Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§  I .  Şiiur vo tofokkiir 
Insamn  hoyat  foaliyyotindo  onun  psixikasi  tam  proses  kin  coroyan  cdir. 
Ancaq şərti olaraq psixi inikasın iiç osas soviyyoal ayird edilir: 1) sensor-perseptiv 
proseslor; 2) tosovviirlor; \\ tofokkiir, yaxud intellckt soviyyosi. 

166 " 
312 
Sonsor-perscptiv  inikasın  başlıca  cohoti  odur  ki,  varlığın  oks  ctdirilmosi 
real  zaman  daxilindo  subyektlo  obyektin  bilavasito  qarşılıqlı  tosiri  şəraitindo 
coroyan edir: insan hor hansi obyekti onun mövcud olduğıı yerdo vo onun hiss 
iizvlorino tosir etdiyi anda oks etdirir. Scnsor-pcrseptiv proscsloro yalniz sensor 
molumatlai  deyil,  hom  do  qorar  qobul  ctmok  do  daxildir.  Bunlann  inkişafı 
gedişində infonnasiyaların scçilmosi mcyarları doyişilir. Demoli,  sensor proses 
cismin  ani  olaraq  fotosurotinin  çıxarılması  deyil.  burada  cismin  hom  keçmiş, 
hom do gələcok inkişaf meyli do oks olunur. Bu, sensor-pcrseptiv soviyyodo do 
inikasın foallığıni dəlalət edir. 
Psixi inikasin tosovviirlor morholosino bir sira psixi hadisolor] 
326 pxoyyül, obrazh hafizo, ardıcıl, eydetik vo s. surotlor daxildir. Hosəvvürlor 
duyğu vo qavrayışların kölgəsi, onlann solğun suroti pcyıl, obyektiv gerçokliyin 
ümumiləşmiş surətləridir. Təsəv-(Vürlərdə əyaniliklo ümimilik çulğaşır. Çünki 
bu vo ya digor cisim (haqqinda tosovviir onun dəfolərlə qavramlmasi sayosindo 
təşəkkiil fair. Bununla da obyektlorin olamotlorinin sccilmosi, onlann 
poyişdirilməsi,  birloşdirilməsi  prosesi  baş  verir, təsadüfı ıilaınotlərdon 
uzaqlaşılır, daha xarakterik cohotlor tosbit olunur. Bu monada tosovviir bir qrup 
cisimdon oldo edilon «yigma», «toplu» juxotlordir. Tosəvvürlərin geniş 
mənzorəyə malik olmasi subyektin jnövcud şəraitdon kənara çıxmasına imkan 
vcrir. Yoni tosovviirlor soviyyosindo insanin qnostik (idrak) foaliyyotinin yeni 
novlori, [qaydalan öziinü biiruzo verir. Obyekt fıkron hissələrino parçalanır, 
»vahid bir tam kimi bir yero yığıhr, comlosdirilir. Bununla da [tosovviirlor psixi 
inkişafın yeni morholosi kimi qavrayışla jtofokkürü bir-birino bağlayan miihiim 
holqo rolunu oynayir. Iofokkür varlığın inikasının ali soviyyosidir. Bu 
soviyyodo [obyektiv rcallığın cisim vo hadisolori arasındakı miihiim olaqo vo 
miinasibotlor oks olunur. 
Tofokkiir sosial cohotdon şortlənən psixi prosesdir. Hor bir fordin tofokkiirii 
insanlarm ictimai-tarixi tocriibosino istinad cdir, onun noticolorindon istifado 
cdir: tofokkiir sayosindo fordi tocriibo I boşəriyyətin oldo etdiyi zongin bilik 
ehtiyatına qoşulur. Çünki əqlı omoliyyatlar, proseslor, fəndlər vo s. comiyyotin 
tarixi inkişafında. .ictimai-tarixi tocrübədə təşəkkül edir. Odur ki, tofokkiir ali 
idrak prosesi kimi hadisonin golocok monzorosini vero bilir. Tofokkiir sayosindo 
insanin fikri prosesi bu giindon golocoyo vo ya oksino, golocokdon bu giino 
(eloco do keçmişə qayıtmaq) istiqamotindo poroyan edo bilor, foaliyyotin 
başlanğıc anından sonuna vo ya oksino, sonundan başlanğıc anına doğru coroyan 
edo bilor. Zaman \o mokanca təfokkürün bclo bir sərbost cərəyanı homin 
proseslorin I yiiksok somoroliliyi vo «qiidroti» ilo şortlənir. Tosadiifi deyildir ki, 
ali idrak prosesi olan tofokkiir bir sua elmlor torofindon araşdırılır. 
