d0
^
u
;
ila
ı
ə
nnha^
qeyd
edok.
Qarş.lıql,
mohobbot
olmadanyaranmışa.lai
un
^is.
sonradan
dajıhnnı?
Xeyr.
Hotta
bir-b.nm sevmodon £
^
ş
уə
У па
hoqıqı
mə^^xoş^ W.
Onlar ev.onondon sonra Ыг b,rıno sankı «утокУ
bbel
>
saglam uşaqlar torbiyo edirlor.
qısa muddotdo
Ы
^*
1п
™hkomlonmosi, xoşboxt ailo
kimı
ınkışai etmesı
n
%ı
əş
diJ
a
rd.
r
?
Sosioloqlar
тиоуУ
^lor
ki,
kişı
vo
qad.nların
70
faizı
bir-bınnıi
sevorok
cyl*
^
Ə
Л1
8еуəп
göyçok
olan>
-
dcmislor
Burada da bız qor.b* ^ о
ад1
Evlənəndən
»
keç», molum olur к •
^
f
Уа1
Шг
46
ш
fa
sevmokdo
^^1^^.«Ч
sevmir.
ümumiyyotlo
Г
1Ə
"
Ə
И
TJ
^lirso
onlaru
^N
^uxtolif
kis,
vo
qadmlann
ailo
hoy
at.
davam
edtfse,
>1Л
>Жш*в
çoxunu
mohəbbot
hijsi
b.r
osdırmır
Bu
*
enon
^>,rki,
bir
çoxu
dağıhr.
Belo
bir
fakt
"J^t^^Wj
9
J
Condon
sonra
bosanan
qadın və kışılor bosaO ^ do xüsusi yer tuturlar. Lakin bu
ümumi Ј
^У
^А,
Belo adolorin oksorıyyoti
noınk. dagılmır окь» ^ %hanından ugurla çıxırlar Bu halları no do ı/ah etn ^
MÜX
u-
İf
Һ
!
ҺЫ
*
aila
С
Я1чатэЙ,в
A
P
ar,,a
n todqiqatlar göstonr
kı, mohobb^ Ч
1п
yalnız
llk
ш
^ Ч
nıkah.n taley. tokco ı
^
4,də
n
yox, eyni zamanda birgə
ömür-gun sumıuş огИ
(^xs
lyyətindən
,
hər
ш
J
Ueytıyyot ormdon *B*
^ *
nuınas.botlorı, bub^ . ч ^
mohebbotin
, Л
Жп'
^AcSvun
a^bbeti
bu
monovi
miqyasla
°
lÇ
V
lU
uu
ü
gö^Wjb
.r
do qay,daq. Üzeyir boyin
mohobbot. hom do о *
d
Л
uIv
,-
vefall
"
səd
^ ^
о, no.nkı bostoka. h-
böyük
və
Ө2Ө
Ч
И
^
Xalqyazıç.s, Mtf^
0
^
rfikrmi
хайг
,
<<()
^
bir insan, bir Şewı^^
mudrik
,
təmk
4
mIl
ada
y
idi. Ən çotm vozıyy^
4ktil olan
on
ag.r mosololordo
tələsməz, birdən-birə coşan hisslərin, ehtirasların tohrikinə qapılmaz, müdrik yol
tapardı».
Ü. Hacıbəyov haqqındakı xatirələri həyocansız oxumaq olmur. O, sənətdə
də, ailədə də sözün əsl mənasında böyük insan idi.
Ailənin taleyi, bu hoyatın fərəhli, uğurlu olub-olmaması ərin vo arvadın
şəxsiyyətindən asılıdır. Elə halla qarşılaşırsan ki, ailodəki qeyri-normal mənəvi və
sosial vərdişlər bu həyatı kölgə-loyir, narazılıqlara gətirib çıxarır. M. F.
Axundovun Hacı Qarası xəsisliyi ucundan ailəsini ac saxlayır. Arvadı Tükəzin
narazılığına diqqət edin: «Uşaq aşıq yığan kimi, bu qədər pulu yığıb nə
cliyəcəkson? Yüz il ömrün ola, yeyəsən, geyəsən, içəsən, pulun tükənmoz... Öz
malını no özün yeyib-içirsən, no oyalına məsrof edirsən. Son ölson, heç olmazsa,
arvad-uşağın doyunca çörək уеуөг».
Demokrat yazıçı C. Məmmədquluzadonin Xudayar boyi başqa yönümdən
arvadına münasibətini bildirir: «Xudayar bəy övrətinin saçlannı sağ əlinə
doluyub, cvdə о yana sürüyürdü, bu yana sürüyürdü...
- ...Bir də moni tongə gətirərsən? Bir də cızığından çıxarsan? Övrəti
dinmədi. Xudayar sağ əlini yuxan qaldınb başladı:
- And olsun allahın birliyinə, son bir do mənim işlərimo qanşasan, mənim
sözümün qabağında söz danışasan, ta onda özünü ölmüş bil. And olsun Allaha,
qabırğalannı sındırram. Ayişənin qızı, monim cvlonmoyimin sono no doxli var?
