Sən haqlı da olsan əgər, azacıq dayan, Aqil olan son sözünü qabaqca
deməz... Son anasan, anaların səbri çox olar. Birdən-biro köpüklonib
yalnız sel daşar.
Bil ki, sobrin övladıdır hər böyük qorar. Ədalətli qanunların hökmü çox
yaşar. Yaxşı düşün ncyləyirsən? Yüz ölçüb bir biç. Sorğu-sual eyləməmiş
məhkomə qurma.
Uşağının xatirinə günahından keç, Oz əlinlə öz
evini yıxıb uçurma. Bir də, о da bir insandır, bəlkə
düzəldi, Bəlkə yeno doğruluğun yoluna goldi.
Münaqişə dairəsini genişləndirməmək məsləhətdir. Ər-arvad «dərdini» dost
və tanışlarına, rəfıqələrinə, qohumlarına mümkün qədər danışmamalıdır. Ancaq
zəruri hallarda məsləhət üçün onlara müraciət etmok olar. Bəzi qadınlar və kişilər
evin bütün söz-söhbətini miixtolif ünvanlara aparır, öz həyat yoldaşını və ya
qayınanasını olo salır, onlar haqqinda pis sözlor danışırlar. Atalar dcyiblər ki,
yoldaşını göstor, deyim son kimsən? Bu sözlərdə böyük hikmət gizlənmişdir.
Başqalarının yanında öz qadınmı -uşaqlann anasını pisləyən ər əslində özünün
kimliyini göstərir. Eləcə də qadın.
Ər-arvadın mübahisəsini, dava-dalaşını özünəməxsus döyüşə bənzodən
sosioloqlar düzgün olaraq qeyd edirlor ki, bu döyüşdə qalib yoxdur, ola da
bilmoz, ancaq məğlub olan vardir. Onlar dalaşa-dalaşa qohumların, qonşuların
yanında, on başlıcası uşaqların yanında hörmətdən düşürlər. Bu о demokdir ki,
mənəvi cohotdon or do, arvad da moglub olur.
Atalar ər-arvadın dalaşını yaz yağışına bənzədiblər. Onlar сох vaxt onsuz
da ya özləri, ya da qohum-qonşuların, xiisusilə uşaqlann
569 vasitəsilə barışırlar, Lakin barışmaq
itirilmiş şeyləri hələ geri qaytarmaq
deyildir. Axı ömür-gün yoldaşını ürəkdən
sevən ər, arvad tokcə özünün mənəvi
ağnlarından əzab çəkmir, həm də sevdiyi
qadının ve ya ərinin iztirabları ilə yaşayır.
Deməli, onu yaralamaqla, həm də özünü
yaralayır. Arvad üçün də, kişi üçün də ən
başlıca, ən qiymətli sərvəti-məhəbbəti
məhv edir. Adi məsələ üstündə belə bir
«qurban» bahasına başa gəlon dava-dalaş
mənasız deyilmi? Adi narazılığı, incikliyi
məhəbbətə xəyanətdən, vəfasızlıqdan qəti
ayırmaq lazımdır.
Ailədə gümrahlıq, optimizm, mehribanlıq vo dostluq ruhu hökm sürməlidir.
O, ana və ataya, uşaqlara sevinc və forəh bəxş etməlidir. Ata, ana hiss etməlidir
ki, həyat yoldaşına və uşaqlarına gərəklidir, onun özü isə ailəsiz yaşaya bilməz.
Onu ailosi sevir, о da ailəsini sevir, onsuz hoyat yoldaşının və uşaqların həyatı
dolğun ola bilməz. Onun şoxsi həyatının mənasını məhz həyat yoldaşı və uşaqlar
toşkil edir. Yalnız xoşboxt adam bu hisslərlə yaşayır.
«Ailə insana nə üçün lazımdır?» - sualının mənası qəribə də görünsə, bizə
aydındır. Ailə xoşbəxt olmaq və xoşbəxt uşaqlar torbiyo etmok üçündür.
Ailəsiz xoşbəxtlik yoxdur, ola da bilməz. Statistika çox maraqlı bir
qanunauyğunluq müəyyən etmişdir. Evli kişilər və qadınlar subaylara nisbətən
daha çox yaşayır, az xəstələnirlər. Məsələn, 35-44 yaşlannda evli kişilərə nisbətən
subaylar arasında ölənlərin miqdarı 2,5, dul kişilor arasında 3,2, boşanmış kişilər
arasında 2,8 dofo çoxdur. Həmin yaş dövründə evli qadınlara nisbətən subay
qadınlar içərisində ölənlərin miqdarı təxminən 2, dul qadınlar içərisində 1,8 dəfə,
boşanmış qadınlar içərisində 1,9 dəfə çoxdur. Evli kişi və qadınlara nisbəton
subay və boşanmış adamlar arasında da xəstəlik hallanna daha çox təsadüf olunur.
Bu, şübhəsiz, müxtəlif səbəblərlə bağlıdır. Lakin həmin səbəblərdən danışarkon
ailənin sağlam psixoloji iqliminin əhəmiyyətini xüsusi olaraq qeyd etmok
lazımdır.
Bioloqlar, təbiblər, sosioloqlar vo etnoqraflar Abxaziyada uzunömürlü kişi
vo qadınları kompleks şokildə öyrənmişlər. Çox vaxt uzunömürlülüyü
qidalanmanın xüsusiyyətləri ilə bağlayırlar. Bu, əlbəttə ki, mühüm amildir. Abxaz
atalar sözündo deyilir: «Çox yaşamaq istəyirsənsə, daha çox qatıq iç». Lakin
kompleks tədqiqat zamanı alimlərin diqqətini abxazların adət və ənonolori daha
çox colb etdi. Abxazlarda qocalara böyük hörmət bəsləyirlər. Onlar həmişə qayğı
ilə əhatə olunurlar. Uşaqları heç vaxt cəzalan-
570 dırmırlar vo danlamırlar, onları ancaq torifləyirlor. Əgər yaşlılar uşağı
tərifləmirlərsə, onlar bunu ən ağır tənbeh kimi başa düşürlər.
Alimlərin fıkrincə, Abxaziyada uzunömürlü adamların çox olmasının başlıca
səbəbi həmin adət vo onənələrlə bağlıdır. Bu faktlar ailo hoyatinda xoş ovqatlı
psixoloji iqlimin no qədər əhəmiyyət daşıdığını göstərir.