Təfəkkürlə materiyanm qarşılıqlı olaqosi, təfokkürün kömoyilə varlığın dork 
edilmosi yolları vo imkanlan folsofo elmi torofindon araşdırılır. 
Tofokkiiriin  osas  formalannin  (mofhum,  hökm  vo  oqli  noticələrin) 
qanunauygunluqlan  formal  montiq,  onun  beyin  mexanizmi  iso  fiziologiya  elmi 
torofindon öyronilir. Kibernctika isə təfəkkürü informasiya prosesi kimi nozordon 
kcçirir.  insanıajj  fikri  foaliyyoti  ilo  EHM-in  işi  arasındakı  iimumi  vo  forqli 
cəhothnt araşdınr. 
Tofokkiir 
psixologiyada 
daha 
gcnis 
aspektdo 
nozordo*, 
keçirilir. 
Psixologiyada tofokkiir dork edon subycktlo dork oluniui obyekt arasinda qarşılıqlı 
tosir prosesi, subyektin otraf alomo bolədləşməsinin apanci formasi kimi öyronilir. 
Yoni psixologiyada tofokkiir ilk növbodə idrak foaliyyoti kimi nozordon kcçirilir. 
Tofokkiir bir idrak prosesi kimi insanin öz təlobatını ödəmefl üçiin otraf 
mühiti dəyişdinrıək iislubunu, qaydalarmi tapmaq, mosoloni holl etmok üçün yeni 
biliklor oldo etmok şoraitindo öziinü bünızə verir. Demoli, tofokkürün monboyi 
xarici obyckthl alomdir. 
Tofokkürün xarici təsirlo şortlənməsi bilavasito sociyye daşımır. О fikri 
foaliyyotin daxili qanunaııyğunluqları vasitosilo hoyata kcçirilir. Daxili fikri 
foaliyyot hissi idrakin verdiyi molumatlan dəyişdirir. Homin molumatlar 
tofokkiirdo daha tam ve hortorofli borpa edilir, yoni tosir edon obyekt, gerçoklik 
fikron Ьофа edilir. Demoli, tofokkiir insanin muhitlo real qarşılıqlı tosiri 
prosesindo omolo golir vo homin qarşılıqh münasibətin adekval surotdo hoyata 
kecirilmosino xidmot cdir. Demoli, tofokkiiriin psixoloji todqiqinin başlıca qayosi  
fikri  foaliyyotin zahin noticolorini sadoco olaraq tosbit etmoklo 
kifayotlonmoyorok, tofokkiir prosesinin özünü, onun daxili coroyanetmo 
qanunauyğun-luqlanni açmaqdan ibarotdir. Bununla da idrakin yiiksok soviyyeij 
olan tofokkiirlo şüur arasındakı qarşılıqlı olaqo vo asılılıq, eloco ilo onlardan hor 
birinin moxsusi cohotlori asanliqla aşkar cdilo bilor. 
Şüur psixikanin insana moxsus olan on ali soviyyosidir. Onun meydana 
golmosi insanlarm istehsal foaliyyoti prosesi, ünsiyydl foaliyyoti, ictimai-tarixi 
hoyat şoraiti ilo bağlı olmuşdur. Odur ki. siiur sanki biitiin psixi hadisolorin 
inkişafının yckunudur. Ona göro do şüur psixologiyada on miihiim problemlordon 
biridir. 
Ümumi  psixologiyam  ilk  növbədo  fordi  şüur,  onun  inkişaf  qanunları 
maraqlandırır.  Bu,  şiiurla  tofokkiiriin  kəsişdiyi  osae  nöqtədir.  Hor  ikisinin 
iimumi  cohoti  odur  ki,  onlar  beyimn  məhsuludur.  varlığı  oks  etdirir  vo  insanin 
tarixi  inkişafı  prosesindo  omolo  golon,  təşəkkül  edon  ideal  inikasdır.  Başlıca 
fərqləndirieı cohot odur ki. şüur ideal inikas kimi yalniz vo yalniz ictimai insana) 
moxsusdur.  Demoli.  tofokkiiriin  kökü  vo  mənşoyi  sanki  şiiura  ıbotən  daha 
qodimdir,  yoni  tofokkiir  bu  vo  ya  digor  soviyyodo  yvanlar  alomindo  do  özünü 
gostorir.  Onun  bioloji  kökləri  daha  nnlikloro  gedir.  Əgər  mosoloyo  genetik 
cohotdon  yanaşsaq,  bkkür  daha  qodimdir,  amma  şüur  nisboton  sonra  meydana 
golso , daha geniş vo daha əhatəlidir. Şüur ictimai-tarixi inkişafın hsuludur. Buna 
goro  do  fordi  şiiur  da  ictimai  şüurla  qınlmaz  qo  vo  miinasibətdə  inkişaf  edir, 

 
formalaşır.  Çünki  şüunın  özii  ■nsial  mahiyyot  daşıyan  foaliyyot  prosesindo 
inkişaf edir. 