Övrət bir cavab vermədi...»
Bu, feodal-patriarxal ailo münasibətlorinin tipik nümunəsidir.
Ərin və arvadın şəxsiyyəti ailə münasibətlərində - bir-birinə vo uşaqlara
münasibətdə üzə çıxır. Burada söhbət bir insan ömründən, bu ömrü insan kimi
mənalı, sakit və təmiz yaşamaqdan gcdir. Xalq şairi Rəsul Rza «Мəп insanam»
şerində bu hissi gözol ifado etmişdir:
Həyat bclodir, İstosən gül,
İstosən ağla. Amma insan
olduğunu yadında saxla...
İnsan. M. Qorki denıişkon, adı böyük horflo yazılan insan. Ərin vo arvadın
bir şəxsiyyət kimi böyüklüyü də elə bu meyarlarla ölçülür, qiymətləndirilir.
Ailənin yaranmasında iki nəfər - ər vo arvad iştirak edir. Onlar
558 песо torbiyo almışlar? Bir şəxsiyyot
kimi
onlarda
hansı
keyfıyyətlər
foımalaşmışdır? Bunlar
adi
suallar
deyildir. Əг vo arvadın şəxsi səadəti,
gələcək ailənin, uşaqların xoşbəxtliyi,
ümumiyyətlə, onlann bir şəxsiyyət kimi
песо formalaşmalanndan asılıdır.
Ailodə ər-arvad orta hesabla 32-40 il birgə ömür sürür. Azərbaycan
republikasında - uzunömürlülər diyannda 100 ildən artıq birlikdə ömür-gün
sürmüş xoşbəxt adamlar da vardır. Bclə ailələrlo yaxından tanış olduqda inanırsan
və yoqin edirsən ki, ailo qurulan ilk gündən or və arvad bir-birinə mehribanlıq,
sədaqətlilik göstərmişlər. Deməli, həyat yoldaşı nəinki qadının vo ya kişinin, hom
do ata vo ana kimi uşaqlann gəlocək talcyindo həlledicidir. Məhz buna görə do
hor bir gone bilmolidir ki, kiminlə ailo qurur, yaşayır, onun hansı xiisusiyyotlori
vardır, bu xiisusiyyotlori ailo hoyatında песо nozoro almaq olar? Lakin bozon bu
vacib cohotlor nozoro almmir, zahiri xoşagəlmo, tosadüfı iinsiyyot vo s. ailo
qurmaqla noticolonir.
Miioyyon yaşa çatanda bütün oğlan və qızlarda ailo qurmaq tələbatı omolo
golir. Onlar evlənmək istoyirlər vo... evlonirlər. Ancaq onlardan hor biri bu vaxt
miioyyon bir motivdən çıxış edir: bir qrupu oğlanı sevdiyi üçün ona ərə gedir,
ikincisi adot vo өпөпə üzrə evlənir (harm evlonir, mon də evlonim), üçüncüsü
maddi mülahizələrə (oğlanın yaxşı peşosi, evi, ümumiyyətlə, maddi təminatı vo s.
vardır), digor qrupu qız xoşuna gəldiyi üçün, yaxud oxlaqi mülahizolərə göro
evlənir... Bu şorti qrupları miixtolif sosioloji və psixoloji todqiqatların nəticəlori
əsasında davam etdirmok mümkündür. Nəticə çıxarmaq üçün bunlar da
kifayətdir: insanlann əxlaqi şüuru, monəviyyatı. hüquqi düşüncosi eyni deyil,
onlar öz həyatlarının mənasını və gələcək perspektivlərini eyni şəkildo başa
düşmürlər. Bundan asılı olaraq davranış motivlərində köklü forqlər omolo golir.
Sevdiyi üçün və maddi mülahizələrə görə evlənmiş iki adamın davranış motivləri
heç do eyni məna daşımır. Onlann öz ailəlorinə, «həyat yoldaşlarına, hotta doğma
uşaqlarıııa münasibətlorində fərqli cəhətlor özünü göstərir. Əgor biz hor hansı bir
adamın, tutaq ki, sevdiyimiz qızın və oğlanın, həyat yoldaşımızın davranış
motivlərini bilmiriksə, bu psixoloji baxımdan о demokdir ki, onun şəxsiyyəti,
davranışının osl məzmunu haqqinda təsəwürümüz yoxdur.
559 2. Ailədə psixoloji uyuşma haqqinda
Ailo həyatında psixoloji uyuşma no kimi rol oynayir? O, hansi amillərlə
şortlənir?
Ailonin psixoloji iqlimi or vo arvadin, golin vo qayınananın, eloco do
ailonin digor uzvlorinin sosial-psixoloji cohotdon bir-birino uyuşmasında özünü
daha aydın şəkildə göstərir.
