Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§ 3. Hafizonin növlori 
Miirokkob  idrak  prosesi  olan  hafizodo  xarici  alomin  rongarong  Lsim  vo 
hadisolori  oks  olunur.  İlk  növbədə  bizo  tosir  edon  bsimlordon  noyin  yadda 
saxlamlmasina goro hafizonin novlori byird edilir. Yoni hafizonin obyektinə 
göro: surot, hiss, horokot, Uzlü-məntiqi hafizo novlori forqlondirilir. 
S u r o t   h a f i z o s i   gcrçəkliyin  cisim  vo  hadisolorinin  ecçmişdə 
qavramış olduğumuz surətlərinin yadda saxlanılması, [kifz edilmosi vo yada 
salmmasından  ibarotdir.  Cismin  sensor  soviy-■odo  inikası  gönnə,  eşitmə, 
lamisə vo s. vasitosilo olduğundan 
.1 
hafızosinin  do  mozmununu  gönnə,  eşitmə,  lamisə  və  s.  təsəv-IfQrlori 
təşkil cdir. 
Surot  hafızosinin  təşəkkülü  vo  tozahiir  xiisusiyyotlori  muxtolifdir. 
Onun nisboton bosit vo ilkin fonnasi  a r d ı с 11 
303 

156 
304 
s u r ə t l ə r d i r .   Bunlar həm görmo, həm də esitmo sahosındfl 
təzahür edir. Bunun mahiyyəti nədən ibarotdir? Homin suala c.ı\al> vermək üçün 
çox sado ekspcrimenti xatırlayaq. Ogur subycklfl qarşısına ağ kağız üzorinə 
çəkilmiş açıq qınnızı rəngdə kvadnÄ qoysaq və 10-15 saniyə müddətində ona 
baxdıqdan sonra kagıfl götürsək, onda həmin adam əvvəlki ycrdo yeno do qırıınaı 
kvadratın izini görəcək. Lakin bu halda eyni formada olan kvadraf] bir qodor göy-
yaşıl rəngdə görünəcəkdir. Homin iz saniyədon 45-60 saniyəyə qodor davam edir, 
sonra tədrL, solğunlaşır, nəhayət, itib gedir. Hotta ауп-ауп hallarda homin sill 
yenidon omolo golir vo birdon itir. Bu monfi ardıcıl surotdir. Oga^ tam qaranlıqda 
əlimizi gözümüzün qarşısına tutsaq vo 0,5 saniyi müddətində gur elektrik 
lampası ilo işıqlandırsaq, işıq sönonde sonra insan bir песо miiddot öz olini 
tobii rəngdə görəcokdir, sonni homin surot do itib gedir. Bu, m ü s b ə t ardıeıl 
surot olub qui müddətdə görmə qavrayışı sayosindo baş verir. Aıdıcıl surotluf 
qisamiiddotli sensor hafizonin on sado formasidir. 
Surot hafizosinin bir hah kimi o y a n i  (e у d с t i k) s ur о 11 • r i qeyd 
etmok olar. Bunu miioyyonloşdirmok iiciin, subyektə 3-41 doqiqo miiddotindo 
miioyyon küçə mənzərəsinin tosviri olan şokl baxmaq toklif olunur. Sonra şəkil 
götürülür, onun ayn-ayn elementlori barodo homin şəxsə suallar verilir. Ogor adi 
adamlai homin sualların heç birisino cavab vero bilmirso, aydin eydetik surotloro 
malik olanlar sanki homin mənzərəni gönrıokdo davam cdir vo on kiçik iinsiirlori 
belo tosvir edirlor. Demoli, cydctizm cismin hiss üzvünə bilavasito tosiri 
kosildikdon sonra onun oyani surotinin parlaq vo aydin halda borpa edilmosidir. 
Eydetik hafizo malik olan şəxs cismin bilavasito tosiri kosildikdon sonra bclo, vo 
ya cox miiddot, sanki onu görmokdə davam cdir. 
Eydetik  surətlər  ardıcıl  surotlordon  forqlonir.  Ardıcıl  suroti..  tez  itib 
gedir vo onlan borpa etmok miimkiin deyilso, eydctik surotlor, oksino, uzun 
miiddot  davam  edir  vo  onlan  yenidon  borpa  etmok  miimkiindiir.  Mexanizm 
etibarilo do bu surotlor forqlonir, Belo ki, ardıcıl surotlor analizatorun xarici 
sothindo  göziin  torlv  qişasında  yaranan  izlərlə  bağlıdırsa,  eydetik  surotlor 
analizato beyin nahiyosinin fəaliyyətilə olaqodardir. 
Surot  hafizosinin  daha  miirokkob  növü  tosovviir  surotloridir.  Bunlar 
keçmiş qavrayış  materiallan  osasinda  omolo  golir. Mosolon,  ağac,  bina, insan, 
maşın  təsəvvürünə  malik  olmaq  о  demokdir  ki,  keçmiş  tocriibomizdo  onlan 
qavramışıq.  onlann  beynimizdo  ri  qalib.  Demoli,  keçmiş  qavrayış  materialı 
olmadan tosovviir fcrotlori yarana bilmoz. Anadan kor doğulmuş adamda rong, 
kar aVulmuşlarda iso sos tosovviirlori olmur. 
Təsəvvür surətləri varlığın hissi-əyani inikasıdır. Onlar bozi photlorinə  göro 
oyani  obrazlardan  forqlonir. Oyani  vo  ya  qavrayış  Ibrazlan  cisim  bilavasito  tosir 
etdiyi  miiddotdo  yaranir,  tosovviir  ■irotlori  iso  cismin  tosiri  kosildikdon  sonra 
tozahiir  edir.  Bozon  bu  hahoto  goro  tosovviir  surotlori  oyani  surotloro  göro 
solğun,  kasad,  иуһ-тиəууөп  olur.  Oslindo  iso  tosovviir  surotlori  ümumiləşmiş 
blduğu  üçiin  mozmunca  daha  zongin  olur.  Çünki  tosovviir  surotlori 
■oxmodallıdır:  onlann  torkibino  hom  gönno,  hom  eşitmo,  hom  do  laiiuso  vo 
horoki  duygulann  iinsiirlori  daxil  olur,  yoni  onlar  bir  bavrayış  növünün  suroti 
olmur, cisimlo miirokkob praktik •moliyyatin izlorini oks etdirir. 
>  Tosovviir  surotlori  cisim  haqqinda  muxtolif  cohotlori  özünə  ■axil  edir. 
Mosolon,  limon  tosovviirii  hom  onun  xarici  görkomini  (rongini.  formasim), 
hom do dadını, qabığının kolo-kötürlüyünü, fcokisini vo s. özüno daxil edir. 
Tosovviir  surotlorinin  ikinci  başlıca  xiisusiyyoti  odur  ki,  onlar  fcomişə  öz 
torkibino  oşya  haqqinda  tosovviiriin  intellektual  tohlilini,  yoni  onun  miihiim 
olamotini ayird etmoyi, miioyyon cisimlor fkatcqoriyasina aid olmasmi vo s.-do 
daxil  edir.  Bu  halda,  mosolon,  bı/  noinki  ağac  surotini  təsəvviirümüzdə 
canlandırır. hom do onu adlandinr, miioyyon qrupa aid edirik. Buna goro do agac 
tosovviirii homişə mohz hor hansi konkret ağaca deyil, iimumon ağaca aid olur. 
Bu  monada  tosovviir  surotlori  daha  ümumiloşmiş  olur  vo  idrakin  sonraki 
pillosinin - varlığın ümimiloşmiş, vasitoli inikasi olan tofokkiir prosesinin omolo 
golmosi iiçiin zomin yaradir. Çünki tosovviir surotlori bizim görmo qavrayışının 
passiv  izi  deyil,  onun  tohlil  vo  torkib  cdilmosinin,  ümumiləşdirilmosinin 
yekunudur.  Başqa  sözlo,  onlar  qavranılanlann  miioyyon  sistemdo  kodlaş-
dırılmasıdır. 
Surot hafızəsində tozahiir edon surotlorin oyaniliyi, konkretliyi vo doqiqliyi 
ayn-ayn  adamlarda  muxtolif  ola  bilor.  Mosolon.  I  evitan  özünün  yay 
monzorolorini osas etibarilo qışda çokor vo bu zaman tobii mənzorodon alınmış 
ayn-ayn etiid vo qeydlordon istifado edordi. Neco dcyorlor, çatışmayan hissolori 
doqiq vo canh görmo surotlori ilo ovoz edordi. Bethovendo çox parlaq vo doqiq 
musiqi  tosəvvürünün  olmasi  ona  artiq  kar  olduğu  vaxt  IX  simfom  kimi 
ölmoz əsor yaratmağa imkan vermişdir. 
H o r o k o t  
h a f i z o s i ,  
muxtolif 
horokotlorin 
onlann 
sisteminin yadda saxlanmasi, hifz olunmasi yadasalınmasıdır. İdmançılarda, 
balet  ustalannda  horoki  ha  peso  foaliyyotini  miivoffoqiyyotlo  icra  etmok 
üçün vaci Horokot hafizosi praktik vo omok vərdişlərinin təşəkkülü üçün с 
ohomiyyotlidir.  Muxtolif  horokotlorin  diizgiin  qavramlmasi  horokot 
hafizosinin  keyfiyyot  vo  mozmununa  miisbot  tosir  gostorir.  Bu  hafizo 
pianoçuya  tam  qaranhqda  musiqi  çalmağa,  idmançıya  fıkrən  horokotlor 
sistemini  «duymağa»  imkan  verir.  Miioyyon  edilmişdir  ki,  hor  hansi  bir 
hərəkəti təsəvviirdə canlandırdıqda  miivafiq əzələlərdə giiclo nozoro сафап 
horokotlor özünü bünızo verir. Bir horokot haqqinda gorgin düşünondo onu 
özümüzdən asih olmadan tokrar edirik.  Əgər barmağımızdan  sapla asılmış 
ГШ 
>шг
. 
orlu 