Şüuru bozon insanin malik olduğu biliklor mocmusu kimi do ■ah edirlor. 
Tofokkiir  do  biliyo  istinad  edir,  lakin  tofokkiir  bilik  ildo  etməyin  operasional 
(əmoliyyat)  torəfıni  təşkil  edir.  Demoli,  Burla  tofokkiir  öz  funksiyasına  görə 
forqlonirlor. 
Molumdur ki, biitiin psixi proscslordo koqnitiv (dorketmo), pnzimctmo vo 
kommunikativ  (olaqo,  rabito  yaratmaq)  funksiyalar  pi  vo  ya  digor  dorocodo 
özünü biiruzo verir. Lakin fordi şüunın meydana golmosi vo inkişafı ilo homin 
funksiyalar keyfıyyətcə kni xiisusiyyotlor kosb etmişlər. 
Koqnitiv  funksiya  yalniz  şüur  soviyyosindo  sözün  hoqiqi  ■nonasinda 
dorketmo,  yoni  foal  vo  məqsədo  yönəlmiş  halda  bilik  pldoctmo  funksiyasi  kimi 
çıxış edir. Bilik şüurun mövcudluq formasıdır, şüur soviyyosindo bilik monahhq 
vo kateqorialhq 
Äüsusiyyəti kosb edir. 
Şüurun  idarəetmə  funksiyasi  onun  iradi  səciyyo  daşıması  ilo  Xarakterizo 
olunur.  Yoni  fordin  davranışı  onun  iradosinin  tozahiirii  kimi  hoyata  keçirilir. 
Burada  tonzimloyici  rolunda  fordin  konimsomiş  olduru  ictimai  hoyat  normalan, 
qaydalan,  prnsiplori  çıxış  edir.  Bunlann  osasinda  davranışın  «daxili  mexanizmi» 
vo  şoxsiyyətin  miioyyon  xassolori  təşəkkül  edir.  Homin  prosesdo  foxsiyyot 
noinki  comiyyot  miqyasında  mövcud  olan  maddi  vo  monovi  modoniyyoto 
yiyolonir,  hom  do  hor  bir  ford  ictimai  miina-libotlor  sistemino  qoşulur,  öz 
davranış  vo  rəftarını  tonzim  edir.  Fordin  şüur  səviyyəsi,  ilk  növbədə,  homin 
miinasibotlor sistcmini no dorocodo dorindon başa düşmosindo, onun təloblərinə 
uyğun  olaraq  davranış  vo  rəftarını  tonzim  ctmok  qabiliyyətində  özünü  biiruzo 
vcrir.  Bu  prosesdo  tofokkiir  daha  çox  mahiyyətəvarma,  şüur  iso  tənzimetmo 
funksiyasim icra edir. 
Şoxsiyyətin öziiniitənzim səviyyəsi yalniz mövcud oxlaq normalarını kifayot 
qodor  dorindon  dork  ctmokdo  deyil,  ona  uyğun  olaraq  öz  davranış  vo  rəftarını 
qurmaqdadir. Bu morholodo şüur 

 
insanin  otraf  alomo  песо  miinasibot  boslomosinui.  no  soviyyc*]  onu  qobul 
ctmosinin  osas  göstoricisi  kimi  çıxış  cdir.  Yoni  «mo#fl  hoyatima  monim 
miinasibotim monim suinunkiui »• (K.M.ııkJ 
ideyası özünü aydin surotdo gostorir. 