Ər-arvadın bir-birino uyuşması özünün bir mühüm xüsusiy-yətinə görə
başqa adamlar arasındakı uyuşmadan fərqlənir: o, adətən məhəbbət hissinə
əsaslanır. Görkəmli Azərbaycan yazıçısı M. S. Ordubadi yazırdı: «Ailəni iki nəfər
naşı vo həyata təzəco atılan, eyni zamanda bir-birini sevən adam qurmağa
məcburdur. Onlar elə adamlardır ki, şəxsiyyətcə, şəkilcə, zövq və maraq cəhətco
do bir-birinə oxşamırlar. Onlann uyuşması üçün, ümumi dil tapması üçün istinad
edə biləcəyi yeganə bir vasitə varsa, о da sevgiləridir. Bunun üçün onlar no cür
hərəkət edirlorsə etsinlər, sevginin ləkəlonməsinə, bu istinadgahın laxlamasına
imkan vcrməməlidirlor».
Ailə inkişaf etdikco, ər-arvadın münasibətləri də mürokkob-ləşir. Onlann bir-
birinə uyuşmasında miixtolif amillər mühüm rol oynamağa başlayır.
Əг-arvadın bir-birinə uyuşması da ailo həyatı üçün homişə böyük əhəmiyyət
daşımışdır. Maraqlıdır ki, toylarda qohumlar, qonşular oğlan, yaxud qız evinə
«gözaydınlığı» verəndə deyirlər ki, «xoşbəxt olsunlar», «ulduzları banşsın», «toki
sözləri tutsun», «qoşa qarısınlar». Miiasir toylarda da biz belo alqışlara çox rast
gəlirik. Lakin keçmiş ailələrdən forqli olaraq, miiasir ailələr üçün psixoloji
uyuşma problemi daha böyük monaya malikdir. Bu no ilo əlaqədardır?
Sosial bərabərsizlik vo əmlak bərabərsizliyi bir-birini sevən oğlanların,
qızların qəlbən birləşməsino əsrlər boyu mane olmuş-dur. Kəndli qızı bəy və ya
xan oğluna əro gedə bilməzdi. Boy vo ya xan öz qızını hotta «arşın mal alıb-
satana» verməzdi. Ü. Hacibo-yovun moşhur «Arşın mal alan» musiqili
komediyasinda Soltan boy etiraf edir ki, həqiqotən tacir tayfası monim xoşuma
golir. Yoxsa, bu incinar-mincinar, doxtur-moxtur, vəkil-mokil, uçitel-muçitel-
lorlo monim işim olmaz. Onlardan xoşum da golmoz...
İctimai həyatda baş verən dəyişikliklər ailo qurmaq işində hom do şəxsi
mocburiyyot meyllorini aradan qaldırdı. Lakin owolki çətinlik vo maneolor yeni,
əvvəllər ağlagəlməz çətinlik vo
560 mancələrlə ovəz olunurdu. Əvvəllor
bizim
nənələrimizin,
babalarımızın
məhəbboti, xarakteri mocburiyyot və
zorakılıq qanunlanna tabe edilirdi. Leylinin
bu böyük dordi yaniqli-yamqh onun
ürəyindən qopmuşdu:
Mon gövherəm, özgələr xiridar, Mendə
deyil ixtiyari-bazar.
Zaman bizi həyat yoldaşı, ömür-gün yoldaşı seçmək azadlığı ilə sınayır.
Azadlıq gone oğlan və qızlardan özlorinə xüsusi inam və məsuliyyət tələb edir.
Ulu babalanmız öz doğma övladlarını gözündən uzağa qoymamağa, «yada
verməmoyə» adət etmişdilər.
Qızlan, adotən, öz qohumları, yaxın tanışlan, həmkəndliləri ilə
evləndirirdilər. Hətta qonşu kəndlə, xüsusilə yaxşı tanımadıqlan adamlarla qohum
olmaq istəmirdilər. «Ас qulağım, dinc qulağım» - deyirdilor.
Bu qaydada silki məhdudluq çox idi, lakin о hom do miioyyon müdrikliyi
ifado edirdi. Oğlan və qızın böyüdükləri, torbiyə aldıq-ları miihitin oxşar olması
nəticəsindo onlann maraqlarında, cəhdlərində, bir sözlə, həyata baxışlannda
ümumi cəhətlər özünü göstərirdi. Bir mohəllədə, bir kənddə böyüyən or və arvad
bir-birlərini tez başa düşür, bir-birino asanlıqla uyuşurdular.
İndi isə gənclər ailə quranda kimin hansı kənddə, hansı rayon-da və ya
şəhərdə böyüməsino, hətta valideynlərinin, bacı və ya qardaşlarının kim olmasına
əslində əhomiyyət vermirlər. Rəssam oğlu fəhlə qızı ilo evlənir, alim qızı
kolxozçu oğlu ilo ailo qurur... Belə nigahlar bütün cəmiyyət üçün təbii və
mütərəqqi hadisə olsa da, ayn-ayrı ər-arvadlar gözlənilməz çətinliklərlə
rastlaşırlar. Bə-zon onlann kişi və qadının vəzifələri haqqinda tosəvvürləri bir-
birino uyğun gəlmir. Maraqlannda, zövqlərində vo s. miioyyon zid-diyyətlər
özünü göstərir. Bu о demokdir ki, or vo arvadin psixoloji cohotdon bir-birino
asanlıqla uyğunlaşması vo ya uyuşa bilmomosi miiasir ailo üçün daha böyük
əhəmiyyətə malikdir.