157 
304 
yükün  (sakit  halda)  yellondiyini  təsovvürümüzdo  canlandinriqsa,  onda  yük 
hoqiqətən  yellənmoyə  başlayacaqdır.  Bu  onu  gostorir  ki,  hor  hansi  horokoti 
tosovviir etdikdo miivafiq sinir morkozlorindo zo
? 
oyanma prosesi baş vcrir vo 
bu da işçi üzvlordə mikrohərokətlərin baş vermosinə sobob olur. 
Horoki  hafizo,  demok  olar  ki,  biitiin  adamlarda  vardir,  lakin  ayrı-ayrı 
şəxslordo  miixtolif  şəkildə  vo  inıcnsivlikdə  tozahiir  edir  Hafizonin  bu  növü 
digor növlərə nisboton tcz inkişaf edir. 
E m o s i o n a l   h a f i z o   keçirdiyimiz  hisslorin  yad  saxlanmasi  vo 
yadasahnmasidir. Belo ki, insanin keçirmiş olduğu miisbot vo ya monfi hisslor 
izsiz  itib  getmir,  onun  hafizosindo  bu  vo  ya  digor  dorocodo  hokk  olunur, 
sonradan  yada  salınır.  Bu  halda  insan  yeno  ya  sevinir,  ya  kodorlonir,  ya 
utamr,  ya  da  hoyocanlamr.  Kcçirmiş  olduğu  dəhşətli  qorxu  hissini  yenidon 
xatirlarkon bozon, песо dcyərlər, adamin bodoni lorzoyo golir, hotta о hiss elo 
bi!  daha  böyük  qiivvo  ilo  insam  çulğayır.  Tosadiifi  deyildir  ki,  bozi  adamlar 
belo xoşagəlməz hadisolori bir daha yada salmaqdan çəkinirlər. 
Emosional  hafizo  insan  şəxsiyyətinin  formalaşmasında  miihiim  rol 
oynayir.  Bu  hafizo  insana  imkan  verir  ki,  keçirdiyi  hisslə™  mozmun  vo 
xaraktcrindon asih olaraq öz davranış vo roftarını tonzim ctsin. Bu monada 
cmosional  hafizo  insanin  monovi  inkışafının  osas  şərtidir.  Əgor  insan 
xeyirxah  omoli,  yiiksok  oxlaqi  davranışı  sayosindo  keçirdiyi  scvinc, 
momnunluq  hissini  unudarsa,  bir  daha  belo  horokotloro  tohrik  edon  hansi 
amil ola bilor? 
о do 
pis əməlindən vicdan əzabı çəkmirsə, onu bod omoldon 
*»•  çokindiro  bilor?  Emosional  hafizo  davranış  vo  roftan  tonzim  ■Imoklo 
insanin monovi təşəkkülünə kömək cdir. 
S ö z l ü m ə n t i q i    h a f i z o    fıkirlorin, anlayışların, btdda 
saxlanmasi, hifz edilmosi vo yadasalınmasından ibarotdir. 
Kkirlor, 
miilahizolor dil materiallannda maddiləşir, odur ki, bu fcafizo sadoco olaraq 
montiqi deyil, sözlü-məntiqi hafizo adlamr. ■ftzlii-montiqi hafizo yalniz 
insanlara moxsusdur. Homin hafizonin tomoyi ilo ya matcriahn osas 
monasimn ifadosini, ya da onun fcrfən söz vo ifadolorini yada sala bilirik. 
Bozon sözlər olduğu kimi yadda saxlanila bilor, onun mənasını bilmodikdo, 
hafizo hözlü-montiqi deyil,   m e x a n i k i     sociyyə daşıyacaqdır. 
Əlbottə, 
miioyyon fikirlorin yadda saxlanmasi vo sonradan borpa edilmosi insanin 
nitqinin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Nitq zoif inkişaf etdikdo, fikri doqiq 
surotdo yadda saxlamaq 
vo 
öz sözlori ilo jeiözmunu çatdırmaq bir о qodor 
çətin olur. Mənanın yadda laxlanması matcriahn iimumi vo miihiim 
cohotlorini oks etdirmok, Ikinci dorocoli cəhətlərdən uzaqlaşmaqla bağlıdır. 
Matcriahn miihiim cəhətini ayirmaq iso onu dorindon anlamaqla, başa 
düşmək layəsində miimkiin olur. Demoli, matcriahn monasını yadda wxlamaq 
vo yada salmaq tofokkiir prosesi ilo əlaqədardır, insanin oqli inkişaf vo bilik 
səviyyəsindən asılıdır. 
H a f i z o n i n  
q e y r i - i x t i y a r i  
vo 
i x t i y a r i  
n o v l o r i   yaddasaxlama  vo  yadasalmanin  moqsod  vo  Üsullarından, 
onun iradi surotdo tonzim edilməsindən asih olaraq forqlondirilir. 
Əgər 
bu 
vo  ya  digor  matcriahn  yadda  saxlanmasi,  xatırlanması  üvün 
qarşıya xiisusi moqsod qoyulmursa vo onlar sanki öz-özüno, miioyyon yol vo 
vasitolordon  istifado  etmədon,  heç  bir  iradi  cohd  göstərilmodən  yadda 
qahrsa, 
bu 
q e y r i - i x t i y a r i   h a f i z o   adlamr.  Mosolon,  şagird 
hor hansi maraqh kitab oxuyanda, kinofilmo baxanda, qeyri-adi hadisələrlə 
rastlaşanda xiisusi niyyot olmadan da onlan yadda saxlayir. 
Lakin  nozoro  almaq  lazimdir  ki,  bu  halda,  heç  do  insana  lazim  olan 
biitiin material yadda qalmir. 
Əgər  insan  qarşısına  xiisusi  yaddasaxlama  moqsodi  qoyur  vo 
lazim 
olan 
materiah  yadda  saxlamaq 
üçün 
iradi  soy  gostorir,  xiisusi  üsul  və 
qaydalardan istifado edirso, hafızə i x t i y a r i  sociy daşıyır. 
Demoli,  ixtiyari  hafizo  insanin  şüurlu  foaliyyotinin  h  nəticosi,  həm  də 
səbobidir.  Bclo  dialcktik  vohdot  ixtiyari  hafızəı  inkişafını  şortlondirən  başlıca 
amildir. 
Hafızə  miirokkob  idrak  proscsı  kımı  cismin  surolinia)  «tutulmasından», 
onun  tohlil  edilərok  beyindo  mölık.MiılondiriM  məsino  doğru  coroyan  cdir. 
Ardıcıl surətloıdo xarici losirloria izlorinin möhkomlənmosindən ovvol, perılcrık 
orqanlarda surotul ani olaraq canlanması və tədricən solub getmosi lıalı has verir. 
BuJ  песо  dcyərlor,  çox  qısa  miiddot  davam  edir.  Anıma  materiahnj  hafızodo 
möhkomlonmosi  iiciin  o,  subyckt  torofindon  işlonmolidirl  Bu  ciir  işlomo 
miioyyon  vaxt  tolob  edir  ki,  o,  i  z 
1 
о  r  ı  n  m  ö  h  -1  k ə m l ə n m ə  
m ü d d o t i   adlanır.  Bıı  nöqteyi  no/ordon  ya-"  naşdıqda  hafizonin 
qisamiiddotli vo uzunmiiddotli növlori ayırd edilir. 
Q ı s a m i i d d ə t l i  h a f i z ə d o  bilavasito qavra-ı dığımız cisim 
vo hadisolori miioyyon miiddot orzindo görməkdB cşitmokdo vo s. davam edirik 
(onlar  gözümiizüıı  qabagında  dayamr,  qulaqlanmizda  soslonir).  Qisamiiddotli 
hafizo cox az miiddot (bir песо saniyo vo ya doqiqo) davam edon prosesdir. lakin 
bu qisa miiddot elo indico gördüyiimüz hadisolori ohya ctmok iiciin kifayot cdir. 
İndicə  hiss  üzvlorimizin  verdiyi  molumati  operativ  surotdo'  tutnıağa, 
dəyişdirməyo vo canlandırmağa q i s a in ii d d о t I i h a f i z o  deyilir. 
Az miiddotdon sonra indico qavramlan cisim \o hadisolordon alman 
toossiirat itib gedir. adoton adam onlardan hec bir şeyl' xatirlaya bilmir. 
Miioyyon mətni çap eloyən makinaçının hafizosfl buna misal ola bilor. Çünki о 