Tofokkiir varlığı oks etdirir, şüur soviyyosindo iso fl etdirilono miinasibot 
bəslənır, sanki onun şəxsm o/u \o ya comij yət üçün yaxşı vo ya pis, faydali vo 
ya ziyanh toroilori niiut] yonləşdirilir. Bu morholodo insamn dünyagoriişü. 
sorvot meyl inam vo oqidosi, maraq vo mcyllori sanki şüurda foks nöqteıij 
cəmləşir. Noticodo şiiur biitiin psixi hoyatin yekiinu, inkifl soviyyosinin 
göstoricisi kimi cms cdir Bu monada siiur özünf inteqrativ xassosini biiruzo 
verir. Elo buna goro do psixikanin kommunikativ funksiyasi siiur soviyyosindo 
daha koskin su
L 
inkişaf cdir. Belo bir funksiya olmadan iimumon şüur varlığın ı 
inikas formasi kimi mövcud ola bilmozdi. Kommunikativ funksil sayosindo 
noinki insanlarm bilik vo tocriibo miibadilosi, hom qarşılıqlı surotdo bir-birinin 
davranış vo rəftarını tonzim cinv miimkiin olur. Ona goro do kommunikativ 
funksiya sayosindo f« şiiur öz inkişafında comiyyotin keçdiyi inkişaf yolunu told 
ctmokdon azad olur. Kommunikativ funksiya insanin özünü dc etmosino zomin 
yaradir. Bu, şüurun başlıca cohotlorindon birid Çünki öziinü dork edon insan 
yalniz bir obyektiv varhq kimi özü idrak obycktinə çevinrıir, hom do ideal, 
monovi dünyasını da ө ctdirmoyə miivaffoq olur. Bu da ilk növbodə insanin 
tofokkii vasitosilo miimkiin olur. 
 
§ 2. Tofokkiiriin mahiyyoti 
 
Maddi alomin dork edilmosi duyğu vo qavrayışdan başl Lakin idrakin bu ilk 
morholosindo gercokliyin cisim vo hadisol arasındakı miirokkob vo çoxcəhətli 
olaqo vo asihhqlar, onl mahiyyoti oks etdirilo bilmir. Hissi idrak morholosindo 
xarici t bilavasito  insan  şüurunda  konkret  cisimlorin obrazlan yaranmasına 
gotirib çıxarır. Homin obrazlar fordi səciyyə daşıy Bu monada hissi idrakin 
vcrdiyi molumat heç do homişo dorin diizgiin olmur. Burada hissi idrak 
matcriallarına əsaslanan tofə miistosna ohomiyyot kosb cdir. 
Tofokkiir, cisim vo hadisolorin mahiyyotinin, onlar arasir* 
330 
bqo vo asihhqlarin insan şüurunda ümumiloşmiş vo vasitoli asindan ibarot olan 
idrak prosesidir. 
Duyğular vo qavrayış tofokkiiriin monboyidir. Bozon belo an edirlor ki, hissi 
idrak qurtardiqdan sonra varlığının montiqi tdo dork edilmosi başlanır. Yoni 
ovvolco duyğu prosesi baş ib qurtanr, bundan sonra tofokkiir foaliyyoto başlayır. 
Bu, doğru ildir. Çünki elo hissi idrak prosesinin özündo do fikri omoliyyat hlil, 
torkib, miiqayiso və s, iştirak edir. Demoli, duyğu ve vrayışın verdiyi matcriallar 
olmadan tofokkiir foaliyyoti do mkiin deyildir. Ancaq tofokkiir daha miirokkob 
psixi prosesdir. Tofokkiir prosesindo insan qanunauyğun olaqolori tosadiifi 
lOİərdən ayird edir: ayir-ayn hallardan iimumi hallara keçir, ni varhğı 
ümumiləşmiş halda oks etdirir. insan mohz tofokkiir sayosindo gerçokliyi daha 
dorin, tam vo iq dork cdir. Tofokkiiriin köməyi ilo bilavasito qavramlmayan im 
vo hadisolor do dork olunur. Mosolon, atomun torkib solorini bilavasito 
qavramaq miimkiin deyildir. Halbuki insanlar u bilirlor. Bu, vasitoli bilikdir. 
Beloliklo, tofokkiir varlığın itoli inikasıdır. 
Varlığın vasitoli mikasi bir sira hallarda zoruri olur. Bclo ki, /on bizim 
analizatorlanmiz ayn-ayn cisim vo hadisolori oks irmok iqtidannda olmur 
(mosolon, ultrasoslori oks ctdiro Imirik), yaxud iimumon miivafiq analizator 
olmur (mosolon, "anda rcntgen şüalarını tutan, oks etdiron miivafiq analizator 
xdur). Bozon do bu vo ya digor cisim, hadisoni prinsip etibarilo lavasito oks 
etdinuok miimkiin olduğu halda, miiasir şəraitdo u biz edo biImirik, ciinki 
hadiso keçıniş tarixi dövrlordə baş işdir (mosolon, arxcologiya, paleontologiya 
vo ya tarixi isolor bu qobildondir). Ayn-ayn hallarda iso bilavasito dork ok 
miimkiin olduğu halda, о somoroli hesab edilmir. Mosolon, safənin ölçülməsi, 
cismin tcmperatur xassolorinin toyin lmosi vo s. Bu zaman muxtolif 
vasitolordon - cihazlardan Tado olunur. Noticodo idrak imkanlan 
genişlənməklə, onun kvathq dorocosi do artir. Hom do çox zaman cisim vo 
hadisolor sındakı olaqo vo miinasibotlor asanliqla sezilo bilmir, onlar iirokkob 
vo qapali olur. Bunu acmaq iiciin muxtolif fikri oliyyatlardan istifado olunur. 