Ailo həyatında uyuşmamn aşağıdakı növləri daha miihiim rol oynayir:
1.
Sosial-mənəvi uyuşma.
2.
Psixoloji uyuşma.
3.
Psixofizioloji uyuşma.
Bu məsələlər psixologiyada holo kifayot qodor öyrənilməmişdir, lakin əldo
edilmiş materiallar əsasında uyuşma üçün sociyyovi olan bir maraqlı
xüsusiyyət müəyyən olunmuşdur: orlə arvadin ideya-monəvi sərvətləri,
maraqlan vo zövqləri bir-birinə oxşar olduqda onlar bir-birinə daha çox
uyuşurlar. Halbuki bəzi temperament və xarakter xiisusiyyotlori oxşar
olduqca, ər-arvad bir-birino cox vaxt çətinliklo uyuşur, bəzən isə uyuşa
bilmir.
Sosial-mənəvi uyuşma or vo arvadin ideya-mənəvi sərvət-lorinin, həyat
mövqelərinin, ən mühüm hoyat hadisəsi haqqinda baxışlarının və qiymət
meyarlarının ümumi olmasını nəzərdə tutur.
Ailonin moqsodi nodir? О, no üçün yaşayır və öz iizvlorino no vermolidir?
Ailonin, elocə do onun hər bir üzvünün: atanın vo ananın, qızın və oğulun
həyatında ən başlıca cohot nodon ibarotdir? İkinci dərəcəli cohot nodir? Ailo
özünün bu vo ya digər moqsodini песо həyata keçirmolidir? Dobdə olan və
çotinliklo tapılan paltarı hökmon oldo etmok lazımdırmı? Qadın və kişi песо
olmalıdır? Uşaqlan песо tərbiyə ctmoli? Ailo moişətini песо təşkil ctməli? Arvad
песо gcyinmoli, bəzoyi песо olmalıdır?.. Bu suallar ər-arvadın «həyat
folsəfosini» ifado cdir. Onlar ailə üçün həyati əhəmiyyətə malikdir. Bu hcç do
təsadüfı deyildir. Nəzərdən keçirdiyimiz suallar bilavasitə ailonin mənəvi hoyatı
ilə bağlıdır. Ər-arvadın miixtolif həyati situasiyalarda bir-birinə verdikləri əxlaqi
qiymətləri nəzərə almadan onların qarşılıqlı münasibot-lərinin xarakterini düzgün
başa düşmək olmaz. Ailonin ideya sorvətləri onun əxlaqi sərvətləri ilə
vəhdətdədir.
Əgər ər-arvadın bu məsəlolər haqqinda tosovvürləri, rəyi, qiymət meyarı bir-
birinə uyğun gəlirsə, ailədə münaqişə şəraiti əsasən yaranmır. Bu da təbii haldır,
çünki ər-arvadın gözü bir görür, qulağı bir eşidir, hotta üroyi do bir döyünür.
Lakin bir çox ailələrdə or-arvadın bu mühüm məsələlor haqqinda fıkirləri,
qiymət meyarlan uyğun gəlmir. Biri deyir ki, gözümün ağı-qarası bir balam var,
qoymaram əlini ağdan-qaraya vursun. О biri düzgün olaraq əlavə cdir ki, uşağı
bədbəxt etmə. Qoy zəhmətə alışsın! Biri deyir ki, alverçidən şey almaq
ağılsızlıqdır. О birisi isə tokidindon dönmür, isrannda qalır; bu minvalla ailodə
söz-söhbot omolo gəlir, dama-dama göl olur...
Psixoloji uyuşma da belədir. Ər vo arvadin maraqlan və zövqü uyğun
gəldikdə, sözlori daha yaxşı tutur. Əgər biri, tutaq ki, balet musiqisi ilo
maraqlanırsa, о biri maraqlanmır, biri oyləncəli tamaşanı xoşlayırsa, о biri folsofi
osori... Aydın məsələdir ki, onlar
562 çox vaxt eyni bir baletə, musiqili komediyaya, əyləncəli televiziya verilişinə
birlikdo baxa bilməyəcəklər.
Bu faktlar sizə öz məktəb həyatınızdan da bəllidir. Yaxşı mə-lumdur ki, iki yoldaş
eyni dərəcədə, məsələn, riyaziyyatla maraqlananda, yoldaşlığı asanlıqla
möhkəmlənir, dostluğa çevrilir. Bu da eyni qanunauyğunluqla - psixoloji uyuşma
ilə bağlıdır. Bos, xarakter haqqinda no demək olar? Bozən ər-arvad öz
xarakterlərinə görə bir-birlərinə oxşadıqda, hor ikisi mehriban olduqda, psixoloji
cohotdon bir-birino asanlıqla uyuşur, birlikdo forohli hoyat siiriirlor. Lakin onlann
hor ikisi eyni dorocodo tonbol, kobud olduqda... Bu mosolo haqqinda nisboton
gcniş danışmaq zəruridir. Golin məhkəmələrə boşanmaq üçün vcrilmiş ərizələrlə
tanış olaq. Onlann oksoriyyətində boşanmanın sobəbini izah edorkən or-arvadlar
yazırlar: «xasiyyətimiz tutmur», «xarakterimiz düz golmin>.
