro
qotiyyon totbiq ctmok olmaz. Qarşıya nozorı-meiodoloji sual çıxırdı: kollektivin
psixoloji əlamotləri hansılardır?
Kollcktivdo şəxsiyyətlərarası münasibətlor çoxsəviyyoli struktura malikdir.
Onlan ayrı-ayrılıqda tohlil etsok, kollektivin nüvosini vo
3
layını - stratasını
forqləndiro bilorik (Bax: şokil 54). Latınca stratum - lay, təbəqo, qat demokdir.
«Stratometrik kon-sepsiya» termini do homin sözdon əmələ golmişdir.
Kollektivin ictimai-iqtisadi vo sosial-siyasi xarakteristikası onun morko/ı
vosilosini. yoni n ü v о s i n i (A) toşkil edir.
527
Kollektivin
bütün
psixoloji
xarakteristikaları onun foaliyyotinin
mozmu-nundan, ictimai-iqtisadi ve
sosial-siyasi
xarakteristikala-rından
asüıdır.
Psixoloji
xüsu-siyyətlər
sosial-tarixi amillorlo şərtlənir və
müəyyən
olunur-lar
-
muddoa
stratomctrik konsepsiyanın əsasını
təşkil edir.
Birinci lay (B stratasi) osas
etibarilo psixoloji mahiyyot daşıyır vo
aşağıdakı para-metrlorlo xarakterizo
olunur: Şəkil
Dostları ilə paylaş: |