Yoni fikri omoliyyatlar: tohlil, kib, miiqayiso, ümumiləşdirmə vo s. sayosindo 
idrak hadisodon iyyəto doğru coroyan cdir. Başqa sözlə, tofokkiir sayosindo 
331 
insan hissi idrakdan məntiqi idraka doğru hərokət edir 
Щ 
cisimlorin, 
hadisolorin miihiim olamotlorini, hom do bo bilavasito dork edilmosi miimkiin 
olmayan xassolorini, o" arasındakı qanunauyğun əlaqələri, başlıca miinasibotlori 
etdirir. Bununla da tofokkiir idrak prosesindo miihiim rol oyna idrakin 
hiidudlanm genişlondirir, duyğu vo qavrayışın köməyi oldo edilon tocriibo 
hüdudundan kənara çıxmağa imkan v Demoli, tofokkiir cisim vo hadisolorin 
iimumi qanunlanm oks e ron biliklor sistemino istinad edir. 
Hissi idrakin materiallan osasinda varlığın vasitoli ümumiləşmiş 
inikasmdan ibarot olan tofokkiir idrakin yuk pilləsini təşkil edib, gələcəyi 
görmək imkanı verir. Tofokkiir nitqi vohdotdodir. O, dil materiallan osasinda 
maddiloşir. Molumdur k
: 
dil bilavasito fikrin gcrçokliyidir. Adam öz-özüno 
fikirloşondo başqasının fikrini bilmək istəyondə do, öz fıkrini şərh cdondo 
miitloq dildon istifado edir. 
Söz maddi cisim vo hadisolori ümumiləşmiş şokildo ifado с siqnallarıdır. 
Cisimlorin özlorinə - birinci siqnallara nisbə sözlər - ikinci siqnallar varhğı daha 

 
iimumi şəkildo oks etdirir. İ. Pavlov gostorir ki, nitq siqnalları ümumiloşdirməyo 
imkan vcrir; da mohz insana moxsus olan ali təfokkürü toşkil edir. 
Tofokkiir prosesi fizioloji cohotdon insanin baş-be yarımkürələri qabağının 
tohlil-torkib  foaliyyoti  ilə  olaqodar  Burada  insana  moxsus  olan  söz 
qiciqlandiricilarimn  tohlil  edilm  onlara  miivafiq  miivoqqoti  rabitolorin 
yaranmasi  miihiim  oynayir.  Tofokkiir  prosesindo  biitiin  bcyin  qabığı  iştirak  & 
xiisuson  do  beyin  qabığındakı  nitq  morkozləri  söz  siqnallarimn  etdirilmosindo 
miihiim rol oynayir. 
Nitqlo  tofokkiir  vohdotdodir,  lakin  onlar  eyniyyot  toşkil  etmir.  Nitq 
tofokkiir  prosesinin  özü  deyil.  Bir  fikri  ifado  etmok  iiciin  adam  muxtolif 
dillordon  istifado  edo  bilor.  Nitqdon  miixtolif  sözlor  həmişo  köhnəlib  çıxır, 
lakin  fikrin  ifado  fomıası  -  montiqi  quruluşu  о  qodor  do  köklü  surotdo 
doyişilmir. Nitqdo işlonon sözlor homişe onlann hoqiqi, dorin mozmununu oks 
ctdirmoyo  do  bilor.  Mosolon.  kiçik  uşaq  öz  nitqində  müxtolif  ifadolordon 
istifado  edir,  lakin  onlann  hoqiqi  mozmununu  holo  dork  etmir.  Nitqin 
qrammatik  quruluşu  mövcuddur,  bu  cohotdon  o,  fikrin  montiqi  ifadosindon 
forqlonir. Nitqdon hami eyni dorocodo istifado edo bilmir. Toloffü/ xüsusiyyəti, 
montiqi vurğu vo s. ilo eyni nitq vahidino başqa fikri 
332 mozmun vermok olar. Eloco do eyni fikri muxtolif sözlərlə ifado Itmək 
mümkündür. 
