Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

 şexsiyyət 
kimi keyfıyyətləri üzə çıxır. Şagirdlər həmin 
keyfiy-yətləri görür vo qiymətləndirirlər. 
Pedaqoji ünsiyyətin bir mühüm xüsusiyyətini do ayrıca qeyd etmək lazımdır: 
o,  istər  şagirdin  müollimə,  istərsə  də  müollimin  şagirdə  inam  və  ctibarına 
əsaslanır.  Əgor  müollimlo  şagird  arasında  bele  münasibət  yaranırsa,  müəllim 
onun  tələblərini  adekvat  surotdə  qavrayır  və  qəbul  edir.  Şagirdlər  müəllimo 
inandıqda ona kömok üçün müraciot edir, onları narahat edon məsolələri onunla 
bölüşürlər.  Bunun  üçün  müəllim  öz  şagirdlərinin  problcmlərini  düzgün  başa 
düşməli,  həmişə  xeyirxah  mövqc  tutmalı,  hotta  sinifdo  konfliktli  şorait 
yarandıqda  belə  şagirdin  şəxsiyyotinə  hörmət  etmolidir.  Əməkdaşlıq 
pcdaqogikası  «müəllim-şagird»  miinasibotlərinin  xaraktcrini  köklü  surətdo 
dəyişir. 
Müəllimin  votondaşlıq  mövqeyi,  sözü  ilo  işinin  vohdət  təşkil  ctməsi, 
şagirdlərə təlqin etdiyi idcallara öz əməlləri ilə cavab verməsi, böyük təsir gücünə 
malik olan şoxsi nümunəsi və s.-nin do ohəmiyyətini xüsusi qcyd ctmək lazımdır. 
 