Ailədə əlverişli psixoloji iqlim öz-özünə əməlo gəlmir. O, cəmiyyət
qarşısında, ailəsi - həyat yoldaşı və uşaqları qarşısında məsuliyyət və borcunu
düzgün başa düşən ağıllı, həssas ər və arvadın, ata və ananın gündəlik səyi ilə
yaranır. Bu baxımdan onlar öz ailə dramının nəinki müəllifləri, hom də
aktyorlarıdır. Ər vo arvad, ata vo ana özlərinin müdrik və nəcib insan olduqlarını
bu ailə rolları vasitəsilə göstərməlidirlər.
4. Ailədaxili ünsiyyət
Insan hoyatının çox mühüm hissəsi ailədə - həyat yoldaşı, uşaqlar və
qohumlarla ünsiyyətdə keçir. Ailənin çoxcəhətli vəzifələri do ailə üzvlərinin
ünsiyyəti formasında həyata keçirilir.
Ailədə ünsiyyətin müxxəlif istiqamətləri fərqləndirilir. Ailo məişəti və ailə
üzvlərinin normal hoyat foaliyyoti ilə bağlı olan bütün məsələlər ərin arvadla,
ananın uşaqlarla, bacının qardaşla, nononin nəvələri ilə ünsiyyəti şəraitində həll
olunur. Eyni zamanda, ailo üzvlori bir yerdə istirahət edir, əylənirlər və s.
Ər-arvad münasibətlori kişi ilo qadının psixologiyasını dəyişir. Onlar ülfət
bağladıqları andan özlorinin heç kimə yox, yalnız bir-birlərinə monsub
olduqlannı, namus, vicdan, sədaqət, hörmət və qarşılıqlı kömək əsasında
birləşdiklərini qəbul edirlor.
Biz bu kövrək, nəcib və ülvi hisslərin təravətini, təzəliyini uzun illərin
aynlığında belə qoruyub saxlamış, bir-birini hər dəfə görəndə az qala sevincdən
gözləri yaşaran or-arvadlara az rast gəlmomişik. Onlann ünsiyyət tərzinə fıkir
verək: bir-birlərinə qayğı və xeyirxahlıqla yanaşır, ən çətin anlarda özlorini
nəzakotlo saxlaya bilir, söz və hərəkətlərində diqqətli olurlar.
Ailo problemləri: uşaq qayğısı, zəruri məişət məsələləri, ər və arvadın əmok
foaliyyotində meydana çıxan çətinliklər, qonşulara münasibət, ictimai-mədəni
hadisələr, habelə şəxsi həyatla bağlı məsələlər - bunlar ər-arvad ünsiyyətinin əsas
məzmununu təşkil
571 edir. Burada əг-arvadın şəxsi həyatı ilə
bağlı məsələlərin əhəmiyyətini аупса
göstərməliyik.
«İntim» sözünü dar mənada, təkcə cismani yaxmlıq mənasında başa düşmək
səhv olardı. Ünsiyyət prosesində intim cəhət həm də onda ifadəsini tapır ki, ər və
ya arvad hcç kimə demədiyi ürək sözünü, dərdini, ağnsını, sirrini öz həyat
yoldaşına etibar edir. Onlar da məhz həmişə bu etimada layiq olmalıdırlar.
Yalnız bu mənəvi yolla bir-birləri üçün yarandıqlarını, bir-birləri üçün
yaşadıqlarını hisslərin dili ilə sübuta yetirirlər. Şəxsi həyatın intim məsələləri ər
və arvaddan noinki yüksək mədəniyyət, habelə takt tələb edir.
Uşaqlarla ünsiyyət də mühümdür. Ana və ata, eləcə də nənə və baba, bacı və
qardaşla ünsiyyətin psixoloji monası daha böyükdür. Uşağın bir şəxsiyyət kimi
inkişafının özülü də bu söhbətlər vasitəsi ilo qoyulur.
Xalq şairi Rosul Rza «Pocziya zohmot və ilhamdın> adlı avtobioqrafık
moqalosindo yazır: «Atam sağ olanda ailəmiz firavan dolanırdı. Məsələ yalnız
maddi cohotdon tomin olunmaqda deyil. О zaman üçün çox nadir olan bir cəhət
bu idi ki, atamız bizim bodii tərbiyə almağımızın qcydinə qalırdı. Evimizdə çox
zaman söhbət odobiyyatdan gedirdi. Xüsusilə poeziyadan. Anam Moryomin
şairlik tobi var idi. Onun bu vaxta qodor qalmış üç şerindən bunu görmok
mümkündür. Anam oxumaq bilirdi, ancaq yazmaq bilmir-di. O, şcrlərini atama
deyər, atam yazardı. Anamın şerlori qadınlan maarifə, mədəniyyətə çağırırdı.
Anam Füzulini, Natəvanı vo Sabiri oxuyardı. Yadımdadır, axşam çağlan anam
bizə - mono və dörd bacıma qəmli şerlor oxuyardı.
- Bunlar kimin şeridir? - deyə soruşardım. Nənoni/in u/aq qohumu vo
həmyerlisi xan qızı Natəvanın.
Anam gözəl şairə vo ictimai xadim olan Natəvandan danışar, qürbətdə ölən
Füzulinin qəmli talcyindən söz açardı. Anamın oxuduğu şerlərin çoxusu həmişəlik
yadımda qaldı. Anamdan və nənəmdən eşitdiyim nağıllar və əfsanələr də
yaddaşımın aynasın-dan silinmədi. İndi yaddaşımın səhifələrini vərəqlədikcə mən
bir daha inanıram ki, mənim könlümə şcro olan mohobbotin ilk qığılcımlarını
anam atmışdır. Anam məndo həm klassik poeziya xəzinəsinə, hom də xalq
yaradıcılığına dorin hiss torbiyə etmişdir».
Övladın təbiotində, ürəyində gizlonən şer, sənot ilhamını, qabiliyyətini,
ümumiyyətlə, yanğısını oyatmaq üçün validcyn (baba vo nəno, ata vo ana)
söhbotləri, məşvərətləri böyük əhəmiy-
572 yət kəsb cdir. Ailo mühiti zorif, amma
dumduru bulağın gözünü açır...