Əlbotto, boşanma miirəkkob hadisodir. Onun monovi-sosial motivlorini hor
hansı bir formulla: «xasiyyotimiz düz golmir»lo izah etmok olmaz və bu,
mümkün deyil. Lakin məhkomə salon-larında sanki Hamlet kimi «olum, ya ölüm»
monoloqu söyləyən dünonki ər-arvadlar özlərinin boşanma qərarlannı çox vaxt bu
formulda osaslandınrlar.
Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, qadınların və kişilərin boşanma zamanı
istinad etdikləri motivlər içərisində bu formul üçüncü yer tutur. Sosioloji vo
sosial-psixoloji ədəbiyyatda bu tipli faktlar dəfələrlə təhlil edilmişdir.
Miioyyon olunmuşdur ki, homin motivo istinad edonlorin, xiisusilo gone or-
arvadlann çoxu «xasiyyətləri düz golmədiyinə» görə dcyil, məhz «düz gəldiyinə
görə» boşanırlar. Ərin vo arvadin eyni dorocodo kobud vo ya tonbol olduğu
ailələrdə biz homişo belo hadisələrin şahidi oluruq.
Hor bir münaqişədə, ailo söz-söhbətlərində, ər-arvad dalaşında onlann
xarakter
əlamətləri.bilavasitə təzahür edir. Ümumiyyətlə iso, insan
münasibotlorinin fonnalaşmasında xarakterin əhəmiyyəti böyükdür. Xeyirxahlıq,
dözümlülük, güzəştə getmək və s. өг-arvadın bir-birino mehr salmasında, xoş
ülfət bağlamasmda, bir-birini düzgün başa düşmosi və anlamasında mühüm rol
oynayir.
Kişi xarakteri do, qadın xarakteri də ailonin sağlam monəvi-psixoloji
iqlimi baxımından eyni dorocodo əhəmiyyətlidir. Lakın burada minbir
görünmoz incə tellorlə ori ailəyə bağlayan, onıın psixi sağlamlığını şərtləndirən
qadın mchribanlığının, qadın ülfətinin rolunu aynca qeyd etməliyik. Kobudluq,
sərtlik, hər şeydən şübholənmək, bütün başqa hallarda olduğu kimi ər-arvad
münasibətlərinin normal inkişafına da mənfı təsir göstorir. Qadınla nəzakotlo
rəftar ctmok, ona diqqət və qayğı ilə yanaşmaq, kodər və sevincinə şərik olmaq
müasir ailədə kişi üçün ən qiymətli keyfıyyətlərdən sayılır.
Bir cəhət də maraqlıdır: ər-arvad münasibətlərində xarakter kcyfıyyətləri
həmişə emosional boya kəsb edir. Onlardan һəг birinin zəngin emosional palitrası,
çalarları vardır. Biz adətən, «xarakter mədəniyyəti» ifadosini işlətmirik. Lakin
«hisslər mədoniyyəti» ifadəsi dilimizdə çoxdan vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır.
«Hisslər mədəniyyəti» zəruri surətdo, əgər belə dcmok mümkünsə, xarakter
modəniyyotini do nəzordo tutur.
Beləliklo do, psixoloji uyuşma ailədə əlverişli psixoloji iqlimin yaranmasının
əsas şərtlorindən biri kimi özünü göstərir. Ər-arvad bir-birino uyuşa bilməyəndo
psixoloji iqlim do tədricən pisleşir, ailədə söz-söhbət əmələ gəlir, münaqişə
şoraiti yaranır.
Psixofızioloji uyuşma prosesindo do maraqlı xüsusiyyətlər müşahidə olunur.
Ər vo arvadin hor ikisi sanqvinik temperament tipino monsub olduqda bir-birilo
asanlıqla dil tapir vo mehriban yaşayırlar. Əг do, arvad da xolerik (tündmocaz)
temperament tipino monsub olduqda iso çox vaxt bir-birino uyuşa bilmirlor.
Halbuki onlar müxtəlif temperament tipino, mosolon, sanqvinik vo fleqmatik
temperament tipino monsub olduqda, bir-birino daha yaxşı uyuşurlar.
Ailo həyatında uyuşmanın hor üç növü: sosial-mənəvi psixoloji vo
psixofızioloji uyuşma mühüm rol oynayir. Lakin bununla belo, sosioloqlar vo
psixoloqlar miioyyon ctmişlər ki, boşanan or-arvad-lann bir çoxu özlərinin
temperamentino vo ya xarakterinə görə deyil, daha çox eyni bir şeyə baxışları vo
münasibətlərinə görə bir-birino uyuşa bilmirlor.