 
5. İnsan və siyasət, yaxud siyasətə qoşulmanın başlıca motivləri 
 
Keçmiş  Sovctlər  İttifaqının  dağdması  ilə  sovct  məkanında  ucniş  bir 
siyasiloşmo, kütlə arasında siyasi fəallıq artmağa başladı. Bunun da bir sıra sosial 
vo  psixoloji  səbəbləri  vardır.  Keçmiş  sovetlor  məkanında  ümıımon  comiyyət 
müəyyən  siyasi  ideoloji  prinsiplər  əsasında  qurulmuşdu,  zümrə  vo  təbəqələrin, 
ümumən  kütlənin  sosial  siyasi  fəallığı  morkəzdə  təşkil  olunurdu  və 
istıqamotlonirdi,  «vahid  məqsədə»  xidmot  edirdi.  Bunun  ücün  comiyyət 
miqyasmda  «vahid  partiya»  yaraddmışdı,  hər  şey  yalnız  onun  göstərişi  ilo  ola 
bilərdi.  Həmin  dövrdə  ауп-ауп  adamlann  siyasətə  qoşulması  yalnız  homin 
partiyaya daxil olmaq, onun üzvü kimi məhz onun «rəhbor göstərişlərini» ycrinə 
yetirmok  sahəsində  o/  toallığını  göstoro  bilərdi.  Yəni  «vahid  siyasi  partiya», 
«vahid siyasi fəallıq istiqaməti» mümkün idi. Həmin istiqamətdən konara çıxmaq, 
başqa cür hərəkot etmok «partiya nizamnaməsini pozmaq» hesab edilirdi. Başqa 
sözlo  siyəsətə  bu  yolla  qoşulan  şəxs  yalnız  «partiyanın  iradosinin»  ycrinə 
yetirilmosi üçün bir vasitə və ya «yuxarıdan golon göstorişlorin sözsüz icraçısı» 
olurdu. Çünki «уихапшп qərar və göstərişləri» aşağıdakdar tərofındən sözsüz 
548 yerinə yetirilməli idi. Bclə bir sosial şəraitdə heç kəs «partiyanm iradəsi 
əleyhinə gcdo bilməzdi». Burada partiya xətti ilo totalitar bir rejimin mövcudluğu 
təmin olunurdu. Elo buna görə do «vahid partiyaya» qəbul xüsusi toləblər 
əsasında həyata keçirilirdi. Partiyaya qobul olunmaq yəni «siyasotə qoşulmaq 
istoyonlorin» osas iki motivi ön plana keçirdi: «тиоууəп vəzifo almaq» (çünki 
həmin partiyanın üzvü olmayan şoxslər песо dcyorlor «vacib vəzifolərə» təyin 
oluna bilməzdilor). Əslində bu, siyasətə qoşıılan şəxslərin mühüm motivlorindən 
biridir. Bu mənada bclə bir fikirlo razdaşmaq olar ki, «siyasətlə moşğul olan 
adamlarm hakimiyyət iddiasında olduqları hamıya məlumdur. Əgor kimsə bunu 
bilmirSə, o, уатһг» (Ə.K.). 
Həmin  mərhələdə  siyasotə  qoşulmağın,  yəni  partiyaya  qobul  olunmağın 
ikinci  osas  motivi  heç  olmazsa  otrafdakılardan  fərqlənmok,  cvdə,  ailədə 
«vacibliyini»  (partiyaçı  olmasını)  nəzəro  çatdırmaqla  «psixoloji  müdafio»  vo  ya 
«kompensator mcxanizmin» horəkətə gətirilməsi vasitosi kimi çıxış edirdi. 
Qeyd  edilən  hor  iki  halda  siyasotə  qoşulmaq  əsasən  «şəxsi  motivlərlə» 
şərtlənir.  Lakin  bir  sıra  hallarda  ауп-ауп  şəxslərin  «partiyaya  daxil  olması», 
«siyasəto  qoşulması»  geniş  ictimai  motivlərlə  də  şərtlonə  bilordi.  «Ümumun 
xcyrino müəyyon sosial proscslərə təsir cdə bilmok imkanı oldə etmək» motivi də 
ayrı-ayrı  şoxslərin  «siyasi  foaliyyotində»  miihüm  ycı  tuturdu.  Respublika-mızda 
bclə  siyasi  xadimlər  az  olmamışdır.  Əlbəttə,  zaman  və  şəraitlə  bağlı  onların 
rastlaşdıqlan maneə vo mohdudiyyotlor ııo/ordon qaçınla bilməz. 
Sovetlər  İttifaqının  dağılması  ilo  insanlann  siyasətə  qoşulması  motivləri  vo 
imkanları  tamamilə  başqa  olmuşdur.  (Təsadüfı  deyildir  ki,  məhz  son  dövrlərdə 
psixologiya  dorsliklorino  siyasi  foaliyyotin  psixologiyası  problemləri  daxil 
edilmişdir.) 
Burada  müstəqilliyo  can  atan  geniş  kütlənin  «siyasiloşmesi»  motivləri  ilk 
növbədə vətənin, xalqın talcyilo bağlı problcmlorin ortalığa çıxması vo totalitar 
rcjimdən  yaxa  Cjartannaq  imkanlannın  yaranması  ilə  olaqədar  olmuşdur. 
Bütün  keçmiş  sovet  respublikala-nnın  əksəriyyətində  Sovctlər  İttifaqının 
dağılması  ilə  əlaqədar  olaraq  baş  vcrən  proscslər,  onlann  osas  istiqamotləri, 
kütlo  içərisində  siyasi  fəallığın  güclənmosi  müəyyən  ümumi  cohətləro  malik 
olmuşdur.  Əksər  rcspublikalarda  xalq  cobholorinin  yaran-ması,  siyasi 
hakimiyyəti olə almağa, totalitar rcjim toləblorindən 
549 uzaqlaşmağa can atmalan oxşar cəhətlərə malik olmuşdur, lakin nəticələri 
isə bir-birindən ciddi surətdə fərqlənmişdir. 
Əlbəttə məsələnin siyasi tərəfı hansı qüvvolərin həmin siyasi proseslərdən öz 
eqoist  məqsədlərinə  nail  olmaq,  öz  rejimlərini  ya-ratmaq  üçün  песо  istifado 
etmələri siyasətşünaslığın problemləri-dir, ona görə də burada məsələnin psixoloji 
tərəfınə diqtot yctir-mək zərurəti ön plana keçir. Buna görə do burada ilk növbədə 
siyasi fəaliyyətin psixologiyasının bəzi ümumi cəhotlorinə toxunula-caqdır. 
Adotən qeyd edirlor ki, insan bioloji, fizioloji, sosial varliq olduğu kimi hom 
do  siyasi  varlıqdır.  Çünki  о,  miioyyon  siyasi  münasibətlər  sferasında  olur. 
Hakimiyyotlo  miioyyon  miinasibotdo  olarkən,  yəni  öz  ictimai  vəzifəsini  yerino 
yetirorkon,  öz  vətən-daşlıq  hüququnu  və  azadlığını,  öz  fəaliyyətilə  bağlı  aldığı 
maaşla,  seçib-seçilmək  hüququ  və  s.  bağlı  münasibətlərini  tonzim  etmək  üçün 
siyasoto qoşulmuş olur. Başqa sözlə, hakimiyyoto tabe olur və  ya ondan istifado 
edir.  Bu  mənada  siyasi  psixologiyada  insanlar  xüsusi  münasibət  sferasında,  yoni 
«insan  -  siyasot  -hakimiyyot»  üçbucağı  münasibətində  nəzərdon  keçirilir.  Yoni 
insan  hakimiyyot  vo  siyasot  olmadan  öz  votəndaşlıq  keyfıyyətlərini  qoruyub 