-Tofokkiiriin miihiim xiisusiyyotlorindon biri do odur ki, o, duyğu, qavrayış 
vo tosəvvürloro nisboton çox geniş əhatəyə malikdir. Molumdur ki, «Tosəvvür 
hərəkəti  b ü t ü n l ü k d ə   qavraya  bilmir,  mosolon,  1  saniyodo  300  000 
km  surotli  horokoti  qavraya  bilmir,  tofokkiir  iso  qavrayir  vo  qavramahdir 
(V.İ.Lenin).  Bu  tofokkiiriin  miicorrodlik  xiisusiyyoti  ilo  bağlı  olub,  onda 
varlığın  daha  diizgiin  vo  dorin  dork  edihnosini  sortlondirir.  Çünki  •Tofokkiir 
konkretdən 
abstrakta 
yüksəlirkən, 
- 
ogor 
о 
diizgiin 
H ö f o k k ü r d ü r s ə . . .  - həqiqətdən uzaqlaşmayıb, ona yaxınlaşır. M 
a t e r i у a, təbiət qanunu abstraksiyası, doyor vo i. a. abstraksiyasi, bir sözlə, 
biitiin  elmi  (cofong  deyil,  diizgiin,  ciddi)  ibstraksiyalar  tobioti  daha  dorin, 
d a h a  d i i z g i i n ,  daha dolğun oks etdirir» (V.İ.Lenin). 
Tofokkiir  do  şiiur  kimi  ictimai-tarixi  sociyyə  daşıyır.  Onun  noticolori 
insanlarm tarixi təcriibəsində öz oksini tapir. Çünki insan tofəkkürü ilk növbədə 
cisim  vo  hadisolorin  iimumi  vo  miihiim  elamotlorini,  eloco  do  qanunauyğun 
olaqo vo miinasibotlorini oks etdirir. insamn bclo bir idrak foaliyyoti  noticolori 
tofokkiiriin lormalarinda totbiq olunur. 
Tofokkiir  məqsədəyönəlmiş  idrak  prosesidir.  Adam  likirloşorkon  miioyyon 
bir moqsodlo düşünür, qarşıya çıxan mosoloni, suah holl etmoyo çahşır. 
Foaliyyotin hor bir növü: omok, tolim, oyun miioyyon suahn, (mosolonin, 
vozifonin hollini tolob edir. Tofokkiir bu toloblorin lödənilməsi, həmçinin hor 
bir foaliyyotin planlaşdırılması vo yerino 
\eiuilmosi
 üçün zəruridir. Aydındır ki, 
tofokkiir olmadan şagirdlor heç bir tolim materiahm dorindon dork etmozlor; 
onlan sadoco olaraq qavrayar, mahiyyotini iso bilmozlor. Buna goro do tolim 
tprosesindo şagirdlərin təfokkürünün inkişaf etdirilməsi böyük ehəmiyyətə 
malikdir. 
 
§ 3. Təfəkkürün əsas formalan 
İnsanın idrak foaliyyoti miirokkob vo çoxcəhətlidir. Mosolon, tofokkiiriin 
noticolori özünü təlekkürün lormalarinda - mofhumlar, Ihökmlor vo oqli 
noticolordo biiruzo verir vo ya maddiləşir. Ilk nozordo   tofokkiiriin   
formalannin   tofokkiir psixologiyasina 
333 aidiyyoti yoxdıır, bunları daha çox məntiq clmi araşdırmalı Lakin formal 
məntiq onlann əmoləgəlmə və inkişaf şoraiti ıl»t maraqlanmır, məntiq elmini 
osason tofokkiiriin noticolori. hu/ıf məhsulları maraqlandırır. Halbuki fikri 
foaliyyotin çox mülııim tərəfini fikri proses təşkil edir. Homin fikri proses 
noticosindo, onun yekunu olaraq bu vo ya digor adamda mofhum, hökm, oqll 
notico təşəkkül edir. Bunlar tofokkiiriin formalandir. 
Psixologiya  fordin  tofokkiir  prosesini  öyrənir,  yoni  miioyyon  edir  ki,  hor 
hansi  fikir  песо  vo  no  iiciin  omolo  golir,  inkişaf  edir.  Ona  goro  do  tofokkiir 
proseslorinin  coroyan  etmosinin  qanunauy-ğunluqları  psixologiyada  xiisusi 
olaraq  todqiq  edilir.  Demoli,  tofok  kiiriin  formalan  hom  do  psixologiyanin 
öyrənmo obyektidir. Homin formalar iso iicdiir: mofhum, hökm, oqli notico vo 
ya istidlal 
C i s i m   v o   h a d i s o l o r i n   i i m u m i   v o   m   ii  •  h u m  
о  
1 
a  m  о  t  
1 
о  r  i  n  i  n  i n i k a s i n d a n  i b a r o t   o l a n  
t o f o k k i i r  f o r m a s i n a  m o f h u m  d e y i l i r .  
