Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

Нө 
vcrilir).  Onun  nonnal 
foaliyyoti duyğu 
vo 
qavrayışın omolo 
gəlməsi  üçün  mühüm  şərtdir.  Lakin  dııygıı  vo  qa\  ra\  ı.ş  >o\  ıyyosıd  də 
analizatorun fəaliyyotindo özünəməxsus cəhotKtr meydana çi< xır. Məlumdur 
ki,  analizator  filogenezdo  yalnı/  materiyanın  hor*  kotinin  ауп-ауп  məxsusi 
formalanm,  məsəlon,  görmo  analizatori işığı, eşitmə analizatoru səsi  və  s. əks 
etdirmoyə  uygımlaşmış  olıq  bir  analizator  sistemi  başqa  horokot  fonrtalan 
barodo  molumat  \cfı  mir.  Duyğunun  bu  xüsusiyyoti  tokmodallıq  (mono-
modallıq) adlijı nır. Bu, duyğu surotini qavrayış surətindon fərqlondirir. 
Qavrayış surotlori öz  təbioti  etibarilo  çoxmodallı (polimodalw  olur, belo 
ki,  onlar  bir  neçə  analizatorun  birgo  fəaliyvoti  sayosindj  baş  verir.  Çiinki 
qavrayışın  osasinda  analizatorarası  olaqo,  müxtoll  analizatorlar  arasinda 
yaranan  olaqo  durur.  Mosolon.  görmə  analfc  zatoru  cisimlorin  səs  və  ya 
tempcratur xüsusiyyətloıini oks etdirj bilməz. Odur ki, ayn-ayn analizatorlar bu 
vo  ya  digor  eismiıı  \\4  hansi  bir  keyfiyyotini  oks  etdirir.  Demoli,  duyğu 
surotlorindo cfl min yalniz miioyyon keyfiyyotlori oks olunur. Qavrayış suroti 
\ м   onun tam bir predmeto aid olduğunu oks etdirir. Yoni ayn-aynlid da duygu 
surotlorindo  oks  olunan  keyliyyollorin  hamisi  iizvi  sural  do  qavrayış 
surətlərinin tərkibinə daxil olur. Duygular. tosir cdu| qieiqlayicilann kcyfıyyəti 
ilo yanaşı komiyyot tərolini, \oni qicu| layicimn intensivliyini, ifado dorocosini 
vo  s.-ni  do  oks  etdirir.  Cji  ciqlayicmin  komiyyot  vo  keyiiyyət  xarakteristikasi 
bir-birilo  sil  surotdo  əlaqədardır.  Duygulann  intensivliyo  göro  loiqlonmosi  q| 
ciqlayicmin xassolərini intohasiz dorocodo artinr. 
Qavrayış surotlori iso intensivlik xassosino malik olmur. Dujj  ğular 
■
  I
 