Uşaqlar ana və ata vasitəsilə tobiət və cəmiyyət hadisələri haqqinda
tosovvürlərə və anlayışlara yiyələnir, başqa adamlan, özünü qiymətlondirmək
mcyarlarını mənimsəyirlor.
Burada biz uşaqlann hom ata-ana, həm bacı-qardaşlan, hom də nənə-babaları
ilə ünsiyyətinin rolunu xüsusi qeyd etməliyik.
Insamn həyatında ailodaxili ünsiyyətlo yanaşı, ailədənkənar iinsiyyət də
mühüm yer tutur. Ailədənkənar ünsiyyətin formaları miixtolif olsa da,
aşağıdakılar mühümdür:
1. Qohumlara və tanışlara qonaq gctmək.
2.
Təklikdə (uşaqlarsız) gəzintiyə çıxmaq, dostlarla gəzmək, klublarda vo
mədəniyyot evlərində, istirahot axşamlarında iştirak etmək.
3.
Həyətda stolüstü oyunlar - nərd, şahmat, domino və s. oynamaq.
Bunlardan hor biri ailonin yaşlı üzvlorinin ünsiyyət tələbatının təmin
olmasmda özünoməxsus rol oynayir. Uşaqların yaşı artdıqca ailədonkənar
iinsiyyət onlann həyatında mühüm yer tutmağa başlayır.
Ailodaxili və ailədonkonar ünsiyyətin miioyyon formalannda or vo arvad,
osasən, eyni dorocodo iştirak edirlor. Lakin bu sahədə çox mühüm fərqlər do
nozərə çarpır.
Sosioloqlar müəyyən etmişlər ki, kişilər ən çox dostlan və tanışlan (57 faiz),
qohumlan (47 faiz), iş yoldaşlan (30 faiz) ilə görüşürlər. Qonşularla (7 faiz)
ünsiyyət onlann həyatında əsas уег tutmur. Qadınlarda iso əks meyl müşahido
olunur, onlar kişiloro nisbətən qohumları (68 faiz) və qonşulan (43 faiz) ilo daha
çox ünsiyyət saxlayır, iş yoldaşları (15 faiz), rəfıqələri və tanışlan (36 faiz) ilə
nisbotən az görüşürlər. Əlbəttə burada mikromühit vo etnik xüsusiyyotlər mühüm
rol oynayir.
Istər kişinin, istərsə qadının təhsil-pcşo və mədəni səviyyəsin-dən asılı
olaraq ünsiyyətin xarakterində ciddi forqlor özünü göstərir. Bu baxımdan miiasir
gənclərin ünsiyyətinin mozmun və formasında yeni cəhətlər meydana çıxır.
Onların ünsiyyət tələbatının tomin olunmasında intellcktual səviyyo, mənəvi vo
cstetik amillər xüsusi ycr tutur.
Ünsiyyot insanin əsas tələbatlarından biridir. O, insanin psixi inkişafının
başlıca şərtlərindən biri kimi böyük əhəmiyyətə malikdir, hom do insanin həyat
vo foaliyyotinin mühüm bir saho
573 sini təşkil edir. Məhz ünsiyyət prosesində insanlar bir-birinə müxtəlif
hadisələr haqqında məlumat vcrir, özlərinin iş və hərəkətlərini planlaşdırır, bir-
birlərini qavrayır və anlayırlar, əməllərinə qiymət verir, birlikdə sevinir və
kodərlənirlər.
İntim münasibətlərdo «gözlər» xüsusilə mühümdür. Bu cəhətdən
paralinqvistik (sosin keyfıyyəti, onun diapazonu) vo ekstralinqvistik (pauza,
ağlamaq, gülmək, öskürmək və s.) sistem də əhəmiyyətlidir.
Unsiyyot
şəxsi məna çaları kəsb etdikdo nitqdo özünəməxsus cəhətlər
meydana çıxır. Ərlə arvadın niqtində müoyyən sözlər elə çalarh məna kəsb edir
ki, bunu bütün aydınlığı və
zəriiliyi ilə
yalnız
onlar
başa düşürlər.
Unsiyyot
tələbatının tomin olunmasında söhbətlərin
əhomiy-
yəti
böyükdür. Onlar, nccə deyərlər, üz-üzə, göz-gözə ünsiyyətin өп təsirli formasıdır.
Kişilor və qadınlar bir-birləri, habelə dostları və rəfıqələri ilə nə haqda söhbət
edirlər? Bu söhbətlər miixtolif
olur,
təbiət və cəmiyyət hadisələrinin ayrı-ayrı
sahələrini ohatə edir. Möızusununa görə onları beş qrupa bölürlər:
1. Ailə işlori. 2. Dostlar və tanışlar. 3 İş sahəsi. 4. Siyasət problemləri. 5.
Kinofılmlər, televizor verilişləri, oxunmuş kitab, məqalə və s. haqqında söhbətlər.
14 №-li cədvəldə bu sahədə apardmış bir sorğunun nəticələri verilmişdir.
Əlbətto, buradakı faktlar xeyli müddət bundan əvvolki dövrə aid olduğu
üçün bugünümüzün mənzərəsini tam əks etdirmir. Lakin burada ümumi meyl öz
əksini tapır.
Ən geniş yayılmış ailə məsələləri və işlə bağlı söhbətlərdir. Onlardan
birincisi qadınlar, ikincisi isə kişilər üçün daha çox psixoloji mona kosb edir.