158 
304 
mətni çap elodikco hor sözü. ifadom doqiq yadda saxlayir. lakin comi bir песо 
saniyo. yeni sözlorı cap etmoyo kecono kimi onlan yaddan eıxarır. Şifahi çıxısı 
bilavasito torcümo edon şoxs do miioyyon ifadoni torciimo cdono qodor yadda 
saxlayir. Yeni mərholəyo keçdikdo, ovvolki homin doqiqo yadından  çıxır.   
Stenoqrafistin.   siirotlo   ışloyon operatorun foaliyyotindo do bu cohot nozoro 
çarpır. Görünür. burada da bir moqsodouygunluq vardir. Əgor keçmiş 
informasıyaların hamisi yadda saxlansaydi, onda bizim diqqotimiz yeni 
informasiyalann qavrantlmasina   vo   yadda   saxlanmasina   keco   bilmozdi. 
j 
Qisamiiddotli hafizo sanki belo bir prinsipdo: «qavradın 
-Ш 
308 ■nlandirdin - unut» prinsipində qurulmuş vo bu şəkıldə do tozahiir 
Materialin hissi hatizodon qisamiiddotli hafizoyə keçiril-■tosınin zoruri şərti 
ona  diqqot  yetirmok  hesab  olunur.  Demoli.  btamiiddotli  hafizo  birdofəlik,  çox 
qisa miiddot davam edon fcivrayışdan sonra ani hifzctmo vo dorhal yadasalma ilo 
xarakterizo > olunur. 
Qisamiiddotli hafizonin sinonimi kimi bozon operativ vo ya hafizo termini 
islodilir. Bu halda qisamiiddotli zaman cohoti ■evil, işo, əməliyyata qoşulması, 
ona xidmot etmok toroli nozordo Itutulur. Demoli, operativ hafizo insanin 
bilavasito hoyata keçirdiyi ■ktual iş vo omoliyyatlara xidmot edon mnemik 
prosesdir. l O p e r a t i v    h a f i z o    dedikdo miioyyon foaliyyot aktının 
Ircrino yetirilməsi iiçiin zoruri olan hor hansi molumatin miioyyon kmiddot yadda 
saxlanmasi nozordo tutulur. Mosolon, hor hansi Hltosoloni vo ya riyazi omoliyyati 
holl edincoyo qodor verilonlori vo •rahq omoliyyatlan yadda saxlamaq lazim golir. 
Mosolo holl edildikdon sonra onlar unudula bilor. Öz monasını itirmiş 
linformasiyaları vaxtinda unutmaq bu nöqteyi-nozərdon сох ••homiyyətlidir. 
Çiinki operativ hafizo cari işlori yerino yetirmok Oçiin yeni informasiyalarla 
zonginloşmolidir. Hafizonin о m о I i ( o p e r a t i v )   v a h i d l o r i   
adlanan homin informasiyalann miqdan, yaxud hocmi bu vo ya digor foaliyyotin 
müvoffoqiyyətlə yerino yetirilmosino osash tosir gostorir. Operativ hafizodo qisa-
miiddotli, eloco do uzunmiiddotli hafizodon alinan matcriallann «işçi qatışıqı» 
yaranir. Homin işçi material foaliyyot göstərdiyi biitiin miiddot orzindo holo 
operativ hafizonin ixtiyannda olur. 
U z u n m i i d d o t l i   h a f i z o   iso  qavramlan  matcriahn  Uzun 
miiddot  vo  möhkom  yadda  saxlanmasi  ilo  xarakterizo  olunur.  Yoni  biliklorin, 
eloco  do  bacanq  vo  vərdişlərin,  informasiyalann  uzun  miiddot  (saatlarla,  aylarla, 
illorlo,  bozon  on  illorlo)  hifz  edilmosi  uzunmiiddotli  hafizonin  osas  mozmununu 
toşkil  edir.  U/unmiiddotli  hafizodo  biliklor  daha  ümumiloşmiş  halda  saxlanir. 
Bunlar elo biliklordir ki, onlar yalniz indiki an iiciin deyil. iimumon uzun miiddot 
iiciin insana lazim olur. Buna göro do çox zaman insan hor an bilo bilmir ki, onun 
uzunmiiddotli  hafizosindo  -  «bilik  anbannda»  nolor  vardir.  Çox  bosit  misal  la 
bunu  siibut  etmok  olar.  M.»solon,  miisahibimizo  elo  sual  vero  bilorik  ki,  onun 
cavabi indiki anda onun hafizosindo olmasın. başqa sözlə, indi о barodo 

 
düşünməsin?  «Azərbaycan  rcspublikasmın  paytaxtı  hansı  şəhərdir?»,  «XII  əsrdə 
Azərbaycanın  dahi  şairi  kim  olub?»,  «Yüzün  yarısı  neçə  edor?»  vo  s.-yə  verilən 
cavablar. hcç şübhəsuu doğru olacaqdır. Lakin soruşula bilər: bir dəqiqə, yəni sual 
verilməzdən əvvəl həmin biliklər harada idi? Bu uzunmiiddotli hafizodo saxlanılır, 
yalniz  onlar  lazim  olan  kimi  homin  «bilik  anbarından»  çıxarılır.  Uzunmiiddotli 
hafizodo adoton materially yenidon qurulur, biliklor muxtolif istiqamətlərdo toşkil 
olunur,  dorin  biliklor  oldo  edilir.  Uzunmiiddotli  hafizo  mohz  belo  dorin  biliklori 
saxlayir. 
 
 
4. Ali psixi funksiya kimi diqqotin inkişafı və onun pedaqoji 
prosesdə təşokkülü 
 
Uşaqlarda  diqqot  çox  kiçik  yaşlardan  inkişaf  etmoyo  başlayır.  Onlann 
hoyatının ilk aylarında yalniz qeyri-ixtiyari diqqot özüıııı büruzə verir. Bu dövrdə 
uşaqlar ovvolco koskin xarici qıcıqlara: qaranlıqdan işığa kcçmoyo, tcmperaturuıı 
doyişməsinə, qəfləton eşidilən yiiksok səslərə vo s. reaksiya verirlor. Mosolon, 40 
günü holo tamam olmamış eağa yanında qəflətən səslənən tclcfon zəngindən bərk 
diksinmiş, sonra ağlamağa başlamışdır. İkiaylıq uşaq adam görən kimi nozərlorini 
ona  çevirir,  səso  canlanma  reaksiyası  ilo  cavab  verir.  Hoyatının  üçüncü  ayından 
başlayaraq,  xüsusilə  4-5-ci  aylarda  miioyyon  cisimlor  uşağın  diqqotinin  obyekti 
olmağa  başlayır.  Uşaq  parlaq,  hərəkətdo  olan  cisimlorin  zahiri  cəhətləri  ilo  daha 
сох maraqlanır. O, hor hansı bir cisıno uzun miiddot baxa, onu əlləşdiro bilir. Onu 
colb  edən  obyektlor  əvvəllər  az  olur,  tez-tcz  bir  obyektdon  başqasına  keçir. 
Yerimoyo başladıqdan sonra uşağın diqqotini colb edon obyektlorin miqdan artir, 
hom  do  onun  diqqotini  yalniz  cisimlor  deyil,  sözlər  do  colb  cdir.  Lakin  uşağın 
diqqoti  holo  çox  davamsiz,  azhocmli  ve  tezyayinan  olur.  Gct-gedo  diqqotin 
davamlılığı artir, hocmi böyüyür. 
ixtiyari diqqotin rüşcyimləri, adoton, birinci yaşın axırlan vo ya ikinci yaşın 
əvvollərində baş vcrir. ixtiyari diqqot qeyri-ixtiyari diqqot osasinda inkişaf edir. 
ixtiyari diqqotin təşəkkiilünə uşaqda nitqin inkişafı ciddi tosir gostorir. Belo ki, 
yaşlı  adamlar  nitqin  köməyi  ilo  uşağm  diqqotini lazimi  obyektlərə  yönəldirlor. 
Oyun 
310 'prosesindo, xiisuson do əşyalarla sado omoliyyatlar aparmaq sayo-lində 
uşaqda indiki anda onun iiciin lazim olan obyektloro diqqotini yönəlımək, onlan 
başqalanndan seçib ayırmaq tolobati yaranir. Belo bir tolobat ixtiyari diqqotin 
inkişafına ciddi tosir gostorir. Clnsiyyot zamani yaşlılann göstəriş vo 
təloblərinin, bunları ifado edon sözlərin tosirilo diqqot bu vo ya digor obyektin 
uzorino yönolə, comləşə bilir. Bu da ixtiyari diqqotin inkişafı üçün daha 
elverişli zomin yaradir. Demoli, məktobəqədər yaşda uşağın diqqoti qcyri-
ixtiyaridən ixtiyariyə doğru inkişaf edir. Diqqotin homin iki növü müxtolif 
inkişaf səviyyəsi kimi tozahiir edir. Faktlar gostorir ki, 4-5 yaşlı uşaq diqqotini 
xeyli miiddot miioyyon bir obyekt iizorindo cəmləşdirməyi öyrənsə do, onun 
diqqoti tezyayinan olur. 
Oyun  prosesi  məktəbəqədər  yaş  dövründə  ixtiyari  diqqotin  inkişafına  ciddi 
tosir gostorir. Çünki oyun prosesindo uşaq öz horəkətlorini məqsədəuyğun surotdo 
əlaqoləndirmok,  qrupun  toləblərinə  tabe  olmaq  zoruroti  qarşısında  qalır. 
Məktəboqədər yaşda oyun vo gücüçatan işləri yerino yetinnok uşağın öz diqqotini 
niyyətli  şəkildə  miioyyon  cisimlor  iizorindo  comloşdirmək  qabiliyyotini  inkişaf 
etdirir. Lakin homin yaş dövründə qeyri-ixtiyari diqqot iistiin yer tutur. Belo ki, bu 
dövrdə  qeyri-ixtiyari  diqqot  davamh,  gorgin  ola  bilorso  (bozon  uşaq  oyuna  elo 
uyur ki, otrafdakıların hamisim yaddan çıxarır), ixtiyari diqqot nisboton davamsiz 
olur,  bir  obyekt  iizorindo  uzun  miiddot  cəmləşə  bilmir,  asanliqla  yayınır.  Burada 
uşaqların cmosiyalan da miihiim rol oynayir. Çiinki məktəbəqədor yaşlı uşaqlarda 
diqqot cmosiyalarla six əlaqədardır. 
Səsli,  rəngli,  horokot  edon  cisimlor  miisbot  emosiyalar  omolo  gətirdiyinə 
görə uşağın diqqotini daha artiq colb cdir. 
Yalniz  moktoboqodor yaş dövriinün sonuna  yaxın  uşaq öz  diqqotini tədricən 
idaro  etmoyo,  istənilən  obyektə  yönoltmoyə  başlayır  ki,  bu  da  tolim  foaliyyoti 
iiciin vacib şərtlərdən biridir. 
Moktobo getmok, tolim  foaliyyoti ilo  məşğul olmaq diqqotin  inkişafma tosir 
edon çox giiclii amildir. Burada qarşılıqlı dialektik miinasibot nozoro çarpır. Belo 
ki,  uşağın  müvəffəqiyyətli  tolim  foaliyyotinin  miihiim  şərtlorindon  biri  dors 
zamani diqqotli olmasıdır. Digor torofdon, diqqot özü tolim prosesindo daha yaxşı 
inkişaf  edir.  Çünki  tolim  prosesi  şagirdlorin  diqqətinə  yeni  tələblər  -  yalniz 
maraqlandıqları şeylərə deyil, maraqsiz, lakin lazim olan 
311 şeylərə də diqqot ctmok, həm sinifdo biitiin dors boyu. hom do cv 
tapşınqlarını icra cdorkon gərgin diqqotlə işlomək tolobləri irafl süriir. Bu təloblər 
uşaqların diqqətinin inkısalında ycni modioli açır. Odur ki, moktəbə daxil 
olduqdan sonra uşaqda ixtiyari diqqol daha sürətlə inkişaf ctmoyo başlayır. Uşaq 
öz diqqotini idant ctməyə, istonilən obyekt üzorinə yönəltməyə çalışır. 
ixtiyari diqqotin davamlılığı kiçik məktəblido 10-15, orta məktob yaşlıda 15-
20, böyiik moktob yaşlıda iso 25 doqiqoyo çattfü Bu dövrdə qeyri-ixtiyari diqqotin 
do  davamlılığı  çox  olur.  3  yaşlı  uşağın  qeyri-ixtiyari  diqqoti  oyun  zamani  20-25 
doqiqo davam etdiyi halda, 7 yaşında bu miiddot 40^45 doqiqoyo çatır. 
Müollim  gorok  şagirdlorin  diqqətinin  yaş  xiisusiyyotlorini  bilsin.  Kiçik 
məktoblilər  uzun  müddot  gorgin  surotdo  bir  işI  iizorindo  comləşə  bilmir, 
diqqotlorini  paylamaq  da  onlar  üçün  çətindir.  Əgor  dərslo  bork  moşğuldursa, 
davranışına  nozarot  cdo  bilmir,  borkdon  danışır,  ycrindon  durur,  demoli,  osas 
mosolo  uşaqları  maraqlandırmaqdır.  Mozmunlu,  maraqh  matcriahn  canh,  aydin, 
cmosional şəkildo çatdırılması şagirdlorin dorsdo diqqot-liliyi iiçiin osas şərtdir. 