İndiki ailolərdə çox vaxt söz-söhbətin səbobi ər-arvadın əmlak vo/iyyətindon
daha çox onlann maddi sorvətlərə münasiboti ilə bağlıdır. Əgər kişi (əг)
harınlaşmış ailədə böyiimüşsə, o, var-dövlət yığmağı vo onu qorumağı öyrənmiş
həyat yoldaşı ilə çətinliklə iimumi dil tapa bilir. Yaxud, əksinə. Bunu həyati
müşahidələr do təsdiq cdir. Ər-arvadın ailonin ideya-mənəvi sorvətləri haqqinda
təsəvvürləri, rəylori və qiymət meyarları uyğun goldikdə psixoloji vo
psixofizioloji uyuşmazlıq halları həlledici əhəmiyyət daşımır. Ər-arvad ailonin
məqsəd və vozifəlorini düzgün başa düşdükdə, əl-
564 ələ verib birgə həyatlarına mane olan nöqsanları qətiyyətlə aradan qaldınrlar.
Onlar insan məhəbbətinin ecazkar qüdrotinə arxalanıb həm özlərini, hom də bir-
birlərini tərbiyə edirlor. Bu qüdrətə arxalanmaq və inanmaq ailəyə soadət gətirir.
3. Ailədaxili münaqişələr, böhranlar və onlann aradan
qaldırılması
Ailo canlı təsisatdır. О da dialcktika qanunlarına tabedir. Bu monada da
söhbət heç də ailodə münaqişonin olub-olmaması haqqinda gctmir. Münaqişəsiz
ailə əslində yoxdur vo ola da bilmoz. Bu məsələnin düzgün başa düşmək üçün,
birinci növbədə, münaqi-şənin monəvi mozmununa diqqət yetirilməlidir.
Münaqişə ailədo ünsiyyotin özünəməxsus cohəti kimi meydana çıxır, ərin,
yaxud arvadin öz mövqeyini dəqiqləşdirmok, həyat yoldaşına tosir etmok, hotta
bəzən sadəcə olaraq özünütəsdiq meyllorinin ifadəsi kimi nəzərə çarpır. Ailonin
formalaşdığı ilk morhələlərdə açıq və ya gizli münaqişələrin tez-tez müşahido
olunması da məhz bununla bağlıdır.
Ailo nıünaqişələri mənbəyinə, mozmununa və fonnasına görə müxtəlifdir.
Ailə həyatında onlardan bəzilərino, xüsusilo:
1)
ər-arvadın toləbatlarının, о cümlədən seksual təlobatlarının lomin
olunmaması əsasında əmələ gələn;
2)
onlann terbiyəsi, xüsusilo xarakteri vo mənəvi inkişafı ilo bağlı olan;
3)
ər-arvadın özlərinin qarşılıqlı hüquq və vəzifələrindən, ailədo əmək
bölgüsündən, uşaqlara göstərilən qulluqdan narazı olması əsasında omolə gələn
münaqişələro daha çox təsadüf olunur.
Ailo münaqişolorinin on başlıca sobəbi uzun müddət maddi səbəblərlə
(ailonin tomin olunması, pulun xorclonməsi, mənzil problcmi və s.) bağlı
olmuşdur. Şəxsiyyətin hərtərofli inkişafı, xüsusilə istər ərin, istərsə arvadin
təhsil-peşə səviyyəsinin yüksəlməsi, tələbat sahəsinin zonginləşməsi vo s.
nəticosində ailə münasibətlorində mənəvi-psixoloji amillər daha mühüm rol
oynamağa başlamışdır. Bu cəhət ailə münaqişolərindo bütün aydınlığı ilə öziinii
göstərir. Münaqişələrin əməlo gəlmosindo mənəvi-psixoloji səbəblərin rolu
gündən-güno artır.
Burada «inkişaf çot;nliklori» adlanan sobəblər haqqinda da
565 аупса danışmaq lazım gəlir. Mühüm
cohət ondan ibarətdir ki, hüquq bərabərliyi
və iqtisadi müstəqillik qazanmış qadın ailə
həyatında daha fəal rol oynayir. Halbuki
kişilər çox vaxt psixoloji ətalət gücünə
ailədə başçılıq etmoyə cəhd göstərirlər.
Başqa sözlə, onlann şüur və hissləri ailonin
ycni inkişaf səviyyəsinə uyğun gəlmir.
Kəskin ailə münaqişələrinin bir çoxu bu
zomindo meydana çıxır. Hətta bəzən ailədə
böhranlı vəziyyət oməlo gəlir: ər-arvad
aylarla bir-birini dindinnir və yaxud gündə
bir-birilə
vuruşur,
uşaqların,
qohum-
əqrəbanın, qonşulann yanında bir-birini
təhqir edirlor; ərin və ya arvadın evdən
küsüb getməsi hallarına da az
təsadüf olunmur.
Boşanmaların bir qismi or-arvad vəfasızlığı (xəyanoti) nəticpsində baş verir.
Bu azərbaycanlı ailələrdo geniş yayılmamış-dır. Demək olar ki, cüzilik təşkil edir.