Qadınların söhbəti nə haqqındadır? Anarın «Beşmərtəboli evin altıncı
mərtəbəsi» əsərini vəroqləyək: «Zaurun atası çoxdan yuxulamışdı, amma anası
həlo oyaq idi. Qonşu Sitarəylə birlikdə mətbəxdə əlləşirdi, sabahkı qonaqlığın
hazırlığını görürdülor. Mətbəxdən şirni və ədviyyat qoxusu gəlirdi - paxlava,
şəkərbura, şəkorçörəyi... Cürbəcür piroqlar, pirojnalar, tortlar hazırlamaq sandan
Zivər xanımın tayı-bərabəri yox idi. Amma sabahkı gün öz adi məharətini do
vurub keçmolidi, axı onun məclisinə Alya kimi tələbkar bir hakim qiymət
verəcəkdi. Mətbəxdən anasıyla Sitarənin yavaş səsləri gəlirdi, professorun vo
Zaurun yuxusuna mane olmamaqçün qadınlar xısın-xısın danışırdılar. Zaur onlann
hər kəlməsini dəqiq eşitməso də, söhbətlərinin məzmunundan agah idi: qadınlar
xəmirin yaxşı qalxmasından, layların nazik yayılmasından, qoz-fındığın narın
əzilib şəkərlə qarışdırılma-sından, paxlavaya vurulacaq ədviyyatın miqdarından
danışırdılar. Sabahkı məclisdon, qonaqlardan danışırdılar - kim paxlavanı,
şəkərburanı daha çox sevir, kimin hansı tortdan, hansı piroqdan, hansı pirojnadan
daha çox xoşu gəlir, hansı kişi şirniyyatın dəlisidir, hansı qadına heç bir şey
bəyəndinnək olmur, halbuki keçən səfər öz evlərində aşının qazmağı yanıb kösöy
olmuşdu... Olanda olur da, ay Zivər bacı, işdi, düşməknəndi də. Orası da elədir e,
ay Sitarə, doğrudan böyük məclis yola salmaq zor işdir, adamın lap kələyi kosilir,
əldən düşürsən, amma bir yana baxanda bircə balavın məclisində də qoluvu
çınnalayıb zəhmət çəkməsən, bəs, no vaxt çokocəksok... Əlbottə, ay Zivər bacı,
maşallah, Allah saxlasın, belə oğul böyütmüsən, indi gərək hər əziyyətinə də
dözəsən. Bəs песо, ay Sitarə, onun boyuna qurban olum, qızıldır onun xasiyyoti,
ipək kimi yumşaqdır, ürəyi do elə təmizdir, elə tomizdir, sanasan şüşodir, odur ki,
xətərliyəm do, ay Sitarə, bu cür ki, təmiz uşaqdır, ürəyi şüşə kimi safdır, hər şeyə,
hər sözə, hamıya inanır, elə qorxuram ki, kcçsin bir afətin cənginə, sap kimi
dolasın barmağına balamı. Eh, ay Zivor bacı, ağzıvı xcyirliyo aç, dünya bəgəm
dərobəylik-zaddır, nə danışırsan. Zaur elo aciz-avara deyil, demə, maşallah ağıllı-
morifətli oğlandır, hər şeyin yerin biləndir, ürəyinə-zada salma, son Allah, vaxsey,
vaxsey, piroq yandı, başımız söhbətə qarışdı...»
Oxuduğumuz epizod zahirən sizə dərin məntiqi təsir etməyə
575 bilər, çünki adi mətbəxin qoxusuna bələnon, haradasa övlada məhəbbət
hissləri duyulan söhbətdir. Lakin burada incə, qadın psixologiyasına xas
deyimlor güclüdür. Həm övlad sarıdan nigarançılıq var, həm də adi məişət
məsələlərindən. Bəli, ailə ilə bağlı mövzular qadınlann söhbətlərində xüsusi yer
tutur. Onların əksəriyyəti öz rəfıqələri ilə söhbətlərdə siyasətlə bağlı məsələlərə
bir о qədər də ohəmiyyət vcrmirlər. Gənc (30 yaşına qədər) kişi və qadınların
söhbətlərində isə işlə yanaşı, mədəniyyət yenilikləri, eləco də tanışlar və dostlar
haqqinda söhbətlor daha çox yer tutur.
Yaş qruplan
Söhbətin məzmunu
Aılo
məsələləri
Tanışlar
vo dostlar
lş
haqqında
Siyasot
problcmləri
Modoniyyət
məsəlolori
Qadınlar
a) 30 yaşına qədor
21
20
33
0
40
b) 30-39 yaş v) 40
yaşından böyük Kişilər
a) 30 yaşma qədər
b) 30 - 39 yaş
v) 40 yaşından
böyük
82 83
15 19
22
7 8
24 0 0
7
46
41 64
56
0 6
1
39 31
4
17
56 1 1 4
Cədvəl
14
574
Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, dostlar və tanışlarla söh-bətlərin xarakteri
yaşdan, təhsil səviyyəsindən asılı olaraq dəyişir. Təhsil səviyyəsi artdıqca kişilər
və qadınlar siyasot problemləri haqqinda daha çox düşünür, iıkir mübadiləsi
aparır, bcloliklo, ailo və iş mövzusundakı söhbətlər nisbətən azalır, öz
növbəsində, mədoniyyət ycnilikləri haqqındakı söhbətlərin rolu şaxələnir.
Ailədənkənar ünsiyyətin xarakteri, formaları vo əsas istiqamotləri heç də
şəxsi mosolə deyildir. Sosioloqlar düzgün olaraq qeyd edirlor ki, insanlann
gündəlik məişət münasibətlərinin bu sahosi cəmiyyətin sosial, siyasi, mədəni-
ideoloji inkişafının miixtolif aspektləri üçün böyük ohəmiyyoto malikdir. Onlar
mahiyyət etibarilo daha çox şəxsi xarakter daşıyır vo onlann psixoloji monasi da
bundan ibarotdir. Özünün bu xüsusiyyətinə görə ailodonkonar iinsiyyot adamlara
daha çox tosir göstərir, onlann hoyat, insan, ailo, maddi vo mənəvi sorvotlor vo s.
haqqinda tosəvvürlərinin fonnalaşmasında mühüm rol oynayir.
Insan iinsiyyot sahosindo homişo başqa insanlarla əlaqədə olur. Ünsiyyətin
bütün xiisusiyyotlori onlann qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterindən və
səviyyəsindən asılıdır. Bu fakt insanlara çoxdan məlumdur.
Holo qodim zamanlardan insanlar iinsiyyot prosesinin səmərə-liliyinə xüsusi
diqqət yetirmişlər. Qocalarla cavanların, qadınlarla kişilərin, oğlanlarla qızların,
ərlə arvadin, ana-ata ilə uşaqların qarşılıqlı münasibətini tənzim edər qaydalar
bərqərar olmuş vo onlar tədricən daha geniş məna daşımışdır. İndi do homin
qaydalar iinsiyyot mədəniyyətinin zəruri cəhətlərini toşkıl edir. Ərlə-arva-dın
ünsiyyət mədəniyyəti, ilk növbədə, onlann intim münasibot-lərində özünü
göstərməlidir. K. Marks kişinin qadınla münasibətini cəmiyyətin ümumi
mədəniyyətinin göstəricisi sayırdı.