 
Şokil  38. 
E
.Borinq. 
Qayınana yoxsa... 
miioyyon  sahodo  cəmləşmiş  (lokalizasiya  ctmişi  olur.  Mo  J  Ion,  rong,  sos,  işıq 
vo  s.  miioyyon  predmeto  aid  edilir.  müoyyd  monbo  ilo  baglamr.  Yaxud, 
toxunma,  agn,  tcmperatur  duyguld  bodoninin  miioyyon  hissosilə  bağlı  olur. 
Qavrayışda  iso  belo  ino|  dud  lokalizasiya  yoxdur,  qavrayış  suroti  miioyyon 
predmeto olur. 
Duyğu surotlorindo emosional ton olur, qavrayış surotlo iso əşya hissi deyil, 
cismin suroti yaranir. Demoli, qavrayış alom haqqinda duyğulara nisboton daha 
dolğun, daha bitkin m mat vcrir. 
Qavrayış hiss iizvlorino bilavasito tosir edon cisim vo hadi rin biitiin olamot 
və xassolorinin bütövliikdo inikasıdır. 
Qavrayış daha miirokkob idrak prosesidir. Onun torkibino ğularla yanaşı 
insanin keçmiş təcrübəsi do daxildir. Bundan ol 
258 ^rrayış prosesi daha miirokkob idrak proseslori: nitq, tofokkiir, 
l.» vo s. iizvi surotdo bağlıdır. Odur ki, miihiim idrak prosesi ki-qavrayışm bir 
sira  spesifik  xiisusiyyotlori  vardir.  Mosolon,  sinif  ■Uiosini  qavrayarkon 
yalniz  onun  qara  rongini  deyil,  hom  do  hoc-■ni.  formasim  birlikdo  oks 
etdiririk,  yoni  bu  halda  qavrayış  sado-Ш  olaraq  duygulann  mexaniki  mocmusu 
kimi çıxış etmir vo prcd-Pi bütövlükdə, tam halda oks etdirir. Cismi qavrayarkon 
onu  tam  fthid  kimi,  miioyyon  quruluşa  malik  kimi  görüb  anlayırıq.  Moso-k. 
sokildo  о  doqiqə  üçbucağı,  kvadratı,  monzoroni  ayird  edirik.  Ш ,   qa\rayışın 
tamlığıdır.  Hotta  danışıq  nitqindo  do  ayn-ayn  səslə  Braxsı  eşitmədiyimiz  halda 
belo  sözləri  bir  tam  kimi  oks  etdiririk.  Hnki  burada  insamn  keçmiş  təcrübəsi 
iştirak  edir.  Qavrayışın  tam-Igı  obyektiv  gerçoklikdo  olan  cisimlorin  özlərinin 
tamhq xüsusiy-milo toyin edilir. Odur ki, hotta qavrama şəraiti doyişilso do qav-
Bfiş  suroti  özünün  tamlığını,  sabitliyini  itinnir.  Mosolon,  cisim  in-Kdan 
uzaqlaşdıqca onun, gözün torlu qışasında təsviri kiçilir, la-fk\ buna baxmayaraq 
biz homin cismi malik oldugu böyüklükdə rayırıq. Bu, qavrayışın sabitliyidir ki, 
onun  da  çox  böyük  idrak  iyyoti  vardir.  Sabitlik  olmasaydi,  eyni  cismi  muxtolif 
şəraitdə lolif cür qavrayardıq. Çiinki qavrama şoraiti dəyişən kimi cis-suroti do 
doyişikliyə uğrayır. 
Qavrayış prosesindo insanin keçmiş təcrübəsinin iştirak etmosi ■ qavrayışını 
monalı edir. Başqa sözlo, insan onun üçün müəy-ohəmiyyəti olan cisimlori, 
hadisolori ilk növbədo qavrayır. i insanlar bu vo ya digor cismi, hadisəni 
qavramağa soy etdik-onu keçmiş hoyati miiddotindo oldo etdiyi təcrübəyə, 
biliyə gö-pbaşa düşməyə, izah etmoyo, mahiyyotini anlamağa çalışırlar. Bu 
javrayışın mənalılığı ilo bağlıdır. Demoli, qavrayış prosesindo m kcçmiş 
təcriibəsi iştirak edir vo bunun sayosindo biz cismi ırıq. Bu halda cismin indiki 
suroti keçmişdo alliums suroti ilo sto düşür, noticodo adam homin cismi tanıyır. 
Ogor yeni cismi layarkon onu tamş cisimlor kateqoriyasina aid edirikso, onu an-
l| oluruq. 
Qavrayış insanin marağından, meylindon, diinyagörüşündon, ısindən, 
emosional voziyyotindon vo s. asılıdır. Bu cohotlor yışın scçiciliyində daha 
aydin surotdo nozoro çarpır. insana /amanda muxtolif cisimlor tosir gostorir, 
onlardan bir qismini aydin, aşkar oks etdiririk, digor qismi iso nisboton tutqun 
olur |ra onlan hcç qavramırıq. Çünki insan eyni zamanda ona tosir 
259 
edon  muxtolif  vo  rəngarəng  cisım-lərin, 
hadisolorin  hamısını  qavraya  bilmoz. 
Onlardan  yalniz  miioyyon  cisimlor  ayird 
edilir,  qavramhr.  Bu  isə,  insamn  həmin 
cismə olan müna-siboti ilo toyin olunur. 
Qavrayışın  seçiciüyi  şoxsiyyə-tın 
xiisusiyyotlorindon  asılı  olaraq  müoyyən 
obyektləri  başqalarmdan  ayıraraq  daha 
da  aydin,  aşkar  surotdo  oks  eldirmoklo 
bağlıdır.  Bu  halda  aydm  qavradığımız 
cisim  qavrayışın  obyekti,  yerdo  qalanlar 
iso  fon  olur.  Insamn 
moqsodindon, qavramlan ci- 
sımlorin xüsusivyəılorindən asih olaraq obyektlo 
fon 
miitomadi rotdo yerini dəyişo bilor. Mosolon, 
şəkil 
38-de obyektlo fonun rini dr^yışmosJndon asılı olaraq şəkıl ya qoca, ya da 
cavan qadin mi qavrarnla bilor. Obyektlo fonun yerinin doyişdirilmosi vo 
ya dm seçilməsindən praktik moqsədiər üçün istifado olunur. Adotos. 
yolda işloyonlor çohxayı paltar geyirlor ki, boz fonda tcz scçilsintoi Yaxud, 
obyektin ayird edilməsıni çətinləşdirmək üçün onu foiuf uyğun şəkildə 
gizlodirlor (maskirovka edirlor). 
Qavrayış prosesino insanin hoyat tocriibosi, maraqlan, şoxstr yotinin 
iimumi istiqarnətı, sorvot meyli ciddi tosir gostorir (Bax: kit 39). 
Insanin iimumi psixi hoyat məzmunundan asılı oiaiaq qavrayt sin 
mozmunu vo cəroyanctmə xüsusıyyotı do doyışilir. Mosolon, hor kos rosin 
əsərini, musiqini, kinofılmi, tobiot monzorosini bir 
cür qavrayir. 
Qavrayışın  mozmun  vo  istiqamotinin  insanin  tocrübəsindofl  hoyata 
miinasibotindon,  maraq!anndan,  biiik  zənginlıyındon, 
У$^Я 
mündon  asılı 
olmasi  a p p e r s e p s i y a   adlamr  Bu  da  qavrayw  sin  miihiim 
xüsusiyyətidir.  Dilimizdo  işlonən  «Zər  qodrini  zorgofi  bilon>  ifadosi 
qavrayışın  insanin  iimumi  psixi  həyat  mozmunundad  asıhlığını  ayrdin 
surotdo gostorir. Yaxud, Knlovun «Xoruz vo infl tomsilini xatirlayaq. Don 
axtaran  xoruz  inciyo  rast  golondo  dilxor  olur,  onu  bir  konara  attr,  onun 
ovozindo bir агра doni tapsaydı di» ha yaxşı olardı «fıkrinə düşür». 
f 