160 " 
312 
Psixoloji todqiqatlann noticolori gostorir ki. diqqot kimi ali psixi funksiyamn 
inkişafı vo torbiyo edilmosi tonzim vo idaro cdilo bilon bir prosesdir. 
1.  Nozoro  almaq  lazimdir  ki,  diqqotin  torbiyosi  mahiyyoti  etibarilo 
mosuliyyot hissi torbiyosi vo iradi cohd sahosindo moşqlərlo bağlıdır. Bunun üçiin 
uşaqlardan tolob edilmolidir ki, hor hansi bir işi yerino yctirərkən, iş asan, yüngül, 
yaxşı  monim-sənilmiş  olsa  da,  daima  diqqotli  olsunlar.  Hec  zaman  diqqotsiz 
işloməmoli! Uşaqda yalniz bu halda diqqotli olmaq adoti yarana bilor. 
Bir  cohoti  qcyd  ctmok  lazim  golir.  Bozon  uşağın  hor  hansi  işi,  foaliyyoti 
yerino  yctinnosi  prosesindo  diqqotli  olmasmi  tomin  ctmok  üçün  miitloq  ideal 
voziyyot (tam sakitlik, konar qiciqlayicilann olmamasi vo s.) yaratmaq nozordo 
tutulur.  Belo  bir  şəraitdə,  песо  deyərlər,  zərif,  ozizlənmiş  diqqot  inkişaf  edər, 
kiçik  kənar  qıcıqlayıcı  tosir  edon  kimi  belo  diqqotin  foaliyyoti  pozular.  Belo 
olduqda  noinki  uşaq,  hotta  yaşlı  adam  belo  miioyyon  maneolor,  konar 
qıcıqlayıcılar  tosir  etdiyi  şoraitdə  işləyə  bilməzlər.  Ona  göro  do  bozon 
şagirdlorin diqqotini miirokkob şəraitdə məşq 
ok, möhkəmlondirmək lazimdir, yoni onlan hor cür, hotta işsiz şoraitdə belo 
işləməyo alışdınnaq lazimdir. 
2.
 
Dorsin doqiq təşkili şagirdlərdə diqqotli olmaq vərdışinin nması üçün vacibdir. 
Dorsin  dinamik  gcdişi,  yaxşı  iş  qaydası,  in  aydın,  anlaşıqlı,  cəlbedici,  obrazlı 
olmasi, montiqi vo sional cohotlorin diizgiin uzlasdinlmasi uşaqlarda diqqotli ağa 
yönoliş  yaradir.  Xiisuson  do  dorsin  apanlmasinin  optimal  şini  tapmaq  zomridir. 
Belo  ki,  dərsi  çox  siirotlo,  toloso-toloso  naq  uşaqlarda  diqqətsizliyə  gotirir,  onlar 
çoxlu səhvlərə yol r, bozon şərhin osas yerlorini, başlıca məğzini tuta bilmirlor. Jn 
ağır templo, sönük aparılması da ziyandir, diqqot yayınır. ki monoton qıcıqlayıcı 
şagirdləri  yorur,  onlarda  yuxulu  yyot  yaradir.  Odur  ki,  dors  rongaronk  şəkildə 
qurulmalı, nn diqqotinin osas foaliyyot növündon yayınmasına imkan omolidir. 
3.
 
Bunun  iiciin  do  dors  zamani  şagirdlorin  foal,  miistoqil  vo  adıcı  foaliyyotino 
şərait  yaradılmalıdır.  Müşahidolor  gostorir  ki,  ollimin  tcz-tez  «diqqətli  o!un», 
«diqqotınizi  yayındırmayın»  vo  kimi  xobərdarlığı  lazimi  somoro  vermir.  Ogor 
miiollim irdlorin fikri foallığını artırır, onlan fikri işo colb edo bilirso, a voziyyot 
tamamilo başqa ciir olur. Bu halda şagirdlor passiv şahidəçiyo çevrilməz, matcrialı 
foal  surotdo  qavramağa,  nasını  anlamağa,  oradan  zoruri  nəticələr  çıxarmağa 
miivoffoq 
ar. Bunun üçün şagirdlorin tohlil etmok, miiqayisolondirmok, umiloşdinnok vo s. 
kimi fikri omoliyyatlardan diizgiin istifado osino nail olmaq lazimdir. Hotta sorğu 
prosesindo do biitiin irdlorin diqqoti soforbor cdilmoli, cavab veron yoldaşının 
şərh luna nozaroto istiqamotlondirilmolidir. Bunun iiçün «Yoldaşı-cavabına olavo 
et?», «Onun sohvini diizolt», «Kim daha qisa vo iq deyə bilər?», «Kim başqa 
misal gotiro bilor?» vo s. kimi sual tapşırıqların qoyuluşu biitiin sinfi soforbor edo 
bilor. Tolim terialini çox bositləşdirmək vo ya çox çətinləşdinnok do olmaz. terial 
cox asan olanda da diqqoti çox colb etmir. 4. Molumdur ki, şagirdlorin qeyri-
ixtiyari diqqoti dorso olan lavasitə maraqla sıxı surotdo əlaqədardır. Odur ki, 
miiollim in hum vozifolorindon biri dorsin şagirdlor iiciin maraqh mosino nail 
olmaqdir. Olbotto, bu о demok deyildir ki. dors ıişə oyloncoli olmahdir. Belo 
olarsa uşaqlarda pis vərdiş yarana r, yalniz onlan maraqlandıran şeylə moşğul 
olmaq, ona diqqot 

 
yetirmok meyli güclənər. Bu, mosolonin bir torəfidir. ■ torofdon, axı, bütün təlim 
material  Ian,  biitiin  fonlor  eyni  dərocı  maraqh  olmur,  onlann  icorisindo  maraqh 
olam  da.  maraqsızı  vardir.  Hamisi  eyni  dorocodo  şagirdlərin  bilavasito  mara& 
istinad  cdo  bilmoz.  Lakin  elo  materiallar  var  ki,  onlar  bilavai  maraq  doğurmasa 
da,  şagirdlərin  goloeok  foaliyyoti  üçün  <  vacibdir.  Ona 
goro 
do  şagird  hor  bir 
todris  materialma  diqqi  olmah,  yoni  diqqotli  olmağa  vərdiş  etmolidir.  К.  D. 
Uşinski  mC  limloro  miiraciot  edorok  deyirdi:  «OIbotto,  öz  dorsinizi  oylon< 
ctmoklo siz qorxmaya bilorsiniz ki, uşaqlar dorsdo danxacaq lakin yadda saxlayin 
ki, tolimdo heç do hor şey oyləncəli \ bilmoz, hcç şübhosiz, darıxdıncı şeylər do 
vardir.  hom  do  onhaj  olmalıdır.  Uşaqları  öyrətmək  lazimdir  ki,  noinki  onlal| 
maraqlandiran.  cozb  edon  şeylori.  hom  do  colb  etmoyon  şeyləri  yerino 
yetirsinlor, hom do bunu öz borcunu yerino yctinn xatirino ctmosinlor». 
Tolim materialma hoqiqi maraq onun zahiri cohotino deyil, mozmununa, 
hoyati ohomiyyotino goro olmahdir. Y şagird başa düşməlidir ki, miiollimin ona 
çatdırdığı informasiya ya biliklor zahiron colbedici  olmasa da,  onlann prakti 
fəaliyyətindo böyiik ohomiyyoto malikdir. Ona 
goro 
do onu do etmok, başa 
düşmok, anlamaq vo ycri golondo totbiq etino bacarmaq lazimdir. 
5.
 
Şagirdlordə diqqoti torbiyo etmok iiciin miihiim şərtlərd biri do onlann 
tolim  cmalatxanalannda,  məktəbyanı  saholordo  vo  a,  omoyinin  somoroli 
təşkilidir. Ciddi omok rcjimi, onun müəyycl qayda-qanunları, iş ycrinin diizgiin 
təşkili, tolimatçının gösto-rişlərini doqiq surotdo yerino yetirmok zoruroti diqqoti 
soforbor cdir, şagirdlori gördüklori iş iizorindo cəmləşdinnəyo alışdırır. 
6.
 
Şagirdlərdə  müşahidoçiliyi  inkişaf  etdinrıok  sayosindo  ixtiyari  diqqoti 
mümarisə etdinnək do vacibdir. Hom do uşaqlan dərsdə, küçodə, evdə hor şeyo 
fikir  vermoyo  öyrotmok,  onlarda  müşahidəciliyi  inkişaf  ctdirməklə  yanaşı  öz 
diqqətlorini idaro ve tonzim etmək üçün do vacibdir. 
7.
 