Xeyirxah, nəzakotli, həssas adamlar intim sahədə do belə hərokət edirlor.
Onlar sevimli qadının qəlbinə yol tapir, onun zərrə
576 qədor xətrinə dəymir, yersiz bir sözlə,
bir
hərəkətlə
onu
alçaltmır.
Bu
münasibətlərdə qadından da çox şey
asılıdır. O, ana olduğunu heç vaxt
unutmamalı, öz hərəkətləri ilə həyat
yoldaşını ömrü boyu nəcibləşdirmoli, ona
da,
özünə
də
əxlaqi
mcyarlarla
yanaşmalıdır.
Jan Jak Russo yazırdı: «...ən sədaqətli qadınlar ərlorinin ixtiyarını öz
əllərində adətən daha çox saxlayırlar, onlar nə şıltaqlıq edir, no də ərlərini rədd
edirlor, ancaq ağıllı və incə təm-kinlilik sayəsində öz ərləri ilə çox zorif rəftar
edib onlan müəyyən məsafədə saxlamağı bacarır və heç vaxt özlərindən doymağa
qoymurlar».
Ünsiyyət mədəniyyəti insanlann həyat tərzi ilo bilavasito əlaqədardır. Bu
nöqtədə iinsiyyot mədəniyyəti asudə vaxt mədəniyyəti ilə üzvi surətdə birləşir,
onların inkişafı baxımından daha böyük məna kosb edir.
Əgər ailədə söhbətlər təkcə no almaq, nə bişirmək kimi məişot planlı
mövzularla məhdudlaşırsa, iinsiyyot dairəsi daralır. Əgor arvad təkcə kişinin
«qazancı» ilə, kişi isə «bazarlıq məsələləri» ilo maraqlanırsa, bu da onlann
iinsiyyot mədəniyyətinin aşağı olduğunu göstorir.
Bəzən kişi və qadınların xırdaçılığı, hər işə qarışması, uzun-uzadı danışması
halları da diqqətdən yayınmır.
Deyingən və çox danışan arvad əsrlər boyu nağılların, rəvayətlərin daimi və
mənfı qəhrəmanı olmuşdur. Bu haqda xalq folklorunda xeyli material vardır.
<cohotdon tamamilə düzgün ifadə etmişdir ki, qadınm həmişə nədonso narazılıgı
ailodə sülhü, sakitliyi, əsil xoşboxtliyi tomin edə bilməz.
Ünsiyyət mədəniyyəti insanlann qarşılıqlı münasibəti prosesindo formalaşır.
Ailə öz çərçivəsində qapanıb qaldıqca ərin də, arvadin da, uşaqların da iinsiyyot
mədəniyyəti məhdudlaşır. Ailədaxili vo ailodonkonar ünsiyyətin məzmunlu və
rəngarəng olmasına həmişə diqqət yetirilməlidir.
5. Ailə münasibətləri və uşaq şəxsiyyətinin inkişafı
Uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında ailo xeyli müddət orzindo osas rol
oynayir. Molumdur ki, insanin xarakterinin, omoyo, mənəvi, ideya vo
modoniyyot sorvotlorino miinasibotinin osaslan ailədə fonnalaşır.
Ailənin tərbiyə mühitini şərtləndirən amilləri iki tipə ayırmaq olar. Ana-ata,
ana-uşaqlar, ata-uşaqlar, bacı-qardaşlar arasmdakı münasibətlər, validcynlərin
uşaqlara münasibətləri, onların şəxsi keyfıyyətləri və s. b i r i n c i t i p
amillər sırasına daxildir. Ailənin maddi vəziyyotini, mənzil şəraitini, strukturunu
və s. iso i k i n c i t i p amillərə aid etmok olar.
Uşaqlann tərbiyəsi sahəsində ikinci tip amillərin əhəmiyyəti aydındır. Lakin,
bununla belo, onlann təsirini həlledici hesab etmok olmaz. Ailonin osas torbiyo
imkanlan, hor şeydon ovvol, valideynlorin vo uşaqların qarşılıqlı əlaqəsi ilo
müoyyən olunur.
Ailo həyatı şəxsiyyətin inkişafına bütövlükdə tosir göstorir. Bu cəhət, birinci
növbədo, uşağın emosional aləmində əks olunur. Son zamanlar psixoloqlar həmin
məsəloyə xüsusi diqqot yetirir, uşağın emosiya və hisslərinin inkişafında ananın
roluna son dərəcə böyük ohəmiyyət verirlər.
Golin, birco anlığa dünyanın məşhur rəssamlarının ilhamla yaratdıqlan ülvi
madonna obrazlarını gözlorimiz qarşısında canlandıraq. Onların, demək olar ki,
hamısında uşaq ananın sol qucağında tosvir olunur. Görəsən bu adi təsadüfdünnü?
Bəlkə uşağın anasının sol qucağında təsvir olması rəssamlıqda ənənədir? Bu
suallar uzun müddət sənotşünaslıq üçün sirli olmuşdur. Müasir psixologiya isə
həmin sinlori artıq aydınlaşdırmışdır. Bir sıra tanınmış mütəxəssislərin fıkrincə,
bu instinktiv horəkətin səbəbi odur ki, körpə ana ürəyinin döyüntülorini hələ ana
bətnində eşidir, ona öyroşir və özünü, песо deyərlər, on munis «qəlb musiqisinin
sədalan altında» daha yaxşı hiss edir. Təzə doğulmuş uşaq üçün bu əsrarəngiz
ürək səsi ana ilə bağlılıq deməkdir. Mohz buna görə də sol tərəfdən qucağa
götürülmüş uşaqlar az ağlayır, tez kökəlir, başqa uşaqlara nisbotən daha tez
inkişaf edirlor. Başqa sözlə, onlar l yaşında həkim kömoyino daha az ehtiyac
duyurlar.
Ycri gəlmişkən onu da qcyd edok ki, uşağı sol tərəfdən qucağa götürən
qadınlann çoxu bunun nə ilə əlaqədar olduğunu izah cdə bilmirlər. Xoşboxtlikdon
analann əksəriyyəti intuitiv surətdə olsa da, uşağı песо qucağa götürməyi yaxşı
bilirlər.