 
saxlaya bilmoz. Siyasot hakimiyyotin  məzmununu təşkil edir. Bu monada insan, 
istər-istəməz,  siyasətdən  vo  hakimiyətdon  asılı  voziyyotdo  olur,  lakin  homin 
miinasibot  vo  asılılıq  ayn-ayn  adamlarda  miixtolif  soviyyodo  olur.  Bununla 
olaqodar  olaraq  insanlar  başqa-başqa  psixoloji  əlamətlər  vo  keyfiyyotlor  kosb 
cdir. 
Burada iki qobil insan psixologiyasi diqqoti colb cdir: 
a)
 
«siyasoto qodor insan», bclolori hakimiyyoti tobii yaşayış şəraitinin tosiri 
kimi başa düşür və siyasətlə, onun foaliyyot göstər-mə qanunlan ilə maraqlanmır; 
b)
 
«siyasi  insan»  isə  öz  mənafeyi  naminə  hakimiyyətin  foaliyyot 
göstərilmosinə  müdaxilə  edir,  qarışır  və  siyasotlo  hakimiyyətin  toşkili  və  ya 
quruluş vahidi, yaxud vasitəsi kimi maraqlanır. 
Əlbəttə, insanin siyasətdə iştirakı miixtolif səviyyələrdə ola bilor vo hor bir 
soviyyənin öz psixoloji xiisusiyyotlori var. 
Siyasot adamının psixoloji-siyasi kcyfıyyotləri onun siyasi foallığında, siyasi 
davranışında, siyasi işindo vo siyasi foaliy-yətində tozahiir cdir. 
Siyasi  fəallıq  siyasətin  məqsodəuyğunluğunıın  inikasıdır.  Əgor  siyasi 
rcaktivlik - oks miinasibot insanin siyasi hakimiyyotin 
550  tosirino  mocburi  rcaksiyasıdırsa, 
amma siyasi fəallıq - vətəndaşın psixoloji-
siyasi özünühorəkətidir. 
Siyasi  təbliğatın,  seçki  kampaniyalarının  psixologiyasının  baslıca  qayəsi 
əhalinin  siyasi  fəallığını  idarə  etməyə  yönəlmiş  olur.  Nəinki  partiya  təbliğatı 
işçilərinin (muzdlu, yaxud maaşla işləyən şəxslorin, strukturların, birliklorin) əsas 
işi qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaqdır. Bir sıra hallarda bu cəhət qeyri-etik 
yol və vasitələrdən, hətta zorakılıq fonnalarından istifado yolu ilə həyata kcçirilir. 
Bu  cəhətdən  dövlət  orqanları,  ordu  vo  s.  də  qarşıya  qoyul-muş  «partiya 
məqsədinə»  (bəzən  do  ayrı-ayrı  qrup  və  zümrəlorin  mənafcyinə)  nail  olmağa 
yönəldilir. 
Siyasi  davranış  siyasətin  məqsədyönlülüyü  ilo  tonzim  olunur,  bunun  üçiin 
sosial, iqtisadi və milli amillərdən istifado edilir. 
Siyasi davranışın mohsulları, nəticələri siyasi sənədlər, aksiyalar, partiyanın, 
onun  liderlərinin  iqtisadi  vo  sosial  hərəkətləri  formasında  miişahidə  edilə,  təsbit 
oluna, qiymətləndirilə bilər. 
Siyasi  foaliyyot  şuru  məqsədin  tosirilə  yaranır.  Bu  mənada  siyasot  do  - 
professional  əmək  fəaliyyotidir,  hotta  clmi-praktik  fəaliyyətdir.  Yoni  siyasot  do 
xüsusi elm sahəsidir. Onun osas prcdmeti hakimiyyətdir, «hakimiyyətin psixoloji 
sahəsidir».  Siyasot  -  ilk  növbədə  hakimiyyotin  təşkilinin  vo  foaliyyot  göstər-
məsinin naməlumluğu ilo mübarizodir. Sonra iso hakimiyyotin qruplar, siniflor, 
şəxsiyyətlor arasında bölgüsünün həyata keçirilməsidir. Onu nozərdən qaçırmaq 
olmaz  ki,  hakimiyyotin  amal  və  məqsədlərindon  asılı  olaraq  onun  həyata 
keçirdiyi  siyasot  miixtolif  səciyyəli  olmaqla  borabor,  çox  tez  bir  müddotdo 
nüfiızunu  itirə,  «köhnələ»  bilor. Bu  monada  siyasot  hom  də  axtarışdır.  Siyasətə 