 
Appersepsiya insan qavrayısını fəallaşdırır. Belo ki, insan hoc, 
260 
si cismi, hadisoni qavrayarkon ona müəyyən münasi;^ u 
r
. Odur ki, 
qavrayış miivafiq appersepsiya olduqda daha m°
S
 f iyyotlo coroyan edir. 
 
 
3. Sensor keyfiyyotlorin (duygulann) təsnifa^, hossaslığın növləri 
 
Duygulann novlori muxtolifdir. Onlan песо təsnif etrn^ 
? 
volco, duygulann xüsusiyyətlərino diqqot yctirok. y
u
 
a
V 
d cdildiyi kimi, duyğular miioyyon qıcıqlandırıcılan
n
 
m
 • д 
"ptorlara (analizatorun birinci hissosino) tosiri notic
Əs
i
n
j 
V
? ^ 
rirlor. Bu cohoti nozoro alaraq onlan yaradan qıcıqlandı
n
 ı " 
~ olorino vo homin qıcıqlandırıcılann tosir etdiyi resent Г™ 
on aşağıdakı üç qrupa bölürlər: 
0Г
 
ага 
1.
 
Eksteroseptiv vo ya xarici duyğular. Onlann resent onin səthində 
yerloşir, xarici alomdo olan cisim vo hadi
s
 | 
Ш 
"olorini oks etdirirlor. Gönnə, 
cşitmə, iybilmo, dadbi|
mə
 °,
nn
 
duyğulan bu qrupa daxildir. 
ə 
2.
 
İnteroseptiv vo ya daxili duyğular. Onlann resep
t0r
j
ar
 , 
li  üzvlərdə,  həmçinin,  bodonin  toxumalannda  yerləşj
r
 
VQ
  ? 
a
~ 
lərın  voziyyotini  oks  etdirir.  Acliq,  toxluq,  susuzluq  
Uv
  ЈТ
1
 
1 
s. interoseptiv duyğular qrupuna daxildir. 
^
u
 
an 
3.
 