Mütəxəssislər belo hesab edirlor ki, südəmər uşağın hansı torofdon qucağa
götüriilmosi onun inkişafına böyük tosir göstorir. Əgər ana uşağı sol torofdon
qucağına götürmüşsə, deməli, hər şey qaydasındadır, yox əgər sağ tərəfdən
qucağma götürmüşsə, dcməli, bunun ziyanı ola bilər.
578
Bəzi analar uşağı sağ tərəfdən qucaqlanna götürürlər, bos, bunu no ilo izah
etmok olar? Həmin suala dəqiq cavab vermək çətindir. Lakin bəzi psixoloqlar
belo güman edirlor ki, əksər halda uşağı sağ tərəfdən qucağına alan anaların çoxu
doğuş zamanı qorxu hissi keçirmiş, çətinliklə doğmuş və ya uşaq doğmağı
arzulamamış-dır. Buna göro do onlarla doğma övladları arasında fıziki kontakt
zəifdir.
Ana uşaq aləminin affektiv morkəzidir. Uşağın xarici aləmə bütün
münasibətləri ana vasitəsilə rcallaşır. Bu münasibətlər sistc-minə tədricon ata,
bacı, qardaş vo b. daxil olur. Uşaq yaşa dolduqca onun hoyatinda və psixi
inkişafında atanın rolu daha da artır. Onun münasibətlər sistemi şaxələnir vo daha
da mürəkkəbləşir. Uşaq tədricon ailə münasibətləri normalarına yiyələnir. Onda
«yaxşı nədir, pis nədir?» haqqmda təsəvvürlər formalaşır. Uşağın motivasiya
sahəsində köklü dəyişikliklər əmolə gəlir. Özü haqqında təsəvvürləri
formalaşdıqca, uşağın davranış və roftan da dəyişir. Yaşlılarla və həmyaşıdları ilo
ünsiyyət şəraitində uşağın xarakteri formalaşmağa başlayır... Bu morhəlodə do
valideynlərlə uşaqlar arasındakı münasibətlər həlledici əhəmiyyət kosb edir.
Psixoloqlar kollektivdo öz davranış və rəftan ilə bir-birindon kəskin surətdə
fərqlənən şagirdləri iki qrupa ayırmışlar. Birinci qrupa özünün kollektivçiliyi,
müstəqilliyi, məsuliyyət hissi, aktyivliyi, özünətənqidi yanaşması vo s., ikinci
qrupa iso əks keyfıyyotlərlə forqlənən uşaqları daxil etmişlər. Bundan sonra
psixoloqlar həmin uşaqların valideynləri ilə münasibətlərinin xarakterini
müqayisoli surətdə öyrənmişlər. Məlum olmuşdur ki, birinci qrupa daxil olan
uşaqların valideynlori onlann hissləri ilo yaxından maraqlanır, onlarla təmkinlə
roftar edir, özlərinin asudə vaxtlarını onlarla birlikdə keçirir, onlara mənəvi təsir
göstorirlər.
Tədqiqatın nəticəsi aydındır: valideynlorin uşaqlarla münasi-bətləri nəinki
məktəbəqədər və kiçik məktəbli yaşı dövrlərində, hom də yeniyetməlik və gənclik
yaşı dövrlorində do onlann bir şəxsiyyət kimi inkişafının başlıca əsasını toşkil
edir. Bu baxımdan tokco onu qeyd etmək kifayətdir ki, gonclərin ictimai-siyasi
inkişafına valideynlər mühüm təsir göstərirlər.
Uşağın gələcək kişi və qadm kimi fonnalaşmasının əsaslan da ailədə
qoyulur. Bu mosələyə ayrıca diqqət yetirmok lazımdır.
Uşağın tərbiyəsində müəyyən adət və ənənələr mövcuddur. Ailədə oğlan və
qız uşaqlarını tərbiyo edərkən, adətən, bu adət və ənənələri gözləyirlər. Hər bir
valideyn cəmiyyətdə bərqərar olmuş kişilik və qadınlıq etalon vo stcreotiplərini
nəzərə alır, oğlanlara kişi, qızlara qadın üçün səciyyəvi tələbat, maraq və
xarakter olamətləri, adət və vərdişlər, davranış və rəftar qaydalan aşılayır.
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, qızlar qadınlıq etalonlarını, hər şeydən
əvvəl, ana ilo dialoq (iinsiyyot) şəraitindo monimsəyirlər. Onlara bu etalonlara
miivafiq şəkildo evdarlıq, uşaqlara qulluq etmok vordişləri aşılanır, musiqi
mədoniyyəti (o cümlədən, layla çalmaq), öziinün ata və qardaşlan nümunəsində
kişiyə hörmət hissi, oğlanlarla roftar taktı tərbiyə olunur. Onlarda mehribanbq,
təmkinlilik, nəzakətlilik və s. kimi qız üçün səciyyəvi keyfiyyət-lorin
iormalaşmasına xüsusi diqqət yetirilir.
Oğlan uşaqlanna kişiyə məxsus xarakter əlamətləri, xüsusilə iradi
keyfiyyətlər aşılanır. Onlarda təmkinlilik, dözümlülük, mərdlik və s. keyfiyyətlər
tərbiyə olunur. Oğlan uşağına anası, bacısı nümunəsində qadına, qızlara hörmətlə
yanaşmaq, çətin işlərdə onlara kömək etmək və s. aşılanır. Onlann bədən tərbiyə-
sinə daha çox diqqət yetirilir.
Ycniyetməlik yaşı dövründo oğlanlar vo qızlar kişilik və qadınlıq
etalonlarına foal surətdə yiyolonirlər. Onlar qadın kimi bəzənməyo, kişi kimi saç
saxlamağa başlayırlar. Qızlarda kosmetik vasitələrə maraq artır. Oğlanlar qızların
yanında giiclü olduqlarını göstərir, hansı işdəsə fərqlənməyə çalışırlar. Oğlanlarla
qızların qarşılıqlı münasibətlərində yeni çalarlar omolo golir. Onlar bir-birindən
utanmağa başlayırlar.
Uşaqlann kişi və qadın rollarım mənimsoməsində valideyn-lərin davranışı da
mühümdür. Atanın bir kişi, ananın isə qadın kimi nümunəsi uşaqların oğlan və
qıztək fonnalaşmasında eyni dorocodo zorundir. Bu baxımdan valideynlərin
uşaqlarma münasibətinin xarakteri do əhomiyyətlidir.