qoşulan  adam,  xüsusən  siyasi  liderlər  hakimiyyotin  inkişaf  dinamikasını,  onun 
aqibətini  qabaqcadan  görməyi,  onu  proqnozlaşdırmağı  bacarmalıdır.  Belo  bir 
fıkirlə  razılaşmaq  olar  ki,  siyasətçi  proqnoz  vcrmirsə,  miioyyon  hadisolərin 
inkişafına  miinasibot  bildirmirso  siyasətlə  məşğul  olmamalıdır.  Bu  mənada 
professional  siyasətçi  xüsusi  intcllektual  qabiliyyətə,  ilk  növbədə  analitik 
təfokkür qabiliyyətinə, fıkir çevikliyinə  və təfəkkür müstəqilliyinə, dərin tənqidi 
ağıla malik olmalıdır. Tofəkkür steriotipi siyasətçi iiçün ciddi folakətdir. Düzgiin 
və çevik siyasot ilk növbədə tofokkür çevikliyi, hadisələrin səbəb vo nəticələrini, 
onu  törədən  prosesləri  dərindon  təhlil  etmək,  vaxtında  vo  düzgün  nəticə 
çıxarmaqla  yanaşı,  onlann  inkişaf  meyllərini  düzgün  müəyyənləşdirməyə  qabil 
olmaq demokdir. 
551 
Bu mənada siyasət dərin elmi təfəkkür, yüksək intellekt tələb cdir, о siyasi 
afyora  və  ya  afcristlik  deyil.  Bununla  əlaqadar  olaraq  Hersoq  de  Roqanın 
sözlərini  xatırlamaq  yerinə  düşər:  «siyasi  idarəetmə  məharətindən  çətin  heç  bir 
şey yoxdur»: hətta bu sahədə ən təcrübəlilər do ölüm ayağında etiraf etmişlər ki, 
idarəetmə  sə-nəti  sahəsində  yenə  də  özlərini  naşı  (noviçok)  hesab  etmişlər. 
Bunun  səbəbi  odur  ki  dövlətin  idarə  olunmasının  bütün  dövrlər  üçün  yarayan 
möhkəm və qəti qaydalannı tapmaq mümkün deyildir
1
. 
Bu  mənada  siyasi  fəaliyyət  həm  sosial  qiyməti,  hom  də  ciddi  nəticəsi  olan 
foaliyyot  növüdür  və  insandan  gərgin  fıziki  və  psixoloji  cncrgiya  tolob  cdir. 
Bəzən bu və ya digər şəxslərdə siyasətə sərf olunan iş qüvvəsi mümkünlik həddini 
keçir  və  nəticədə  siyasətçidə  streslər,  çaşqınlıq,  deprcssiya  vəziyyətlori  yaranır, 
hotta onların tolof olmasına gotirib çıxarır. Belo siyasi foaliyyotin məhsulu və ya 
dəyəri,  ya  müəyyən  siyasətçilərin  məşhurlaşması,  onlann  geniş  kütlələrin 
rəğbətini, məhobbotini, yaxud da qəzəb və nifrətini qazanmaq olur. 
Deməli, siyasi omək məhsuldar foaliyyot kimi özünün moqsodinə malik olur, 
müəyyən  oməliyyatlann  köməyilə  həyata  keçirilir,  xüsusi  predmeti,  vasitəsi  və 
nəticolori olur. 
Bu  cəhətdən  siyasi  foaliyyot  digər  foaliyyot  sahəlori  kimi,  xüsusi  psixoloji 
struktur  və  tosir  vasitələrinə  malik  olur.  Burada  intellektual  ckspansiya,  hüquqi 
tənzimctmə,  iqtisadi  məcburiyyət  və  fıziki  tozyiq  daha  qabarıq  surotdə  nəzərə 
çarpır.  Yəni  kim  hansı  yola  üstünlük  verir  məsələsi  psixoloji  cəhətdən  xüsusi 
əhomiyyətə malikdir. Çünki seçilən təsir üsulu müxtəlif nəticələro gətirir. 
Bununla  bərabər,  siyasoto  qatılan  şoxslərin  siyasi  tərbiyəsinin  psixoloji 
cəhətləri  do  çox  vacibdir.  Burada  siyasoto  qatılan  şəxslərdə  özüno  nəzarot, 
özünütonzim, özünüidarəetmə, özünü-tərbiyo gərək ön plana keçsin. 
Bu  cəhətlərlə  yanaşı  onlarda  sərvət  meyli  və  mənəvi  keyfıyyətlərdə  oxlaqi 
cəhətlorin üstünlüyü  vacibdir. Bu  mənada  həqiqi siyasətçinin əməyinin prcdmcti 
xalqın  psixoloji,  iqtisadi,  sosial,  demoqrafık  və  s.  voziyyotidir.  Yoni  əhalinin 