Miiollim  şagirdlordə  diqqoti  inkişaf  etdirmək  üçün  hor  şagirdin  fərdi 
xüsusiyyotlərino  yaxından  bəlod  olmalıdır.  Yalnız  bu  halda  şagirdə  fərdi 
yanaşmaq,  diqqotini  inkişaf  etdinnokdə  ona  köməklik  göstonnək  olar.  Hor  bir 
uşaqda bu vo ya digor halda 
314 fcqqotsizlik hallarının səbəbini diizgiin müəyyənləşdirmək, ona harsi tosirli 
tədbirlər görmək vacibdir. 
8. Şagirdlərin diqqotini dorsin somoroli mənimsənilməsinə ■ftnoltmok iiçün 
ictimai  roydən  diizgiin  istifado  etmok  lazimdir.  lülun  sinfı  soforbor  etmok, 
iimumi iso mane olanlan mozommot ■ток istiqamətinə yönəltmək do vacibdir. 
Bir cohoti do unutmaq olmaz ki, yaş artdıqca psixi foaliyyotin 
■tiyari  olaraq  tonzim  cdilmosindo  diqqot  daha  miihiim  rol  oynayir.  p.  D. 
Uşinskinin tolim işində şagirdlərin diqqotli olmasının fcfeomiyyoti barədoki çox 
qiymotli  miilahizosini  bir  daha  xatirlamaq  ■erino  düşərdi:  «Diqqət  ruhumuzun 
elo  bir  yeganə  qapısıdır  ki,  Miurumuzda  olan  hor  bir  şey  miitloq  buradan  keçir; 
demoli,  tolimin 
шсс 
bir  golmosi  bu  qapıdan  kcçmodən  uşağın  ruhuna  daxil  ola 
Ipilmoz.  Aydin  mosolodir  ki,  uşağı  bu  qapını  açıq  saxlamağa  Uhşdırmaq  birinci 
dərəcəli  əhəmiyyətli  bir  işdir,  tolimin  biitiin  ■nüvəffəqiyyəti  buna  nail  olmaq 
iizorindo qurulun>. 
Nozordon  keçirdiyimiz  şortlər  do  şagirdlərin  mohz  «ruhun  [Qapisini  açıq 
saxlamasına» köməklik gostorir. 
Tolim prosesindo şagirdlərin diqqotini somoroli toşkil etmok 
Осип homin şortlorə omol edilmosi zoruridir. 
 
 
5. Hafizo proscslori, mnemotexniki iisullar 
Hafizo miirokkob psixi foaliyyotdir. Bu cohot insamn hoyat vo foaliyyotindo 
onun yerino yctirdiyi muxtolif funksiyalarda aydin 
1
 aurotdo nozoro carpir. 
Dork olunan cisim vo hadisolorin yadda saxlanmasi, hifz 
I
 
olunmasi, yada 
sahnmasi vo tamnmasi h a f i z o  p r o s e s - I 
1  
о r i   adlamr. Hafizonin 
foaliyyotinin moqsodouygun surotdo I loşkili do bu proscslərlə bağlıdır. Xiisusi 
mnemotexniki (mncmo-
I
 
nikon - yunan sözü olub yadda saxlamaq moharoti 
demokdir) iisul-lardan - olavo assosiasiyalar yaratmaq yolu ilo hafizonin hocminin 
I böyiidüiməsinə vo yaddasaxlamamn asanlaşdırılmasına yardım edon muxtolif 
qayda vo iisullar sistemindon istifado ctmok do homin proseslorin somoroli, 
moqsodouygun surotdo təşkilino yönəlmişdir. Başqa sözlə, insanin mnemik 
foaliyyoti materialı xiisusi niyyət və moqsodlo yadda saxlamağa, öyrənməyə 
yönəlmişdir. Ona görə do malik olduğumuz sistematik biliklorin 
315 böyük   əksəriyyəti   xüsusi   foaliyyot   sayəsində haf möhkəmlənir. Yəni 
bu zaman insanin qarşısına müvafıq xüsusı olaraq yadda saxlamaq moqsodi 
qoyulur. Bununla bilmir, moqsod özü belo doqiqloşdirilir: «matcrialı yaxşı ya 
saxla ki, lazim olanda onu yada sala, xalirlaya biloson». Qavrae material in 
yadda saxlanmasi vo yada salınmasına yrinoll foaliyyot  m n e m i k    
f o a l i y y o t    adlamr. Belo foaliyj zamani insamn qarsısına xiisusi 
moqsod qoyulur ki, ona vcrtl materialı seçici surotdo oks etdirsin, yadda 
saxlasin. soma iso \*M salsın və ya xatırlasın. ı ma goro do mnemik fəaliv, vol 
homişə sefH vo moqsədə yönəlmiş xarakter daşıyır. Belo bir foaliyvot hor bfl 
hafizo prosesini somoroli surotdo toşkil etmoyo imkan vcrir. a 
Y a d d a s a x l a m a  - gerçəkliyin cisim vo hadisolorinfl tosirilo duyğu vo 
qavrayış prosesindo beynimizdo omolo goiuJ toossiirat vo surətlorin 
mölıkəmləndirilmosi prosesidir.  I iJ hafizonin foaliyyoti do buradan başlayır: 
yaddasaxlama xarici 
ш 
daxili miihitin tosirinin beyindo hokk olunmasulir. Bu. 
fordid tocriibosinin yeni biliklor, davranış formalan ilo zonumlosmaj iiciin 
zoruridir. Нот do yaddasaxlama homişo seçici olur. Yoni aj iizvlorino tosir edon 
şcylərin hamısını yadda saxlaminq, br liizum da yoxdur. 