Moftium  həmişo  sözlərdo  ifado  olunur.  Onlar  muxtolifdir.  Ümumi,  fordi, 
konkret, mücərrod mofhumlar vardir. 
Ü m u m i   m o f h u m l a r   miioyyon  cisim  vo  hadisolor  qrupunun 
miihiim  vo  iimumi  olamotlorini  oks  etdirir.  Mosolon.  şagird,  miiollim,  bitki, 
şəhər vo s. 
F o r d i   m o f h u m l a r   ayn-ayn  cisim  vo  hadisolorin  iimdo 
xiisusiyyotlorini oks etdirir. Bakı, dahi şair Nizami, Mars fordi mofhumlardir. 
K o n k r e t  
m o f h u m l a r  
gercok 
cisimlorin 
miihiim 
olamotlorinin inikasindan ibarotdir. Mosolon, qələm, maşın, kitab 
vo s. 
insan  tofokkiiriiniin  obyekti  konkret  cisim  vo  hadisolor  deyil,  onlann 
keyfiyyotlori,  xassolori  do  olur.  Bu  halda  homin  kcyfiyyot  vo  xassolor  fikron 
cismin özündən tocrid edilib, miistoqil surotdo düşünülə bilor. Bu ciir yaranan 
mofhumlara  m i i c o r r o d  
m o f h u m l a r   deyilir.  Mosolon, 
xoşbəxtlik,  sürət,  qüvvə,  yaxşıhq,  pislik,  achq,  qarahq  vo  s.  Mofhumlar  aid 

 
olduqlan  cisimlorin  miihiim  olamotlorini  oks  etdirib,  bir-birino  oxşayan  cisim 
vo  hadisolorin  iimumi,  müştərək  xiisusiyyotlorini  gostorir.  Misal  iiciin 
i n s a n  mofhumunu götürok. Molumdur ki, yer uzorindoki insanlarm hor biri 
öz  boyu,  rəngi,  çokisi,  monovi  keyfiyyotlori  vo  s.  etibarilo  başqalarından 
forqlonir. Bununla belo, 
Ibmlarin  hamisi  iiciin  iimumi  vo  miihiim  olan  bir  sira  olamotlor  ■dir.  Xiisusi 
bədon  quruluşuna,  omok  vo  danışıq  qabiliyyətinə,  fckkiiro  malik  olmasi, 
həmçinin  ictimai  varliq  olmasi  insanin  ■hum  olamotloridir.  Demoli,  miihiim 
olamot  dedikdo,  elo  zoruri  phusiyyotlor  nozordo  tutulur  ki,  onlarsiz  cisim  vo 
hadiso mövcud Il bilmoz. 
Uşaqlar çox zaman bu miihiim olamotlorin nodon ibarot üğunu diizgiin bilmir 
vo  buna  goro  do  danışıqlarında  qeyri-Iqiqliyo  yol  verirlor.  Mosolon,  «Апа» 
mofhumu haqqinda uşağın Hkn ilo tanış olmaq iiciin ona: «Апа kimdir?» - suah 
verilso, ■xminon belo cavablar ahnar: «Апа adama yemok verin>, «Апа Mama 
süd  verin>,  «Апа  mchribandın>,  «Апа  adamı  çox  istoyin>.  ftemoli,  ana 
mofhumunun  miihiim  olaməti  uşağa  aydin  deyil,  yoni  Һ  holo  bu  məıhuma 
yiyələnməmişdir? Bu mofhuma yiyolonib, шпа - öz uşağı olan qadındır» fikrinə 
golincoyo qodor uşaq fcüoyyən inkişaf yolu keçir. 