Proprioreseptiv duyğular. Onlann reseptorlan 
0yn 
lələrdə ycrləşir, 
bədənimizin hərəkəti vo voziyyətj hftom ^° lumat verirlər. Horoki və 
müvazinət duyğulan bu qru
pa
 ^j* 
Miiasir  tosəvvürlorə  görə  duygulann  növlori  bir-biri  i|
ə
  •  tdə  olaqədardır. 
Onlan  mütləq  şəkildə  xarici  (ekstcroseptj^f 
VU 
ili  (interoseptiv)  duyğulara 
ayırmaq  düzgün  olmazdı.  Du
V
d  ı °  
bozi  növlərini,  mosolon,  ağrı, 
dadbilmə,  chtizaz  temno 
3
"  yğulannı  vo  s.  mahiyyot  etibarilo  xarici  daxili 
duyğuiar kiny?^ ctmok olar. 
1 
Xarici duyguiar icorisindo gönnə duyğuları mühüm 
yer 
Jar xarici alom 
haqqinda çox zongin informasiya gəti
r
j
r
 у. 
edilmişdir ki, otraf aiomdon insan bcynino daxil olan inf °^ ilann 80 - 90 
faizi məhz görmə analizatoru vasitesi]
Q
 
v
^Jr 
a
" 
7 liyyatmin
hr. 
- f i  
Görrnə duyğusu sayəsində biz 
cisimlərin  forma  və  rəngini,  öl  çüsünü, 
həcmini,  məsafəsini  dərk  edirik. 
Homin 
duyğular  insanıft  məkanda 
bəlodləşməsini  tomin  edir, hərəkotlorini  tonzim  etməyf imkan  verir. Oxumaq 
vasitəsilə bəşər təcrübəsino yiyolonmək d»» görmə sayəsində mümkiindür. 
İşıq gözün torlu qişasındakı kolbacıqlara və çöpcüklorə tosil  edir. Orada 
əmələ gələn qıcıqlanma onso payındakı görmə mərke* zinə noql cdilir. Görmə 
analizatorunıın  bu  üç  hissəsindən  biri  zədfl  lənərsə  görmo  duyğusu  əmələ 
gəlməz. Mosolon. kolbacıqlar zodo« ləndikdə xromatik rənglər fərqləndirilmir, 
hər şey ağ. qara, bof rəngdə görünür; çöpcüklər zədələnəndə qarov xəstoliyi və 
ya  to»  yuq  korluğu  yaranir,  insan  qaranlıqda  heç  bir  şey  görmür.  Görmt 
analizatorunun  beyin  nahiyəsi  zədələnorkon  iimumon  korluq  ome*  lə  golir. 
Deməli, gönrıə duyğusunun əmolo golmosi iiciin xarici qı« cıqlayıcının təsirilo 
yanaşı  görmo  analizatotrunun  da  normal  foaliy*  yət  göstərməsi  zəruridir  (bu 
cəhət biitiin duyğıı növlorino aiddir). 
J 
İş  ycrində  işığm  kemiyyətindon,  dÜşmo  istiqamotindon,  cloctj  də 
ronglərin  çulğaşmasından  asılı  olaraq  noinki  işçinin  ohvali-nfcj  hiyyəsi,  həm 
də  əməyin  məhsuldarlığı  dəyişə  bilər.  Yalnız  otfl|  göstənnək  kifayətdir  ki,  iş 
ycrinin  optimal  surotdo  ronglənmtnl  məhsuldarlığın  20  -  25  faiz  artmasına 
sobəb ola bilər. 
İctimai-tarixi  inkişaf  prosesindo,  miirokkob  vo  çoxcohotll  omok 
foaliyyoti  sayosindo  insanin  görmə  analizatoru  yiiksok  dorna  cədə 
tokmilləşmiş,  görmə  duyğuları  daha  dolğun.  mo/munlu  oU  mıışdıır.  F. 
Engclsin bir müqayisəsi bu cohotdon çox xaraktcrikdHl О göstərirdi ki, «qartal 
insandan xcyli uzaq köriir, lakin insan gov şeylərdo qartal gözündən daha çox 
olamotlori ayird edir. 
Eyni cohot insanin eşitmə analizatorunun foaliyyotino do afl cdilo bilor. 
Eşitmə  duyğularınm  qıcıqlayıcısı  muxtolif  uzunluğa  malik 
sm 
dalğalarıdır. İnsanın eşitmo analizatoru saniyədo 16-dan 20« МЩ (iyirmi min) 
tezliyo  malik  soslori  ohato  cdir.  Eşitmo  duyğuları  *Ш  sin  hündürlüyünü, 
gurluğunu  vo  tembrini  oks  etdirir.  insanlarm  s<«  lori  tcmbrino  goro  bir-
birindon forqlonir. 
Biitiin cşitmə duyğuları nitqi, musiqi soslorini vo sos kiiylone oks etdirir. 
Onlann  da  hiidudu  var.  Bclo  ki,  çox  sos-kiiy  sinir  sitifl  mini  pozur,  insanda 
əsəbilik, yorğunluq törədir. 
Əlbəttə,  duygulann  növlori çoxdur.  Onlar (mosolon, dadhfl  mo, iybilmo, 
cinsi, achq, toxluq, horokot duyğulan vo s.) insan 
262 
Ikiyat fəaliyyotində miihiim rol oynayir. Duygulann hor biri istor Unci alomin 
cisim  vo  hadisolorinin,  istorso  do  orqanizmin  daxili  jb/.iyyotinin  ayn-ayn 
cohotlori  barodo  miixtolif  informasiyalar  go-Urir.  bununla  da  orqanizmin 
gercokliyi  otrafli  dork  etmosini,  ona  pal  miinasibot  boslomosini  tomin  cdir. 
Yalniz bir cohoto diqqot ptirok: ogor orqanizmdə ağrı duyğuları olmasaydi biz 
!61 