 
psixoloji-siyasi voziyyəti siyasətə qoşulan şoxslərin  vo ya professional siyasətçi-
lərin daima diqqət morkəzindo olmalıdır. Əgər siyasətcinin öz 
1 Bax: Psixologiya. A.A.Krılovun rcdaktəsi altında. 
M. 
1998, səh. 530. 
552 
şəxsi 
mənafcyi 
onun 
siyasi 
fəaliyyətində  dominantlıq  kəsb  edərsə, 
belo  şəxsləri  siyasətçi  deyil,  siyasi 
fınldaqçı  adlandırmaq  psixoloji  cəhətdən 
daha  adekvat  olur,  çünki  belələri  siyasi 
foaliyyoti  əslində  təhrif  cdir,  ondan  öz 
eqoist  moqsodlori  naminə  istifado  etmək 
üçün bir vasito kimi bəhrələnirlər. 
Bu  monada  bclə  bir  fıkirlə  razüaşmaq  olar  ki,  şər  insanın  içində  doğulur, 
onun  sənətindən,  о  cümlədən  siyasətlo  moşğul  olma-sından  yox.  Məkrli  təbiətə 
malik  olan  siyasətə  qoşulmuş  şəxslər,  siyasətdə  öz  məkrli  niyyətlərini  həyata 
keçirmoyə  can  atırlar.  Bu  mənada  məkrlo  yoğrulmuş  siyasət  əsl  siyasət  hesab 
edilo  bilməz,  bu,  siyasətdon  çox  müəyyən  şəxslərin,  qrupun,  zümrənin 
mənafeyini qorumaq üçün zahirən siyasi don geydirilmiş, mahiy-yətcə isə ümumi 
xalqın monafeyinin əksinə yönəlmiş fırıldaqçı və cinayətkar fəaliyyotdir, burada 
siyasi  məzmundan  çox  afyora  ön  plana  kcçir.  Məhz  belələrinin  «siyasi 
fəaliyyəti»ni psixoloji cəhətdon təhlil edərkən Hozrət Əlinin belo bir kəlamı yada 
düşür  ki,  «Allahdan  qorxmasaydım,  siyasətçi  olardım».  Əlbottə,  məhz  eqoist 
moqsədlərlo  siyasət  naminə  siyasi  afyora  ilə  məşğul  olanlar  «Allahdan 
qorxmadan» siyasət pərdəsi altında hər cür cinayətə ol atır, onun son noticələrini 
isə  göz  önünə  gətirməyə  qabil  olmurlar.  Əlbəttə,  burada  osas  məsələ  əyrini 
güzgüdə  yox  -  yəni  siyasətlə  məşğul  olmaqda  deyil,  siyasətdən  песо  istifado 
edənlərdə  axtarmaq  düzgün  olardı.  Halbuki  siyasət  noinki  ümumon  dövlətin,  о 
cümlədən müəyyən insan toplumlannın, qruplann foaliyyotinin tənzimi üçün çox 
vacibdir, bəzən hətta haqlı olaraq qeyd edirlor ki, siyasət hava-su qodor vacibdir. 
Siyasoti  belo  bir  zərurətə  çevirmək  üçün  siyasoto  qoşulan  insan  və  ya 
professional  siyasətçi  siyasotin  psixoloji  vasitəlorinə  dərindən  bələd  olmalı  və 
ondan vaxtında və yerindo düzgün istifado etməyi bacarmalıdır. 
Dilimizdə işlədilən «siyasətdə naşılıq» anlayışı müəyyən  monada siyasotin 
psixoloji  vasitələrinə  nabələdliyi  bildirir.  Homin  nabolodlik  sayosində  siyasoto 
qoşulan  şəxs  vo  ya  şəxslər  öz  siyasi  foaliyyoti  prosesindo  hansı  vasitolorlə 
cəmiyyotə və dövlət hakimiyyətinə təsir etmək yollarını düzgün müəyyənləşdirə 
bilmirlor.  Mosolon,  müasir  dövrdə  bəzi  siyasi  partiyaların  ol  atdığı  tosir 
vasitoləri  (məsələn,  küçə  yürüşləri,  piketlər,  aclıq  aksiyaları  və  s.)  bir  torəfdən 
kütlənin şuur səviyyəsi vo ona psixoloji hazırlıqla bağlıdırsa, digər tərəfdən hansı 
sistemə təsiri, yəni 