162 " 
312 
Yaddasaxlama iiç osas formada coroyan edir: oksinialma 
vi 
nəqşləndirmə, 
qeyri-ixtiyari vo ixtiyari yaddasaxlama. 
Ə k s i n i a l m a   voya  n o q ş l o n d ı r m ə   birn  saniyo  orzindo 
cismi  bir  dofo  gormoklo  onun  surotinin  cox  doqiq  şokildo  qisa  vo  ya 
uzunmiiddotli  hafizodo  saxlanmasıdır.  Bu  cflf  yaddasaxlama  eydetik  surotlordo 
özünü aydin surotdo biiruzo veril Çox qiivvotli cmosional tosir yaradan cisim vo 
hadisolor  bcyind  möhkom  nəqşlənir  vo  uzunmiiddotli  hafizodo  qalır.  İnsanı 
taleyindo  miihiim  rol  oynayan  çox  ağır  kodor  vo  ya  boyiik  sevinc  da  uzun 
miiddot insamn bcynindo hokk oluna bilir. Yoni noqşləndirmə cmosional sarsıntı 
yaradan. hoyat ohomıyyətM hadisolorin hokk olunmasıdır. Dilimizdə ışlonon «bu 
hadiso omriim boyu yadımdan çıxmaz» ifadosi do mahiyyot etibarilo mohz belo 
qeyri-adi hadisolorin doğurduğu qiivvotli loossüratla olaqodardir. 
Q e y r i - i x t i y a r i  
y a d d a s a x l a m a  
iso 
cismin 
dofolorlo,  tokraron  qavramlmasi  sayosindo  bas  verir.  Bu  halda  qarsiya  xiisusi 
yaddasaxlama moqsodi qoyulmur, cismin vo ya 
316 ■gonin yadda saxlanmasi üçün iradi soy göstərilmir (mnemik ■ardan 
istifado olunmur). Lakin unutmaq olmaz ki, qeyri-lyan yaddasaxlamaya 
cisimlor, hadisolori© görülon iş, yaxud ■1 foaliyyotinin xarakteri tosir edir. 
Psixoloji ədobiyyatda oz urn tapmış iki eksperimentin noticosini nozordon 
keçirək. Bir Who zamani şagirdləro vorəqolərdə tosvir olunmus cisimlori il 
etmok tapşırılmışdır. Hor bir şəkildə cismin tosv iri ilo yanaşı ~m do qeyd 
olunmuşdıır.  Tocrübodən sonra şagirdlərə Jlordo noləri gördüklərini xatırlamaq 
toklif olunmuşdur. Bu Kin şokildo tosvir olunan cisimlorin yaxşı yadda 
saxlandığı *Bm olmuşdur. Rəqəmlərə gəldikdə, şagirdlorin bozilori miyyotlo 
homin roqomləri gönnədiklorini etiraf ctmişlər. Başqa tocrübə zamanı şəkilləri 
iizərindəki roqəınlorin sırası ilə aq tapşırılmışdır. Bu zaman hər şey torsino 
olmuşdur: mlor yaxşı yadda saxlanılmış, şəkillor ıso. demok olar ki, Imomişdir. 
Homin tocrübo onu göstorir ki, ovvəla, yaddasax-a seçici  səciyyə  daşıyır.   
insanin qarşısındakı məqsəd dasaxlamanın istiqamotino ciddi tosir göstorir. 
ikincisi, iilorlo apanlan foal iş onlan adekvat surotdo oks etdirmoyo ok etdiyi 
kimi, onlann yaxşı yadda qalmasını da sortlondirir. 1 vo roqəmlorin yanaşı 
olmasi holo onlann eyni dorocodo a saxlanmasim tomin etmir. burada insanin 
matcrialla no iş osi osas rol oynayir. Yoni qeyri-ixtiyari yaddasaxlama da 
liyyotin moqsod vo məzmunundan asılıdır. Başqa   bir   tocrübodə   şagirdləro   
mosolo   holl etmok ırılmışdır. Tocriibonin birinci seriyasinda mosolo verilmiş 
hazır loro osason holl edilmiş, ikinci seriyada şagirdlor mosolonin ini vcrilmiş 
roqəmlorə istinadon qurmuşlar. iiçüncü seriyada iso roqomlor, hom do 
mosolonin şorti uşaqlar torofindon müstoqil aq fıkirloşilmişdir. Sonra 
şagirdlərdən mosolonin şortindo nmiş roqomlori yada salmaq tolob edilmişdir. 
Molum olmuşdur şagirdlərin özlorinin fıkirləşərək qurduqları məsələdoki omlor 
daha yaxşı yadda qalır. 
Əlbəttə,  qeyri-ixtiyari  yaddasaxlama  da  otraf  alom  haqqinda  umat  toplamaq 
iiciin  ohomiyyotlidir,  lakin  onlar  sistematik  vo  n  bilik  iiciin  kifayot  deyildir. 
Çünki  qeyri-ixtiyari  yaddasaxlama  doqiq  olmur,  bozon,  hotta  varliq  tohrif 
edilmiş sıkildə oks rilir. 
Yaddasaxlamanin  insana xas olan on  başlıca formasi 
317  i x t i y a r i   y a d d a s a x l a m a d ı r .    Yaddasaxlamanın ho-
min növü insanin məqsədouyğun fəaliyyətilo bilavasito olaqo dardir. Bu, 
insanlarm əтөк və iinsiyyot foaliyyoti noticosi™ təşəkkül etmişdir. Çünki istər 
өтəк fəaliyyoti. istorso do ünsiyyı vo fəaliyyətin digər novlori onların 
miivoffoqiyyot I о icrası üçü zoruri olan bilik, bacanq və vərdişlərin 
yaddasaxlanmasım tola edir. Demoli, ixtiyari yaddasaxlama üçün insan qarşısına 
xiisusi moqsod qoyur, materialı yadda saxlamaq iiciin iradi soy göstəriı miioyyon 
Usui vo qaydalardan istifado edir. Bu. şüurlu surotd tonzim edilon, miioyyon 
istiqamətə yönəldilon prosesdir. Ona göı do psixologiyada ixtiyari 
yaddasaxlamamn xiisusi bir növü kimi öyrənmə ayird edilir. 
Ö у г о n m о miintozom, planh vo miioyyon üsullardan istifade 
I 
etmoklo 
xiisusi təşkil edilon yaddasaxlamadir. Homin mnemik I foaliyyotin 
miivoffoqiyyotli coroyam bir sira amillordon asılıdır. Molumdur ki, öyrənmoyo 
qarşıya qoyulan məqsədin (iimumi vo yal konkret, uzun miiddoto vo ya qisa 
müddətə yaddasaxlama 
j 
moqsodinin) xarakteri, materialın anlaşılması doroeosi, 
fikri fəallığın səviyyosi, təkrarların toşkili vo s. kimi amillor tosir gostorir. 
Demoli, yaddasaxlamamn somoroliliyi iki osas amildən I öyrənilən materialın 
xarakterindən və şoxsiyyotin mnemik priyomlardan diizgiin istifado etməsindən, 
başqa sözlo, onun idrak fəallığından asılıdır. 
Molumdur ki, hor şeyi biz eyni ciir yadda saxlaminq. Bir halda I biz material! 
yaxşı (doqiq, tam), digor halda iso pis (sohv vo ya natamam) yadda saxlayinq. Bozi 
cisimlor, hadisolor asanliqla ve j uzun miiddot yadda qahr, digorlori iso yox. 
Mosolon, kiçik, axıcı, I emosional şeri asan, həcmco böyiik, vozncə ağır şcri çotin | 
öyronirik. Mosolon, Somod Vurğunun «Azərbayean» şerini yadda ; saxlamaq iiciin 
sanki heç bir iradi soy lazim gəlmir, amma başqa bir şeri dönə-dönə oxuyursan 
yeno do yadda qalmir. Maraqh hekayo 
j 
do asan yadda saxlamr. Ancaq materialm 
qısalığı, maraqhlığı onun | asanliqla vo uzun miiddot yadda saxlanmasi iiciin 
yegano sobob deyildir. Burada bir sira başqa amillor tosir gostorir. Mosolon, yeni 
material keçmiş biliklorlo, indiki foaliyyotimizlo песо olaqolonir? Bu  sado  
mosolo  deyildir.   Çfinki  yeni   materialı   keçmiı J biliklərimizlə qarşılaşdırmaq 
sayosindo noyi vo no qodor miiddoto yadda saxlamağa çalışdığımızı 
aydınlaşdırırıq. Bundan əlavə yadda 
318 ■xlanılan materialm no dorocodo anlaşıqlı olmasi öyrənmonin fcakterino 
tosir göstərocokdir. Anlaşılan material monalı, blaşılmayan, çətin material 
m e x a n i k i  ö y r ə n m ə n i   fcfolorlo tokrar etmo sayosindo) tolob 
cdocokdir. Bozon şagird vo 
m 
tolobo dors materialını öyronərkən faktik 
materiala çox diqqot ■etirir, yoni matcrialı olduğu kimi yadda saxlamağa can 
atir, onun kurindo baş sındınnaq, onu tohlil etmok, ümumiləşmiş nəticolər 
fcarmaq məsələlərinə diqqot yetirilmir. Belo olduqda mexaniki tkrarlar vo 

 
onlann komiyyoti on plana kecocokdir. Bu da jlddasaxlamanın somoroliliyino 
ciddi xolol gotirocokdir. Holo llassik psixologiyada müəyyonləşdirilmiş 
aşağıdakı cəhətlərə ■qqot yetirək. Eksperimentlər göstərmişdir ki, insanin 6 
mənasız blməni yadda saxlaması üçün ogor bir tokrar kifayot edirsə, 12 
bnasız sözü yadda saxlamaq ücün 14-15, 36 monasız sözü yadda lixlamaq 
uçün 55 tokrar lazimdir. Alman psixoloqu Ebbinhauz öz fcerində qoyduğu 
təcrübəlor sayosindo miioyyon etmişdir ki, şeri fcnasız sözləro nisboton 9-10 
dəfə tez öyrənmək mümkündür. Buna görə do materialm yaxşı yadda 
saxlanmasi üçün onun məna bqələrinə xüsusi fıkir verilməlidir. Çünki mənalı 
mətnlərdə söz pt cümlələr deyil, osason onlann ifado etdiyi fıkir, ideya yadda 
plır. Həmin fikir, ideya iso materialm mahiyyotini ifado edir. Ilahiyyəti başa 
düşdükdən, anladıqdan, onu öz dilinə tərcümə ■tdıkdən sonra öyronmo 
somoroli olur. Hotta moktob təcrü-fcsindən aydındır ki, şagird kitabda 
yazılanı eynən, horfon nağıl tdırso, bu onun həmin materialı şüurlu surotdo 
mənimsəmədiyini, Laxud mexaniki yadda saxladığını demok üçün osas ola 
bilor. ■addasaxlamada топа olaqolorinə istinad ctmok сох vacibdir. fcixoloji 
eksperimentlor göstənnişdir ki, bir tokrardan sonra 100 panasız sözdən 5-i 
yadda saxlamhr. Amma 38 sözlü ciimlodo 17 pantiqi mona rabitosindon 15-i 
yadda saxlamr. Buna goro do pgirdin özünün fıkirloşib tapdığı, özü gətirdiyi 
misallar, ifadələr U.ıh
.1 
yaxşı yadda qalır. 
Yaddasaxlamamn  möhkəmliyi  üçün  hafizonin  fəalhğı,  ümumi  Һкп  fəallıq 
çox  vacibdir.  Oxunan  və  ya  öyrənilən  matcrialı  insanin 
ши 
dilinə  tərcümə 
etmosi»  onu  dönə-dönə  təkrar  etmokdən  Laxşıdır.  Bir  psixoloji  eksperimentin 
noticosi bu cohotdon сох  Srotamizdir. Eyni kursun tolobolori 4 qrupa bölünür, 
onlara  eyni  kahni  materiahni  öyrənmək  tapşırıhr.  Lakin  hor  qrupun  qarşısına 
lajıuxtəlif moqsod qoyulur. I qrup materiah 4 dofo oxumalıdır, II 
319 qrup 3 dəfə oxumalı, birdəfo danışmalı, III qrup 2 dofo oxutnall dəfə 
danışmah, IV qrup isə onu bir dəfə oxuyub 3 date Щ ctməlidir. Biitiin qruplarda 
yaddasaxlamamn somorosi yoxlanarN malum olmuşdur ki, an pis yaddasaxlama 
va an lama I qrupda, yaxşısı IV qrupda olmuşdur. IV qrup yalniz bir dolo oxumaq 
vi data onu izah etmok moqsodi güddükdə onlarda materiala tam ft miinasibot 
yaranmışdır: tolobolor mətni şərh edo-edo on mahiyyotini dorindon başa düşmüş 
vo hafizodo hokk etmişl Yoni material sadoco olaraq oxunmamalı. heç olmazsa 
o. tiki təkrarlanmalıdır. Oxu prosesindo materialdaki cisimlori. hadisol 
təxəyyüldo canlandırma, «Пкгəп onlan nozordon kccirmo» do ç ohomiyyotlidir. 
Belo bir mnemik omoliyyat fikri foallığı artı yanaşı materiah aydin tosovviir 
ctmoyə və hafızəda mö londinnəyə kömək cdir. 
Öyronmə zamani məşğolo növlorinin, eloco do işlə istirah diizgiin 
növboloşdirilməsi do vacibdir. Mosolon, yaşlı adam 4~ doqiqo gorgin məşğul 
olduqdan sonra 10-15 doqiqo isti etmolidir. Bu cohot şagirdlorin tolim materialmi 
öyronmosi somoroli təşkili iiçiin do vacibdir. 
Moşğəlo növlorinin diizgiin növboloşdirilıııosi do öyronmə səmərəliliyi 
üçün çox ohomiyyotlidir. Bclo ki, iki ntozmuncajf materiah   bir-birinin   
arxasinca   oxumaq   onlann bir-biri qarışmasına sobob olur; yaxud, asan 
materialdan sonra materialm öyrənilmosinə keçmok do səmərəsizdir. Çünki bu 
sonraki material sanki ovvolkini sıxışdırıb aradan çıxarır. sinir proseslorinin 
miioyyon qanunauygunluqlan da noz alınmalıdır.    Sinir   sistemino    tosir   edon 
qıcıqlayıcıla xarakterindon vo intensivlik saviyyasindan asih olaraq iki longimo 
hah baş vero bilir. Belo ki, sonraki qiivvotli qıcıqlay özündon ovvolki 
qiciqlayicilann törotdiyi oyanma saholo longidir (bu, ö z ü n d ə n   ə v v ə l ə   
t o s i r  e d o n  l o   g i m о  adlamr). Digor halda iso miioyyon qiivvotli 
qıcıqlayıcı tosiri ilo beyindo omolo golmiş üstün oyanma sahosi, ora tosir e vo 
nisboton zoif qiivvoyo malik qiciqlann beyindo yeni oya~ saholori omalo 
gotinnosino imkan vermir. Belo bir voziyy materiah oxusaq da onun yadda 
saxlanmasi tam, doqiq vo do ola bilmoz. Çünki özündən ovvolki qıcıqlar ona 
longidici tosir Bunu özündən sonra tosir edon longimo adlandmrlar. 
Yaddasaxlama vo ya öyrənmə ila alaqadar olaraq bu voziyy 
320 
В  halda  rast  golmok  olur:  1)  oxşar  materiallar  hec  bir  fasilo  fcmodon  bir-birinin 
ardınca  öyrənildikdo;  2)  əvvəl  asan,  onun  masinca  fasila  vermadan  daha  çətin 
material öyrənildikdə. 
Bir fakta diqqət yctirok. Tocriibo gostorir ki, dorsi öyrəndikdən Ьпга 30 doqiqo 
fasilo veron, yoni heç bir şeylə məşğul olmayan bgirdlor öyrondiklori materialm 
50-55  faizini,  bir  dorsi  öyrənan  pnu  fasila  vermadan  başqa  dorsi  öyrənməyə 
keçən şagirdlər iso nız 25 faizini yadda saxlaya bilirlar. 
Yaddasaxlama va ya öyrənmə zamani hor bir şoxs öz fordi usiyyotlorini do 
nəzərə almalıdır. Bela ki, bəziləri özü uduqda, gördükdə, digorlori ucadan 
oxuduqda vo ya başqası uduqda - о qulaq asdiqda materiah yaxşı yadda saxlayir. 
Bu, fizonin tiplori ilo əlaqədardır. Hafizo tiplori hor hansi adamin i vo песо 
yadda saxlamasi ilo əlaqədardır. Bir qisim adamlar kili, insanin sifotini, 
predmetlori yaxşı yadda saxlayir. Bu, fizonin obrazh tipidir. Digorlori iso 
sözlori, fıkirlori, ifadolori şı yadda saxlayir. Bu, hafizonin sözlü-montiqi tipidir. 
ikinci afdan, adamlar materiah hom do muxtolif qayda vo ya iisullann moyi ilo 
yadda saxlamağa çalışırlar. Bu halda yaddasaxlama osesində hansi analizatorun 
üstün iştirakma göro hafizo tiplori üəyyən edilir. Yoni bəzilorində görmə, 
digərlərində eşitmə, üncülərində horoki analizator üstün iştirak edir. Bu 
cohotdon 'rmo, cşitmo, horoki vo qarışıq hafizo tiplori forqlondirilir. Odur ', 
yaddasaxlama prosesindo hafizo tiplori do nozoro ahnmahdir. lbotto, 
yaddasaxlama aktinda biitiin hafizo növlərinin birgo aliyyəti çox 
ohomiyyotlidir. Bu, fordi tocriibo prosesindo oldo ilmiş molumatların az-çox 
dorocodo hafizodo saxlanmasıdır. oni hifzetmo cisim vo hadisolorin oks 
etdirilmosi zamani onlann yduqları izlərin, olaqolorin beyindo saxlanmasıdır. 
Hifzetmo u n u t m a   ilo dialektik olaqədədir. İlk növbodə utmamn monfi 
cohotlori diqqoti colb edir. Miioyyon infonnasiya diki halda lazimdir, amma onu 
xatirlamaq miimkiin deyil, yoni da düşmür, izlor itib gcdib, unudulub. Halbuki 