 
qıcıqlayıcı-prin hansının faydalı, hansının iso qorxulu vo ya təhliikəli olduğu-
m 
ayird edo bilmozdik. Tosadiifi deyildir ki, dorinin sothindo, da-lih orqanlarda vo 
ozololordo  xiisusi  reseptorlar  -  «ağrı  nöqtələri»  brloşir.  Ona  görə  do  dorinin, 
ozolonin  mexaniki  surotdo  zodolon-losi,  daxili  üzvlərin  xəstələnmosi  ağrı 
duyğuları verir. Bu, moso-bnin holo bir tərəfıdir. Digor torofdon, hoddon ziyado 
qiivvotli  qi-Iqlayıcılar  (çox  gur  işıq,  sos,  çox  soyuq,  koskin  iy  vo  s.)  tosir  et-
■kdo  do  analizatorlarda  ağrı  duygulan  yaranir.  Demoli,  insanin  liygu 
analizatorlan  sanki  qıcığın  miioyyon  komiyyotinə  (aşağı  vo 
m 
yuxan  həddino) 
ııyğıınlaşır.  Bu  mosolo  analizatorların  hossash-
I 
ilo  əlaqədardır.  Mosolon,  biz 
uzaq  ulduzlardan  golon  işığı  gör-Iflrük,  yaxud  dərimizo  toxunan  tozları  hiss 
ctmirik. Çiinki hor ciir fccıqlayıcı duyğu omolo gotiro bilmir. Duyğunun omolo 
golmosi kun qıcıq miioyyon komiyyoto malik olmalıdır. 
Qiciqlayicimn ilk dofo on zoifduyğu omolo gotiro bilon on ki-ш komiyyəti 
duyğunun  m iit I о q  h о d d i adlamr. 
Bu kəmiyyotdon aşağı olan qıcıqlayıcılar duyğu omolo gotiro 
 
I  fti  zoif  qiciqlayicim  duyma  qabiliyyəti  m ü t l ə q   h ə s - |a  s  I  l  q 
adlamr. Mütloq hossaslıqla duyğunun aşağı mütloq həd-l 
. ' i s  
miitonasibdir: E = 
1/p;  burada  «Е»  mütləq  hossaslığı,  «R»  m  miitloq  hodd  komiyyətini  bildirir. 
Yoni  duyğunun  aşağı  miitloq  Bddi  az  olduqea  ona  hossasliq  yiiksok  olar  vo 
oksino. 
Adoton  analizatorların  həssaslığı  yaşayış  şəraitinin  təloblərinə,  ■lıyyətin 
xarakterino  vo  s.  göro  artib-azala  bilor.  Mosolon,  musi-Kilordo  eşitmə, 
rəssamlarda  görmə,  dequslatorlarda  iybilmo,  dad-Bnıo  həssaslığı  çox  yiiksok 
ola  bilor. Bir  fakt.  Görmə,  cşitmə  vo  inişıq  qabiliyyətindən  məhrum  olan  О.  İ. 
Skoroxodova «Pravda» ■ «lzvcstiya» qəzctlərini mətboo boyalarının iyinə göro 
bir-birin-ш\  forqlondirirdi. Demoli, insan analizatorlan inkişaf cdərək çox  шок 
səviyyəyə çata bilor. Burada miimarisolər do miihiim rol 
Bbyır. 
f 
Duyğunun aşağı mütləq həddi oldıığıı kimi yuxarı miitloq həd- 
263 