Analar çox vaxt uşaqların cinsi xüsusiyyətlərini kifayot qədər nəzərə almır,
bir uşaq, bir övlad kimi onları bir-birindən oslində seçmirlər; qıza da, oğlana da
eyni dorocodo qayğı ilə yanaşırlar. Əlbəttə, ana qayğısı, ana şəfqəti lazımdır.
Lakin belo bir qayğılı ana münasibəti ilə ata münasibətində müəyyən sərhəd istər-
istəməz özünü göstərir. Belo ki, atalar analardan forqli olaraq davranış və
rəftannda uşaqların cinsi xüsusiyyətlorinə daha çox diqqət yetirirlər. Bu baxımdan
onlar uşaqların kişi və qadın rol-larını monimsəməsində daha təsirli rol
oynayırlar. Uşaqlar atanın
580 qayğı vo zabitəsində özlorini xoşbəxt
hiss edirlor. Atanın hətta qısa bir müddət
orzindo - 6 ay, 1 il evdə olmaması
nəticəsində övladlarda, xüsusilə oğlan
uşaqlarında qorxaqlıq, qaradinməzlik,
torslik, əsəbilik və s. kimi mənfi əlamətlor
tədricən orrıələ gəlir.
Oğlan uşaqlan özlorini atalan ilə eyniləşdirir, onun bir çox hərəkətlərini
təqlid yolu ilə mənimsəyirlər. Bu monada biz ailədə uşaqlann tərbiyəsində atanın
xüsusi mosuliyyət daşımasından danışmalıyıq.
Oğlan uşağı üçün ata ağıl, iradə qüvvəsi, kişi əzəmotı nümunəsidir. Ata
oğlunu tərbiyə etməklə, hom də özünü tərbiyə cdir vo doyişir. Öz oğlunun
simasında gələcək kişinin formalaş-masım görmək və ona bu sahədə ən yaxşı
davranış nümunəsı göstərmək о demokdir ki, ata özünün kişi ləyaqətini qoruyur,
daha da inkişaf etdirir. Ailə pedaqogikasının müdrikliyi do elə bundadır.
Müşahidələr göstərir ki, lap kiçik yaşlarından atası ilə kifayot qodor
iinsiyyot imkamna malik olmayan oğlanlar sonralar çox vaxt öz atalıq vəzifələrini
icra ctməkdo çətinlik çəkirlər. Atasız tərbiyə olunan oğlanlar isə əlverişli şəraitdə
ya qadın davranış tipini mənimsəyir, ya da onlarda kişi davranışı haqqinda yanlış
tosəvvürlər formalaşır.
Qızlann mənəvi inkişafını da atasız təsəvvür etmək çətindir. Oğlan uşağının
həyatında ana no qədər böyük rol oynayırsa, qız uşağının həyatında ata bir о
qodor rol oynayir. Psixoloqlar osaslı surotdə müəyyənləşdirmişlor ki, atasız
böyüyən qız uşaqlarında kişi haqqinda dolğun təsəvvür fonnalaşmır. Bu əsasda da
onun gələcəkdə öz həyat yoldaşı ilə münasibətlərində xcyli çətinliklər qarşıya
çıxır. Biz bura başqa faktları da əlavə edə bilərik. Lakin onlan bir mona
birləşdirir: ailonin mənəvi inkişafı həm ana, həm do ata ilə bilavasitə bağlıdır.
Ailədə oğlan və qızların torbiyəsində müəyyən nöqsanlarla da qarşılaşırıq.
Onlann ikisi haqqinda ayrıca danışmağı lazım bilirik.
Bir sıra hallarda valideynlər qız uşağını mahiyyət etibarilo oğlan kimi
tərbiyə edirlor. Onu oğlan kimi geyindirir, hotta ona oğlan oyuncaqlan alırlar.
Belo bir şoraitdə qız öz cinsinə xas olmayan davranış mədoniyyətinə yiyələnir vo
bu əsasda da onda maskulinizasiya (latınca - masculinus - «kişi» demokdir)
əlamət-ləri fonnalaşır. M a s k u l i n a z a s i y a hallarına nisbotən az
təsadüf olunsa da, onlann psixoloji nəticələri haqq
ın(
*a
c
^di düşünmək lazımdır.
Qız uşaqlarının lap kiçik yaşlarından qadın
581 etalon və stereotiplərini düzgün mənimsəməsinə xüsusi diqqət yctirilməlidir.
Bəzi ailəlordə oğlan uşağında kişi keyfıyyətlərinin formalaş-masına oslində
əhəmiyyət vcrilmir. Bunun nəticəsində də lap kiçik yaşlarından başlayaraq, onda
qıza məxsus kcyfiyyətlərin -feminizasiya (latınca - femina «qadın» dcməkdir)
əlamətlorinin formalaşması üçün psixoloji cəhətdən olvcrişli şərait yaranır.
Feminizasiya oğlan uşaqlannda qadın əlamətlərinin əmələ gəlməsinə deyilir.
Feminizasiya əlamətlori bir sıra hallarda zahiri xarakter daşıyır, uşaqların zahiri
görkəmində, deyək ki, sifot cizgilorindo aydın dərəcədo nozorə сафп. Lakin belo
hallar demək olar ki, geniş müşahidə olunmur. Bir sua hallarda feminizasiya
əlamətləri şəxsiyyətin bütün iradi keyfıyyətlərinə, onun xarakter olamotlorino
niifuz cdir vo oğlanların kişi rolunu monimsomosi prosesini çətinloşdirir. Bu iso
oğlanlarla qızların qarşdıqlı münasi-bətində özünəməxsus psixoloji çətinliklər
yaradır. Belo oğlanlar qız modası clementlorinə asanlıqla uyurlar: onlar kimi saç
saxlayır, qızlann geniş istifado etdikləri rongli və güllü parçalardan paltar
tikdirirlər və s.