164 " 
312 
unutmanin faydasi coxdur vo bunsuz şoxsiyyətin fordi təcrübəsi təşəkkiil edo 
ilmozdi. Garaksiz infonnasiyalar unudulur. Hifzetma aslindo inutma ilo miibarizo 
sayosindo miimkiin olur. 
Unutma  prosesinin  песо  getməsinə  aid  Ebbinhauzun  bir  əcrübəsini 
xatırlayaq.  О  miioyyon  ctmişdır  ki,  materialm  iyronilmosindon  yanm  saat 
sonra  (olbotto,  bu,  materialm  xarakterindən  və  öyrənən  şəxsin  fərdi 
xüsusiyyətlərindən  çoi  asılıdır)  40  faizi,  bir  gündən  sonra  66  faizi,  3  gündən 
sonra  75  faizL  30  gündən  sonra  79  faizi  unudulur.  Əlbəttə,  bu  mexaniki 
yaddasaxlamada belə olur, mənalı yaddasaxlamada unutma faia xeyli azalır. 
Dcmoli,  qavradığımız  materialm  ya  hamisi,  ya  da  müeyyei  hissəsi  unudula 
bilər,  eləcə  də  həmin  material!  və  ya  onun  bir  hissəsini  ya  uzun  müddət,  ya  da 
müvəqqəti olaraq unuda bilorik. 
Unutma  prosesi  düz  xott  üzro  coroyan  etməyərək  miioyyon  xüsusiyyotlərə 
malikdir.  Unutmanın  qarşısını  almaq  üçün  bu  xiisusiyyotlori  bilmək  zoruridir. 
Qavranılmış  materialm  insan  iiciin  hoyati  ohomiyyoto  malik  olmayan,  onun 
tolobat vo maraqlarmi ödəməyən hissolori tez unudulur. Elo unutmamn ilk günlor 
daha  siirotlo  baş  vermosi  bclo  hissolor  hcsabma  olur.  Bu  monada  unutma  cox 
moqsodouygun, tobii vo zoruri prosesdir, bunsuz bcynimiz çol yüklonmiş olardı. 
Gündəlik  fəaliyyətimiz  üçün  ohomiyyotfl  olmayanlar,  onlarla  olaqodar  olaraq 
omolo  gəlmiş  müvəqqoti  rabitələr  lazimi  qodor  möhkəmlondirilmədiyi  üçün  tez 
unudulur  Material  kifayot  qodor  möhkəm  öyronilmədikdə,  homçinin  aydin  vo 
dorin  dork  edilmodon  mexaniki  surotdo  öyrənildikdə  do  te  unudulur.  Əksinə, 
keçmiş  bilik  vo  tocriibolorlo  six  olaqolondirilo-rok  miikommol  vo  aydin  dork 
edilib öyrənildikdo, ondan gündolik iş vo foaliyyotdo istifado edildikdo nisboton 
az vo gee unudulur, bozi cohotlori iso heç unudulmayaraq hoyat boyu yadda qahr. 
Təkrarların diizgiin təşkil edilmomosi vo kifayot qod olmamasi da 
unutmamn osas səbəblərindən biridir. Öyrənmo başladığımız yeni material ovvol 
öyrənilonə nisboton çətin olduq da, bu, homin materialm unudulmasma qiivvotli 
tosir gostorir. 
Unutmamn  qarşısını  almaq  üçün  öyronilmiş  materiah  unutduq-dan  soma 
deyil, unutma başlamazdan ovvol tokrar etmok lazimdir 
Miiasir dövrdə elmi-texniki toroqqi vo informasiyalann hoddon ziyadə 
çoxalması ilo olaqodar olaraq ononovi tolim usullanmn b sira qiisurlan aydin 
olur. Əvvəllər «təkrar biliyin anasıdır» formul tolim prosesini sadoco olaraq bilik, 
informasiya yığmaq aktıı miincor edirdi. Odur ki, çox demok, çox oxumaq, çox 
yadda sax lamaq tolimin cam hesab edilirdi. Oslindo bu əzbərçiliyə, tolim 
formalizmo aparan yoldur: belo olduqda öyrənənin fəällığı, öy nilonin totbiqi, 
praktikada yoxlanması kimi vacib mosələl kölgədə qalır. 
322 
Unutma ya tanıya, yaxud yada sala bilməməkdə, ya da səhv llanımaqda, eloco 
do  səhv  yada  salmaqda  özünü  büruzə  verir.  pcmoli,  yadasalma  vo  tanıma  da 
miihiim  hafizo  prosesloridir.  fciinki  yaddasaxlama  vo  hifzetmonin  noticosi 
yadasalma vo tamma broscslorindo tozahiir cdir. 
Yadasalma mahiyyotco beynin keçmiş təcrübədən («hafızo |tnbanndan») indiki 
an iiciin zoruri olan informasiyam seçib ■yırması, canlandırmasıdır. Yoni kcçmiş 
qavrayış materialları purətlərinin şüurda yenidon canlandırılması yadasalma üçün 
osas  ohotdir.  Yadasalma  sayosindo  keçmiş  tocriibonin,  hisslorin,  fikirlorin  Ьофа 
cdilməsinə nail oluruq. 
Yadasalmanın  üç  səviyyəsi  ayird  edilir:  tamma,  xiisusi  yadasalma  vo 
xatirlama. 
T  a  n  i  m  a  yadasalmanin  nisboton  aşağı  səviyyəsi  kimi  .ısmin  təkrarən 
qavranılmasına  istinad  edir.  Bu  monada  tamma  yadasalmadan  sado  prosesdir. 
Tamma  yadasalmadan  asandir.  Psixoloji    eksperimentlor  do  bunu    aydin  surotdo 
gostorir. 
ksperimcntin  birinci  variantında  şagirdləri  50  obyektlo  (söz  vo  kekillə)  tanış 
edirlor. Bundan sonra homin söz vo şəkilləri yada lalmaq toklif olunur. Onlar orta 
hesabla  15  obyekti  yada  sala  foilirlor.  Eksperimentin  ikinci  variantinda  iso 
şagirdləri 50 obyektlo ■nış etdikdon sonra onlara 100 obyekt toqdim edirlor (100 
Obyektin  50-si  ovvolki,  50-si  iso  yeni  obycktlərdir).  Şagirdlərə  100  Dbyektin 
icorisindo ovvolki 50 obyekti göstərmək toklif olunur. lar orta hesabla 35 obyekti 
tanıyırlar. 
Göründüyü kimi, tamma yadasalma prosesinin başlanğıcmı, ısboton bosit 
soviyyosini toşkil edir. 
Molumdur  ki,  miioyyon  bir  cisim  vo  ya  hadisoni  bilavasito  aavradiqda, 
beynimizdo  onunla  olaqodar  olan  bir  sira  rabitolor  pmolo  golir;  homin  cisim  vo 
hadisonin  bilavasito  tosiri  kosildikdo  bu  rabitolor  dorhal  yox  olmayib,  az  ya  çox 
miiddot  davam  edir.  puna  göro  do  cisim  vo  ya  hadiso  tokrar  olaraq  tosir  etdikdo 
bizo amis golir, onu kcçmişdo qavradığımızı başa düşürük, demoli, ■nıyırıq. 
Qavrayış zamani omolo golon rabitolorin no dorocodo möhkomlondirilmosindon 
asih olaraq tamma muxtolif soviy-•lordo tozahiir cdir. Ogor bu rabitolor lazimi 
qodor möhkom-ndirilməsə, tamma aydin deyil, qcyri-müəyyən olur. Bu, iimumi 
imadir. Əksinə, qavrayış zamani omolo golon rabitolori lazimi 
qədər möhkomlondirdikdo, hor hansi adami vo ya cismi doqiq tanıyırıq. Bu xiisusi 
t a n ı m a d ı r .  Bclə hal da olur ki, bilavasili qavramadığımız şeyləri də tanıya 
bilirik. Miioyyon bir hckayodt tosvir olunan bir yeri, cismi gördükdo tanıyırıq. Bu, 
tosvir  iizna  tammadir.  Belo  tanimanin  müoyyonlik  dorocosi  tosvirin  mükoın 
məlliyindon asılıdır. Tolim işindo təsvirdon geniş surotdo 
istil.nl»» 
edilir. 
Insamn  qarşısına  qoyduğu  moqsod,  ifa  etdiyi  foaliyyot  nöwi,  maraqlan, 
keçirdiyi hissi yaşamalar yadasalmanın keyfiyyoiino tosir göstoro bilir. 