 
di  də  vardir.  Bu  halda  qıcıqlayıcı  keyfiyyotco  yeni  bir  duyğunu  əmolo 
gəlməsinə  səbəb  olur.  Mosolon,  insan  qulağı  20000  hers*  dək  səslori  cşidə 
bilor, ondan yuxan tezliyi normal duygu kimi ol ctdirmək mümkün deyildir. 
Eynicinsli  qıcıqların  qüvvələri  arasındakı  forqi  biz  homişo  duj  muruq. 
Qiciqlann  arasmdaki  bu  forq  yalniz  miioyyon  hoddo  cat  da  onu  duyuruq.  300 
şamlıq  işığa  1  vo  ya  2  şam  əlavə  etsok  işı  artmasını  duymanq,  yalniz  üç  şam 
olavo etdikdo ilk dofo bu forq yoni işığın artdığını duyuruq. 
Demoli, eynicinsli qiciqlandiricilann qüvvələri arasındakı gP lo duyulan 
on az forqo duyğunun f ə r q l ə n d i r m ə  hoddi yilir. 
Eyni cinsli qıcıqlar arasındakı on az forqi duyma qabiliyyoti 
f ə r q l ə n d i r m o  h ə s s a s l ı ğ ı  deyilir. 
Fərqləndirmo  hossaslığı  da  bir  sira  amillorin  tosirilo  artib-az  la  bilor. 
Buraya  insanin  moşğul  oldıığu  foaliyyot  növünün  təloble  ciddi  surotdo  tosir 
gostorir.  Mosolon,  xalça  toxuyan  qizlarda  çalarlarına  həssaslıq  adi  adamlarda 
olduğundan onlarca dofo olur. 
Demoli,  foaliyyotin  xarakterindon  asih  olaraq  bizim  analiza  lanmizin 
həssaslığı  doyişə  bilor.  Bu  doyişiklik  iki  istiqamotdo  do  bilor.  Bir  halda 
hossasliq arta, digor halda iso azala bilor. 
Miioyyon qiciqlandincinin hor hansi hiss üzvünə uzun mii' fasilosiz olaraq 
tosir  göstənnəsi  noticosindo  həssaslığın  dəyişıru  a d a p t a s i y a   adlamr. 
Qıcıqlayıcı  çox  zoif  olduqda  hossasl  artir,  çox  giiclii  olduqda  iso  hossasliq 
azalir. 
Adaptasiya bir sira duyğularda (gönrıə, tempcratur, iy və xunma) qiivvotli, 
cşitmə vo ağrı duyğularında iso zoif olur. Yal bir fakt: işıqlı otaqdan qaranlıq 
otağa kcçdikdən vo orada bir A qaldiqdan sonra gönnə analizatorunun 
həssaslığı 200 min dofo ar tir. Bu halda, песо dcyorlər, giindüz görmo 
aparatından, yoni kol bacıqlarla görmədən gccə gönnə aparatına   eöpcüklorlo 
görmoy^ kcçilir. Bu cohot orqanizmin bioloji imkanlannin genişliyini süt( 
etməklə yanaşı analizatorların foaliyyotinin səmərəli təşkili üç( do zəmin 
yaradir. Lakin hissi inikasın xiisusiyyotlori ilo olaqo olaraq iki psixi hadisoyo 
do diqqoti colb ctmok lazimdir. Bunlardi biri s i n c s t e z i y a  (yunanca - 
synisthesis - birgo hissetmj eyni zamanda duyma) hadisosidir. Bu halda hor 
hansi qıcıq m fiq analizatora tosir edorok, subycktin özündən asılı olmadan, n 
264 
 
Şokil 12. Meymun su içərisində olsa da... gedir suyu bakdan götürür. 