Lakin hor halda bu kimi hallara da rast golinir. İnsan xisloti heç zaman dostluqda,
məhəb-botdə, işgüzar münasibotlordə, öz xalqına, Vətəno münasibətdə xoyanətə
dözməmişdir. Yalnız şüurlu, bilərokdən atılmış addım-dan başqa hər şeyi - səhvi.
diqqətsizliyi, düşüncəsiz hərəkoti, hətta tosadüfi məğlub olmanı da bağışlamaq
mümkündür. Boşəriyyot bu hisso qarşı nə üçün belə barışmazdır? Cavabı
aydındır: insanlann bir-birinə inamı olmadan birgo iş, foaliyyot mümkün deyildir.
Xəyanət, yeri goləndə, hotta bir xalqın taleyini belo həll edir. Qon-şunun qonşuya
xoyanəti də çətin bağışlana bilər. Ailə içərisindəki xəyanət iso daha dohşətlidir.
Ona görə do bu dünyaya göz açan gündon uşaqlara xəyanət hissi yad olmalıdır.
Azərbaycanlı ailolər üçün ər-arvadın sərxoşluğa qurşanması da səciyyəvi hal
deyildir. Papiros çəkməyə və içməyə meylə xüsusən qadınlar arasında çox nadir
hallarda rast gəlmək mümkündür. Lakin bəzi kişilərin içkiyə həddindən artıq
aludəçiliyi nəticəsində ailə dağılır. Bu zaman boşanmanın toşobbüsçüsü, adəton,
qadınlar olurlar. Onlar sərxoşluq kimi bir bəlanı ailə hoyatı, uşaqların tərbiyəsi
üçün normal şəraitlə bir araya sığmaz sanırlar.
Ailədə ər-arvad arasında ixtilaf doğuran səbəblərdən biri qısqanclıqdır.
Həyatda elə şəxslər vardır ki, onlar təbioton qısqancdırlar. Bozon bu hiss
belolorində hcç bir osas olmadan baş qaldırır və bunun üçün müoyyon bəhanə do
lazım olmur. Sobəb onun daxili alomindo, tobiotindodir. Qısqanclıq üç şəkildə
özünü büruzə verir: a) kişi və ya qadın azca qısqanır, sonra yanıldığını başa düşüb
pcşmançılıq hissi kcçirir, zəifliyinə təəssüflənir; b) kişi vo qadın son dərəcə
özündən çıxır, danışığına, hərəkətlərinə lıodd
566 qoymur; v) kişi və qadın yalnız özünə təsəlli vermoklo kifayətlənir.
Ərin öz arvadına inanmaması vo bunu nəinki ona, habelə uşaqlara,
qohumlara, tanışlara, qonşulara vo başqalarına hiss etdinnəsi ailə faciəsidir.
Dramaturq Sabit Rohmanın «Əliqulu evlənin> komediyasında bu mosələ
qoyulmuşdur. Rövşən Nazlıya deyir: «...Sənin yad bir kişi ilə gülümsəyərək, bir
dofə danışmağın aylarla mənim yuxumu qaçırdır. Son özünə bəzək-düzək verib
gündo bir cür saçını darayanda, mən şübhodən saçımı yoluram...»
Yasomon: «gözol arvada ori qısqanar da» - deyondə Nazlı ona haqlı etiraz
edir: «Bir balaca qısqanmaq olar, sözüm yoxdur, məzə üçün. Yoxsa Rövşən kimi
dəlilik cləmək? Mono bir moktub gəlmişdi, nə bilim hansı axmaq yazmışdı? Belə
gözəlson, belə qəşəngsən... İmza da qoymuşdu... Ə. Özündon çıxmadı? İdarədə
Əhməd adlı bir oğlan var idi, düşdü onun üstüno. Xocalotdən ауп bir yerdo işə
girdim. Orada da müdirin adı Əbdül imiş, dedi: yoqin qabaqcadan sözləşmişdiniz.
Qərəz moni addım-addım təqib eləyirdi. Su içirdim, susatanla savaşırdı ki, niyo
mənim arvadımın üzünə baxdın? Paltar tikdirirdim, dərzini hədəloyirdi. Hətta
cansız şeylərə, şkafa, divara, otağa da məni qısqanırdı».
Burada biz «Arvadı əri saxlar, pendiri dəri saxlar» atalar məsələni istər-
istəmoz xatırlamalıyıq. Lakin bu müdrik sözlərdə böyük həqiqot olsa da, bir
cəhəti unutmaq olmaz: bir çox hallarda or öz arvadını «sədaqətsizlikdo»,
«vəfasızlıqda» günahlandırıb təhqir edə-cdo əslində onun əxlaqına monfı tosir
edir. Atalar bunu da deyib: «Mərdi qova-qova namərd edirlər». Həyat yoldaşının
gözol, yaxud çirkinliyindon asdı olmayaraq onunla münasibətində or homişə
sözün əsl monasmda davranış modəniyyotini gözləmolidir. Eyni sözlər qadınlara
da aiddir.