İlk baxışda bunlar modanın yayılması qanunları vo s. ilo izah olunur. Lakin
onlann psixoloji monası vo nəticələri əslində daha dərindir, biz homin məsələyə
sabahkı əsgərin, ərin yaxud atanın cəmiyyotdə artıq bərqorar olmuş ideallan
baxımından yanaşma-lıyıq. Bu baxınıdan feminizasiyanın nəticələri haqqında
ciddi düşünmək lazımdır. Son zamanlar sosioloqlar, psixoloqlar vo pc-daqoqlar
bu məsoloyə diqqəti yönəldir, maskulinizasiyadan fərqli olaraq, onun daha çox
müşahidə olunduğunu qeyd edirlor.
Müoyyon edilmişdir ki, feminizasiya halları kənd uşaqlarına nisbətən şəhor
uşaqlarında daha çox özünü göstərir. Əsasən qız və ya qadın mühitində böyüyən
oğlan uşaqlarında (məsələn, 3-4 bacının qardaşında, qızların çoxluq təşkil etdiyi
tədris qruplarında oxuyan şagirdlərdə vo s.) feminizasiya əlamotləri daha geniş
müşahidə olunur. Bu cəhətdon müəllimlərin rolu böyükdür.
Oğlan uşaqlarmda kişiyo məxsus keyfıyyətlərin əmələ gəlməsi ona göro
çətinlosir ki, moktəbdə müəllimlorin əksəriyyəti qadınlardır: onlar tobii ki,
uşaqlara öz istoklərindon asılı olmayaraq böyük məmnuniyyotlo qadın
kcyfiyyotlori - səliqolilik, risk etmomok, səs -^'mamaq vo s. aşılayırlar.
Aılodə of uşağı çox vaxt anası ilo ünsiyyətdo olur. Gozintı-
582 yo daha çox anası ilə gcdir, ev işlərini
anasmın yaxından köməyilə ycrinə yetirir.
Bir çox oğlan uşaqları ən yaxşı halda idman
oyun-larında tamaşaçı kimi iştirak edir,
əslində idmanla məşğul olmurlar. Bəzi
ailələrdə oğlan uşaqlarının ozizlənməsi, hər
cür qayğıdan azad edilməsi, çətinlikdən
uzaqlaşdınlması və s. hallar nəzərə сафп.
Bu, oğlanlarda xüsusilə «kişi» xarakterinin
formalaşmasına mənfı təsir göstorir.
Beloliklə, oğlanların bir çoxu düzgün kişi tərbiyəsi almırlar. Bu tərbiyə
üslubunun monfı psixoloji noticələri sonrakı yaş dövründo, xüsusilo gənclərin
ailo hoyatinda aydın nəzəro саф1Г. Onlar ailodə özlərini çox vaxt kişi kimi apara
bilmir, kişi nüfuzu qazana bilmirlor. Əsl qadın belo hallarda, adətən, əzab çokir.
Axı, qadın ərinin, sözün həqiqi mənasında. kişi xarakterini, onun ailənin şərəf vo
ləyaqətini qorumaq ozmini duyanda, özünün və uşaqlarının taleyini ona ctibar
edir, kişi vüqarı və əzəməti ilo foxr cdir...
Uşaqların formalaşmasında ailənin rolu son dərəcə misilsizdir. Ailədə uşaq
sosial münasibətlorə - ailədaxili münasibətlərə qoşulur, onlann vasitəsilə insan,
dünya, mənəvi sərvətlər haqqında anlayışlara yiyələnir, cisim və hadisələro
qiymət verməyi, başqa adamları başa düşməyi, yaşlılara, qadın və kişilərə, kiçik
uşaqlara hörmət və kömok etmoyi, öz nöqsanlarını görmoyi öyrənir. Ailədə ata-
ana, ata-uşaqlar, ana-uşaqlar, ana-qayınana, bacı-qardaş, bacı-bacı arasındakı
paralel münasibətlər - bunların hamısı böyük tərbiyəvi əhomiyyotə malikdir.
Uşaqlann tərbiyəsi baxımından ailodə kiçik mosəlo yoxdur. A. S. Makarenko
göstərirdi ki, ata, hotta qəzeti песо oxuması ilə uşaqları tərbiyə edir.
Görkəmli pedaqoq valideynlərə müraciətlə deyirdi ki, tərbiyo işinin osl
mahiyyəti... heç do sizin uşaqlarla təklikdə söhbət ctmonizdən, uşağa müstəqil
təsir göstərmənizdən ibarət deyildir, ailənizin, şəxsi vo ictimai həyatınızın
toşkilindən, uşağın həyatını təşkil etməkdən ibarotdir.
Valideynlər uşaqlara onların yaşına müvafıq toloblor vcnnoli, nəinki həmin
təloblərə omol olunmasına diqqət yetirmoli, hom də onlara müstəqillik vermoli,
ailə problemlərinin müzakirəsinə cəlb etməli, uşaqlan narahat cdon mosəlolori
onlarla birlikdo müzakirə ctmolidir. Valideynlər bu yolla uşaqlarda iradə və
xaraktcrin inkişafı, mosuliyyot hissinin formalaşması üçün şorait yaradır, öz
övladlanna omək adotlori aşılayırlar.
Valideynlorin uşaq vo ycniyetmolodə sosial-siyasi mövzularda
583
söhbətlori
də
böyük
tərbiyə
əhəmiyyətinə
malikdir.
Valideynlər
uşaqlara өп yaxın adamlardır; uşaqlar, bir
qayda olaraq, onlara hamıdan çox inanır,
etibar bəsləyirlər. Valideynlərin ictimai
hadisələrə verdikləri qiymətlər əslində
onlar
üçün
votəndaşlıq
dərsidir.
Validcynlərin əməyo münasibəti, öz
biliyini, istedadını və ilhamlı əməyini
Vətənimizin çiçəklənməsinə həsr etməsi,
düzgünlüyü və prinsipiallığı, səmimiliyi,
tovazökarlığı uşaq və yeniyetmələrin
şəxsiyyətinin formalaşmasına mühüm təsir
göstərir. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki,
valideynlərin
heç
də
hamısı
bu
imkanlardan eyni dorocodo istifado edə
bilmirlor. Lakin bir cəhət şübhəsizdir ki,
valideynlərlə
uşaqlar
arasındakı
münasibətlər nə qədər əlverişli olsa, onlann
uşaq və yeniyetmələrin şəxsiyyətinin
formalaşmasına təsiri bir о qodor möhkəm
vo səmərəli olar.
Dostları ilə paylaş: |