 
о  analizatora  uyğun  duyğunun  əmələ  gəlməsinə,  cyni  zamanda  vo,  onunla 
bilavasito bağlı olmayan duyğunun da yaranmasına b olur. 
Qıcıqlandıncının  bir  analizatora  tosiri  noticosindo  başqa  anali-tor  iiçün 
sociyyəvi olan duyğunun omolo golmosi sinesteziyadır. nun on geniş yayılan 
növü rəngli səsdir. Yəni səs qıcıqlan eşit- 
ilo yanaşı, hom də görmə, yoni rong duyğusu yaradir. Məşhıır tokarlardan A. 
N. Skryabin, N. A. Rimski-Korsakovda belə hal-çox olmuşdur. Eyni qayda ilo 
bir  sıra  adamlarda  sarı-çəhrayı  g  istilik  duyğusu,  göy-yaşıl  iso  soyuqluq 
duyğusu törədir. Sines-*ya, dcməli, bir modallıqda olan qıcıqlayıcının tosirilə 
başqa mo-lıqda olan duyğunun yaranmasıdır. 
Həssaslığın  artması  ilo  olaqodar  olaraq  diqqoti  colb  edon  baş-psixi  hadiso 
s c n b i l i z a s i y a d i r .  (latinca sensibilis -siyyath) - qıcıqlayıcıların 
tosirilo  sinir  mərkəzlərinin  həssaslığı-artmasıdır:  analizatorların  qarşılıqlı 
tosiri 
vo 
mümarisələr 
sayə-
J
ə 
həssaslığın 
artması 
s e n s i b i l i z a s i y a   adlanır.  Məsə-,  üzərində  todqiqat  apanlan 
adama  «limon  kimi  turş»  sözünü  de-do.  həmin  qıcığın  tosiri  altinda  onun 
gözünün  vo  dilinin  elcktrik  saslığının  dəyişməsi  faktı  aşkar  edilmişdir.  Bclo 
dəyişmə dilə on şirosi ilo tosir cdorkon müşahidə olunan dəyişmonin eyni ol-
uşdur. 
Deyilənlərdən  aydin  olur  ki,  hiss  iizvlorinin  həssaslığının  dəyi-məsi 
qanunauyğunluqlarını  bildikdo  xüsusi  surotdo  scçilmiş  yar-nçı  qıcıqların 
kömoyilə bu vo ya digər rescptorun həssaslığını аг-aq olar. Bu cohot pcrseptiv 
foaliyyotin mütəşokkil surotdo isti-ətləndirilməsilə bağlıdır. Mosolon, musiqi 
ilo  məşğul  olan  aqlarda  səslərin  yüksəkliyini  diizgiin  fərqləndirmə  miitloq 
eşit-9 qabiliyyəti ilo yanaşı mümarisolərin səmərəli təşkilindon də llıdır. 
 
4. 
Perseptiv mütoşekkiliyin xiisusiyyotlori 
Hissi idrak orqanizmlo mühit arasındakı qarşılıqlı tosir proscsi-B noticosi 
kimi meydana çıxır. Burada biz mühiti, gercekliyi ob-kt, onu oks ctdironi iso 
subyekt kimi qobul cdondo obyektlo sub-it arasinda miirokkob qarşılıqlı 
miinasibot olduğunu yaddan çı-a bilmorik. Bclo ki, subyekt gercokliyin 
tosirino sadoco olaraq ruz qalmir. Homin təsirə əks-təsir göstərə bilir. Əlbəttə, 
holo 
265 

 
hissi  idrak  səviyyosində  bu  əks-təsir  obyektin  şəklini 
doyişrtMİ 
formasında 
nozoro  çarpmasa  da,  obyektə  «fəal  uyğunlaşma»  foN  ınasında  özünü  büruzo 
vcrir.  Başqa  sözlə,  subyckt  bu  morholodi  sensor  proseslərin  foaliyyotini  daha 
səmərəli  şəkildə  qurmağa, 
уЛ 
ni  moşq  yolu  ilə  analizatorlann  həssaslığını 
artırmağa, gcrçokliyij cisim 
vo 
hadisələrinə seçici miinasibot bəsləmoyo, onları 
planh  Щ 
məqsədəuyğun  surotdo dork etmoyo can  atır.  Belo  bir perscptiv 
Щ 
alltq  sayosindo  insan  otraf  miihito  diizgiin  bələdloşmoyo,  davrana  vo  roftannda 
miihitin  tələbinə  uyğun  olaraq  miioyyon  doyisiklli  yaratmağa  müvəffəq  olur. 
Beloliklo, perseptiv obraz horokotlorid davranışın tənzimçisinə çevrilir. Bu da öz 
növbosində  hissi  prosflfl  lərin  inkişafına  ciddi  tosir  gostorir.  Bclo  ki,  insanlarm 
noyi