Qadın qısqanclığı bəzən daha ifrat fonnalarda özünü göstərir. lırıldaqçı
falçılara inanan, evindən soyumuş əri üçün «cadu etdirən», «məhəbbot duası»
yazdıran qadmlar holə də aramızda vardır. Kişinin ciblərini axtaran. tclefon
nömrəlorindən şübhələnən və telefon söhbotlorinə qulaq asan, ona gəlon
moktubları xəlvəti oxuyan, tanış qadınların səz-söhbətinə inanıb evdə dava-dalaş
salan qadın, özünə hörmət etmədiyini düşününuü? O, bu yolla özünü tanışların,
qohumların, uşaqların yanında yalnız gözdən salır.
Hor bir ailə özünün psixoloji xüsusiyyətlorino və s. görə başqalanndan
fərqlənir. Bundan asılı olaraq eyni bir maddi vo ya
567 mənəvi-psixoloji səbəb müxtəlif anlələrin həyatında eyni şəkildə özünü
göstormir.
Ailədə münaqişə şoraitini nccə aradan qaldırmaq olar?
Mütəxəssislərin fıkrincə, bunun üçün ilk növbədə ər-arvad münasibətlori
mədəniyyətini, nigah modəniyyətini, bir sözlə, ailə mədəniyyətini yüksoltmək
lazımdır.
Ailə mədəniyyəti çox geniş anlayışdır. Hər bir gənc aydın dərk etməlidir ki,
ailə mədəniyyəti bir-birinə hörmətdən, səmimi münasibətdən, qarşılıqlı
etimaddan, bir-birinin qayğısına qalmağı bacarmaqdan, fıkir və hissləri qarşılıqlı
etimad tərzində bölüşmək-dən, ycri gələndə, birinin digorinə qarşılıqlı güzəştə
getməyindən, ağıllı, təmkinli yaşayışdan yaranır. Ailə mədəniyyətində böyük-
kiçik məsolə yoxdur... Ozlüyündə kiçik sayılan meseleni böyütmək, ciddi
münaqişə səviyyəsinə çatdırmaq, yaxud böyük münaqişoləri səbr və təmkinlə holl
etmək mümkündür. Buna görə cavanlar öz ailələrinin tamlığını qoruyub saxlamaq
üçün ilk növbədə cəmiyyət qarşısında ciddi məsuliyyət daşıdıqlarını dərk
etməlidirlər. Çünki nigahm əsasını məhəbbət hissi ilo borc və məsuliyyət
hisslərinin vəhdəti təşkil cdir.
Münaqişə ər-arvad həyatınm dramasını ifado edir, lakin o, ailə faciəsinə
çevrilməməlidir. Bunun üçün ailə mədəniyyətinin tələb-lərinə əməl etmək
lazımdır. Onlardan on sadələri aşağıdakılardan ibarotdir: vuruşub barışmaqdansa,
artıq-əskik danışıb bir-birini tohqir cdəndən sonra mübahisoni kəsməkdənsə, песо
deyərlər, «başını yanb otoyino qoz tökmokdənsə», münaqişoyə başlamamaq daha
asandır.
Uşaqların yanında mübahisə açmamaq, açıq söhbət üçün münasib vaxt
tapmaq, somimi olmaq, hoyat yoldaşının ctiraz vo iradlanna diqqətlə qulaq asmaq,
onun bütün «dəlil-sübutlarını» aydınlaşdırmaq, mübahisəli məsələləri ağıllı
surətdə holl etmək, həmişə xeyirxah mövqc tutmaq vacibdir. Ər vo arvad bir-
birini acı sözlo, tono ilo deyil, işlə, şəxsi nümuno ilo öyrətməli, başa salmalıdır.
Səbrli, təmkinli olmaq məsləhətdir. Hisso qapılmamaq, dalaşmaq, yaxud küsmək
üçün bohanə axtarmamaq lazımdır. Bu gün sosioloqlar və psixoloqlar ailə
ixtilafları məsələlərindən danışarkən diqqəti hətta «küsmək (dalaşmaq)
mədoniyyətinin» əhəmiyyətinə cəlb edirlor.
Ailodo baş vermis xırda mesəlolori unutmaq, yaddan çıxarmaq zəruridir.
Münaqişə baş verdikdə, çalışmaq lazımdır ki, ər-arvad bir-birinə həyat yoldaşı,
övladının atası və anası kimi hörmət etsin,
568 insanlıq ləyaqəti və nüfuzu ilə
hesablaşsın, xırdalanıb kiçilməsin, həmişə
cəmiyyətin,
ailonin
və
uşaqların
mənafeyini nəzərə alsın. Bu, əsl insan
hünəridir.
Ər, yaxud arvad mübahisəli məsələləri aydınlaşdırarkən səsini
yüksəltməməli, əksinə, ixtilaf dorinləşdikcə sözünü sakit, yumşaq və nəzakətlə
çatdırmalıdır.
S. Vurğun «Aygün» poemasında sevimli qəhrəmanına tomkinli olmağı
məsləhət görür:
Dostları ilə paylaş: |