 
Yadasalmanin   miivoffoqiyyotli   olmasi   üçiin öyrənılon material! tam vo 
diizgiin anlamaq, onu omoli surotdo totbiq etm.»k bacarığına yiyələnmək, 
həmçinin öyrondikdon sonra qarsıya miivafiq suallar qoyub onlara diiriist vo 
otrafli cavab vennoyo stfl etmok vacibdir. Əgər material xiisusi çətinük 
çokmədən vo qavrayışa istinad etmodon canlandirihrsa, bu xiisusi yadasalmadıı 
Bunun osas olamoti odur ki, materiah yada salarkon iradi sod göstorilmir. 
Material sanki özü hafizodo canlanir. Bu. yadasalma-nın niyyətsiz fonnasi da 
hesab olunur. Yoni yadasalmanin xarak-terindon asih olaraq, niyyotsiz vo 
niyyotli yadasalma tbrqlondirilii N i y y o t s i z    y a d a s a l m a    
miioyyon bir cisim vo v.i hadisonin, mətnin qarşıya xiisusi moqsod qoymadan 
sanki ötm özüno yada düşməsidir. Bu, insanin tocrübosindo çox tez-tcz bas verir. 
Hotta, bozon özümüzə təəccüblo sual veririk: bu adam vo yaJ bu hadiso haradan 
yadıma düşdü? Əslindo iso bozon çox zoifl nozoro сафап qıeıqlayıcılar 
assosiasiya iizro, yaxud hor hansi likir zoncirinin moqsoddon yaymmasi 
formasinda indiki anda likir obyekti olmayan cisim vo hadisolori yada sala bilor. 
Hor hansi bir cismi, hadisoni, işi, öyrənilmiş materialı,J qarşıdakı moqsodlo 
olaqodar olaraq qosdon. xiisusi soy göstormok sayosindo yada salinqsa, bu,   
n i y y o t l i     у  a  d  a  s  a  
1  
J   m a d i r .  Bu, insandan xiisusi iradi soy 
göstorilmosinı tolob edon miirokkob hafizo prosesidir. Homin cohot, 
yadasalmanin xatirlama soviyyosindo daha aydin surotdo nozoro çarpır. Yoni 
xatirlama daha foal yadasalma prosesidir vo xiisusi gorginlik. iradi soy tolob edir.   
Odur  ki,   yaxşı   xatırlamağı   öyronmok   lazim golir Biliklorimizdon somoroli 
istifado etmok bundan asılıdır. Yaxıı 1 yadasalma yaxşı xatirlamam adoton tomin 
cdir. Lakin xatirlamanin I miivoffoqiyyoti onun hansi şoraitdo vo песо yerino 
yetirilmosindue j 
ksihdir.  Xatirlamanin  miivoffoqiyyoti  qarşıda  duran  moqsodin  hydin  vo  doqiq 
dork  edilmosindən  asılıdır.  Xatirlama  da  Bnahiyyətcə  seçici  xarakter  daşıyır, 
yoni  bu  zaman  qarşıdakı  Inoqsədlo  bağlı  olan  vo  ya  konkret  foaliyyoti  icra 
ctmok  iiciin  ■eruri  olan  biliklori  yada  salırıq.  Bunu  asanlaşdırmaq  iiçiin 
satirlanacaq  materialm  planmin  tortibi,  obyektin  miivafiq  surotinin  pal  şəkildə 
yaranmasi, dolayi assosiasiyalardan istifado vo s. ohomiyyotlidir. 
Yadasalmanin xiisusi bir formasi  x a t i г  о d i r. Bu,  fcccmişimizin zaman 
vo  mokanca  mohdudlaşan  surotlorinin  yada  lahnmasidir.  Xatironin  morkəzindo 
şoxsin  özü,  onun  başına  golon  |Vo  ya  şahidi  oldıığıı  hadisolor  durur.  Odur  ki, 
xatiro zamani keçmiş obyektlori tokco yada salminq, eyni zamanda onlan harda, 
no  vaxt,  ihansı  şoraitdə  qavradığımızı  yada  salır,  onlan  həyatımızın  finüəyyon 
dövrii ilo bağlayır, onlann zaman ardıcıllığını dork edirik. [Xatiro eyni zamanda 
yada  sahnacaq  hadisolorin  mozmununu,  onlann  ardıcıllığını,  aralarındakı 
olaqonin  sobobini  dork  etmok  flçün  zoruri  olan  miirokkob  fikri  fəaliyyətlo 
bağlıdır. Xatirolor msanin şəxsi hoyati ilo bağlı olduğu üçün bir sira emosiyalarla 
müşayiət olunur. 
Göründiiyü  kimi,  insan  hafizosinin  somoroli  foaliyyoti  bir  sira  amillordon 
asılıdır.  Buraya  noinki  hafizo  obyektinin  mozmun  vo  xarakteri,  eloco  do  hafizo 
subyektinin saglamhq dorocosi, yaş vıisusiyyətlori, şəxsiyyətin istiqamoti, yönəlişi 
vo s. ciddi tosir 'gostorir. Yalniz bir cohoti qeyd ctmok lazimdir ki, miiasir dövrdo 
Informasiyalar  siirotlo  artsa  da,  insan  beyninin  imkanlan  hoddon  ziyadə  genişdir. 
Bozi  hesablamalara  goro  insanin  idrak  Ibaliyyotindo  (onun  yalniz  beyin 
yarımkürələri  qabığında  14-16  milyard  sinir  hiiceyrosi  var)  biitiin  sinir 
hiiceyrolorinin yalniz 4 faizi iştirak edir, qalan 96 faizi sanki ehtiyatdadir. 
Başqa bir cohot. Belo bir fikir var ki, yer üzündo olan insanlarm yalniz 1 faizi 
imkanlarindan somoroli istifado edo bilir. 
Insan  hafizosinin  somoroli  foaliyyoti  iiçiin  do  olverişli  daxili  vo  v.ii  ici 
şoraitin yaranmasi zoruridir. Tokco onu göstonnok kifayotdir ki, matcriahn yadda 
saxlanmasma  insanin  ac  vo  ya  tox  olmasi.  taglam  vo  ya  xosto,  giimrah  vo  ya 
yuxulu,  dalğın  vo  ya  diqqotli  olmasi  da  ciddi  surotdo  tosir  gostorir.  Xiisuson  do 
insan  hafizosinin  foaliyyoti  onun  no  dorocodo  giimrah  vo  ya  yorğun  olmasindan 
asılıdır. Yorğunluğu aradan qaldinnaq. hafizonin foaliyyotini səmərəli təşkil etmək 
üçün yol və vasitələr çoxdur. Bııraya oım4 rejiminə ciddi riayət edilmosi, omoklo 
istirahotin  diizgüÄ  növbələşməsi,  farmokoloji,  fizioloji  vo  s.  tosirlor  daxildıı 
Mosolon,  görkəmli  şəxslərin  yorğunluğu  aradan  qaldırmaq  ücıal  soyuq  sudan 
istifado  etmosi  ibrotamizdir.  Mosolon  Siller  yaradıci  işlə  məşğul  olarkən  ayağını 
buzlu  suya  salarmış.  Şatobrıan  beU  vəziyyətdə  ayaqyalın  soyuq  döşomədo 
gozonııiş. V.Hiiqo soyuq duş qobul ctmoklə yorğunluğu aradan qaldırannış. Puşkin 
səhorhır  buzlu  suda  çimməyə  adət  etmişdi.  Əlbəttə,  bu  faktlar  təqlid  ücün 
gətirilmir.  Əsl  məsələ  ondadır  ki,  hor  kos  öz  zehni  foaliyyotini,  eloco  do 
hafizosinin  foaliyyotini  somoroli  toşkıl  etmok  ücün  optimal  yol  vo  vasitolor  seçə 
vo onlardan istifado edo bilor. 
 
 
XI   V Ə S İ L TƏFƏKKÜR 
VƏ NİTQ 
1. Təfokkürü öyrənməyin xiisusiyyotlori