553 hakimiyyətin və onu idarə edənlərin psixologiyasını nəzərə almaq əsasında 
qurulmalıdır. 
Bu cəhətdən siyasətçi oməyinin əsas vasitələri ilk növbədə kütlonin şüuruna 
yol tapmaq (yəni ideologiyanın yayılması, fikir vo hissləri zobt ctmok moharəti), 
hüquqi tənzim - kütlənin ziyanına olan qanunların dəyişdirilməsinə vadar etmək, 
iqtisadi  güzəştlorə  nail  olmaq  (golir  vo  xorclorin  reformasına  nail  olmaq), 
miiqavimot vo toziqo eyni yol la cavab vermoyə hazır olmaqdır. Siyasətçi konkret 
şəraitdə  homin  vasitolordon  birini  vo  ya  eyni  zamanda  bir  neçosini  seçə  bilor. 
Əlbəttə,  homin  tosir  vasitələri  seçilərkən  burada  risk  vo  məsuliyyət  çox  böyük 
olur. Bunun üçün siyasətçi şəxsi inteqral keyfiyyətlərə do malik olmalıdır. Burada 
siyasətçinin  inkişaf  etmiş  özüno  nəzarət,  özünü  idarəetmə  qabiliyyəti, 
özünütənzimi  mühüm  rol  oynayır.  Emosianallıq,  çılğınlıq,  düşünülməmiş  qərar 
qəbulu işo çox böyük ziyan vura bilor. 
Bu  mənada  mosuliyyotdən  onu  yalnız  və  yalnız  müvəffəqiyyət  və  qələbə 
qazanmaq  xilas  edə  bilər.  Müvəffəqiyyətsizlik  və  məğlubiyyət  halında  ya  onu 
siyasi fəaliyyoto son qoymaq (yəni siyasi ölüm), yaxud onu qınamaq, mühakimə 
etmok,  siyasi  fəaliy-yətinə  qadağan  qoyulması  (professional  ölüm),  kütləvi 
informasiya  vasitələrində,  tarixi  ədəbiyyatda  biabır  edilmək  (mənəvi  ölüm) 
gözləyir. Demoli, siyasətə qoşulan şəxslərin öz əmək vo ya foaliyyot vasitələrini 
seçmələri  ağır  psixoloji  yaşantılarla,  tovqoladə  dərəcədə  çotin  qorarlar  qəbul 
ctməklo  əlaqodardır.  Çox  toossüf  ki,  məsəlonin  bu  cəhətini  bəziləri  о  qodor  də 
aydm dərk ctmir. Bəzən  do  ətrafına öz  yaxın adamlarını,  qohum-qardaşım  yığıb 
ycni partiya: «siyasi horokot» yaratmaqla məşğul olur. Burada osas qayə daha çox 
öz şəxsi ambisiyalarını həyata keçirmək cəhdlərində ifado olunur. 
Bizim  dövrümüzdə  kiçik  bir  respublikada  az  qala  yiizlərlə  «partiya 
yaratmaq»  cəhdi  bos,  no  ilo  izah  cdilo  bilor.  Burada  sosial  sirayət  mexanizmi, 
«qonşudan  geridə  qalmamaq»  cəhdi  ön  plana  keçir.  Əslindo  adlan  ilə  fərqlənən 
həmin  partiyaların  əksəriyyətini  bir  ümumi  cəhət  birləşdirir:  özümüz  üçün  nə 
qopara bilərik?» 
Burada iimumi amal, yüksək ideya, milli mənafe, ümumxalq mənafeyi агха 
plana  keçir,  «özüm  üçün»,  «özümünkülər  üçün»  nə  etmok  olar  ciddi-cəhdi  ön 
plana keçir. 
Əslində iso bu, ümumi amal uğrunda mübarizəni zəiflətmək üçün qüvvolərin 
parçalanmasına  yönəldilmiş  bir  siyasətin  məhsuludur.  Belo  bir  qarmaqarışıqlıq 
şəraitində əhalini hədsiz 
554  psixoloji  gorginlikdə  saxlamağa, 
məqsədəmüvafıq  siyasi  davranış  nümayiş 
etdirməyo 
(yəni 
öz 
emosiyalarını, 
iradəsini,  təfokkürünü  hədsiz  gərginliyə 
alışdırmağa),  siyasi,  iqqisadi,  hüquqi  və 
fıziki təzyiqlərə dözüm nümayiş etdirməyə 
alışdırmaq  məqsədi  güdülür.  Yəni  su 

 
bulanıq  olduqca  «balıq  tutmaq»  asanlaşır. 
Son  dövrlərdə  ayrı-ayrı  siyasotçilərin 
dilindən  eşidilən  «xalqtmız  çox  səbrli, 
dözümlü  xalqdır»  kimi  fikirlər  əslində 
xalqı  öz  siyasi  vo  iqtisadi,  mənəvi 
vəziyyətini 
düzgün 
dork 
edib 
qiymətləndirmək, 
adekvat 
nəticələr 
çıxarmaq  fıkrindən  uzaqlaşdırmağa,  onu 
daha  avam  və  müti  şəkildə  saxlamağa 
cohddən başqa bir şey deyildir. 
Belələri  bir  cəhoti  yaddan  çıxarırlar  ki,  xalqın,  ümumən  əhalinin,  bütün 
insanlann  həm  fıziki,  hom  psixi,  hom  də  mənəvi  sağlamlığı,  dözümü  miioyyon 
həddo qodor olur, yoni səbrin də, dözümün do həddi var, bundan о tərəfə hər şey 
birdən  tükənə  bilər,  bu  isə  qəflətən,  gözlənilməz  sosial  partlayışa  gətirib  çıxara 
bilər. Bu monada siyasətdə də əhalinin əsəb-psixi və fıziki energiyasının hüdudu 
nəzərə alınmalıdır. 
Yalançı vodlərlə insanları nə qədər aldatmaq olar?! 
Əlbəttə,  burada  xalqın  etnik-psixoloji  xüsusiyyətlərindən,  yoni  onun  adət-
ənənəsindən, milli xarakterindən, şuur səviyyəsindən, steriotip və yönümlərindən, 
əhalinin sosial tərkibindən, onun təhsil vo mədəni inkişaf səviyyəsindən çox şey 
asılıdır. Bu cəhətlor siyasi fəaliyyətdə dəqiq surətdo öyronilib nəzəro alınmalıdır. 
Həmin  «nəzərəalma»  iso  iki  istiqamətdə  qurulur:  birincisi,  bundan  öz  mənafeyi 
naminə  песо  sui-istifadə  ctmok  olar,  ikinci  iso,  həmin  cəhətləri  nəzərə  almaqla 
siyasi  foaliyyoti  müsbət  istiqamətə  песо  yönəltmək  olar.  İkinci  halda  sosial 
qrupların şüur soviyyəsinə təsir etmək, onları müsbət istiqamətində dəyişdinnək, 
iimumi  amal  istiqamətində  yönəltmək  do  siyasi  fəaliyyətdə,  yəni  siyasotçinin 
ideoloji fəaliyyətində mühüm yer tutur. 
Bu  monada  siyasi  foaliyyot  çox  mürəkkəb  foaliyyot  sahəsi  olub  yüksək 
professional hazırlıqla  yanaşı  dərin psixoloji sərişto  tələb cdir. Burada psixoloji 
səriştosizlik  cəmiyyətə  daha  baha  başa  gələ  bilor.  Odur  ki,  siyasi  fəaliyyətlə 
məşğul  olan  şəxslor  ilk  növbədə  insan  psixologiyasına,  xüsusən  do  sosial  vo 
siyasi, eləco do ctnik psixologiya məsələlərinə dərindon bələd olmalıdırlar. 
 
 
 
555 
 
XX F Ə S İ L  
ŞƏXSİYYƏT VƏ AİLƏ 1. Ailə: 
məhəbbət və şəxsiyyət 
Bodii odəbiyyatın insan əzəməti və loyaqəti haqqında yaratdığı ən böyük 
psixoloji himn məhəbbət himnidir. 
Məhobbət... Oğlan və qızlann bədbəxt və xoşbəxt mohəbbəti bütün dövrlərdə 
bodii ədobiyyatın on başlıca mövzusu olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, hər xalqın 
öz «Leyli və Моспип» dastanı vardır... 
Bu  munis  hissin  insan  hoyatinda  əhomiyyoti  aydındır.  Mohəbbot  bünövroli 
ailələr  həmişo  xoşboxt  olurlar.  Məhəbbət  do  canlıdır,  о  da  doğulur,  ömrünün 
bahar və qış fosillərini yaşayır. Bəs, bizim müasirimizin ailə hoyatinda məhobbot 
hissi песо rol oynayir? 
Məhəbbot qanunlan ilə yaşayan ailələr çoxdur. Ər və  ya arvad bütün həyatı 
boyu  nəinki  ömür-gün  yoldaşını  sevir,  hom  do  ona  öz  uşaqlarını,  cv-eşiyini 
sevmoyi öyrədir, hətta özlorinin ixtiyar çağlannda bclə bir-birinin qolbini gonclik 
mohobbətinin рак nəfəsi və qeyri-adi hərarəti ilə isidirlər. 
Xalqımızın  dahi  bostəkarı  Üzeyir  Hacıbəyovla  bir  yerdə  işləmiş,  onunla 
yoldaşlıq  və  dostluq  ctmiş  odəbiyyat  vo  incəsənət  xadimləri  yazırlar  ki,  o, 
məşqlərə  tək  golməzdi,  hoyat  yoldaşı  Məleykə  xanımı  da  özü  ilə  gotirərdi. 
Məleyko xanım onun bütün yaradıcılığını izləyir, ərinin sevinci ilə yaşayırdı. 
İnsan mohəbbətinin bu böyük möcüzəsini nə ilə izah etmək 
olar? 
Ailonin  inkişafının  bütün  morhololərində  mohəbbət  hissi  onun  psixoloji 
bünövrəsini, toməl daşını təşkil edirmi? Xoşbəxt olmaq üçün tokcə məhobbot 
hissi  kifayətdirmi?  Sosioloqlar  və  psixoloqlar  bu  mühüm  suallan 
aydınlaşdırarkən maraqlı faktlar aşkara çıxarmışlar. Bəzilori ilo tanış olaq. 
Ailə  xoşbəxtliyinin  sirlərini  təkcə  mohəbbətlo  izah  ctmok  bu  gün  çox 
sadəlövh  görünərdi.  Adamların  toxminon  30  faizi  bir-birini  sevmodən  ailə 
qururlar.  Buraya  ilk  növbodə  qohum  vo  tanışlar,  ana  və  bacılar  vasitəsilə 
yaranan ailolər daxildir. Bir çox ailəlor isə tosadüfi tanışlıq osasında yaranır. 
Müoyyon mülahizə ilə bağlanan nikahlara da az təsadüf olunmur. Boşanmaya 
aid statistika göstərir 
556 k,, bu aıləlonn Ыг <
г
1д^өп vaxt keçdikden s Belo atlələro a z о in 
a
ı, 1 о 
1 о r   deyiiir. 1978-cı ildo boşanma not.cosmdə d>| ^ *lol
Ərdən
 
3>7
 
faizinin
 
ömrü
 , ^ 
faızinın 
omru 
««ЈЛј 
tokc^ 
ömrü 
3-4 
il 
olmuşdur. 
Azömürİü 
ailolonn ugursuz ta сип 
^        
(
 
qanunIanna
 и 
dorocodo