Mofhumlar  beynin  miirokkob  foaliyyoti  noticosidir.  Mofhumlar,  maddi  alomin 
cisim vo hadisolori haqqinda insoriyyotin inkişaf prosesindo oldo etmiş olduğu 
biliklorin  əsasını  bfkil  edir.  Hor  bir  yeni  nəsil  keçmiş  nəslin  hazırlamış  olduğu 
Hiotlııımlar sistemi ilo rastlaşır, onlara yiyolonir, sonra iso, cisim vo Lklisolorin 
yeni  miihiim  olamotlorini  aşkar  etmok  hcsabina,  onlan  pnginloşdirir, 
dəqiqloşdirir. Mosolon, müasir insanlarm istifado ■diklori molekula, atom vo s. 
mofhumlan  başqa  mona  kosb  cimisdir.  Bir  zaman  atom  cismin  on  kiçik  vo 
bölünməz  hissosi  kesab  edilirdiso,  indi  onun  torkibindo  neytron,  proton, 
pozotron ■imi  hissolor  olduğu aşkar edilmişdir.  Bununla  da  homin ■udhumun 
mozmunu doyişilmiş, doqiqləşmişdir. 
Tolim  zamani  obyektiv  alomin  qanunauyğunluğunu  oks  ctdiron  ко  insan 
tocriibosinin  noticolorini  ümumiləşdiron  miioyyon  elmi  [anofhumlar  vo  onlar 
arasındakı  olaqo  şagirdə  ardıcıl  olaraq iyrodilir. Mosolon,  IV  sinifdə  şagirdlorə 
sklet,  onurğa,  döş  qəfosi,  fcololor,  qan,  ürok  vo  s.  haqqinda  molumat  verilir. 
Noticodo, tnlarda homin iizvlor haqqinda sado mofhumlar yaranir. Tolim •sindo 
şagird  mofiiumlan  monimsomoklo  kifayotlonmir,  İKÜnün  idrak  təcrübosini 
genişləndirib  dorinloşdirmək  iiçiin  bu  kazır.  mənimsənilmiş  mofhumlardan  bir 
material  kimi  istifado  edir.  Molhumlann  mozmununu  monimsəmək  üçün 
şagirdlər  miioyyon  mhklor  oldo  etmolidirlor.  Bundan  başqa,  onlann  montiqi 
tofokkiirii 

335 
171 
inkişaf cəhətdon müvafıq səviyyədə olnıalıdır. Holo kıcıi məktobyaşlı şagirdlərdə 
müollimin köməyi ilə miixtolif mofhuml*] («cv heyvanları», «vəhşi hcyvanlar» , 
«yırtıcı  «hcyvanlar»  ve  Л  yaranmağa  başlayır.  Mosələn,  III  sinifdə  müəllim 
«\'ohşi qııslam, bohsini keçərkən uşaqlar qızdquş, bayquş, yapalaq, qırgı vo lacın 
kimi yırtıcı quşlarla tamş olurlar. Bu əsas iizorindo onlarda müvalid tosovviirlor 
yaranir. Miiollim bu təsəvvürləri tohlil cdir, haqqinda danışılan quşların oxşar vo 
forqli  olamotlorini  uşaqlara  çatdınj  Şagirdlər  öyrənirlər  ki,  yırtıcı  quşlar  başqa 
xırda  qusları  vo  momolı  heyvanları  ovlayırlar,  onlar  çox  siirotlo  uçur  vo 
şığıyırlar. Beloliklo, miivafiq mətrıum yaranir. 
Əsas  mosolo,  məfhumlann  şagirdləro  monimsodilmosidir.  Bu,  müəllimin 
məharətindən  asılıdır.  Mosolon,  fərz  edok  ki,  müolliıtt  məfhumlarda  ümumilik 
dorəcosinin  miixtolif  olduğıınu  şagirdləii  başa  salmağı  qarşısına  məqsəd 
qoymuşdur.  Bunun  üçiin  o,  ya/ı  taxtasına  «iiçbucaq»  sözünü  yazır  və  altından 
«itibucaqlı»  yazır  va  şagirdlordən  daha  no  kimi  üçbucaqlar  olduğunu  soruşıır, 
onların  vcrdikləri  cavablarda  yazılır.  Beloliklo,  miiollim  şagirdlori  belo  bir 
nəticəyo gotirir ki, üçbucaq itibucaqlı, korbucaqlı üçbucağa vo ftJ nisboton daha 
iimumi mofhumdur. 
Şagird  ümumiləşdinnəsinin  bir  sira  forqli  cohotlori  vardir.  Bozon  uşaqlar 
miihiim  əlamətlər  ovozino,  ikinci  doroeoli  əlamətlorə  istinad  edirlor.  Bu  halda 
mofhumlarm  mozmunu  qeyn-miihiim  olamətlər  hesabına  gcnişlənir.  Mosolon, 
kiçik  moktobyash  şagirdlər,  yalniz  uça  bilmok  olamətinə  göro,  həşoratları  da 
quşlaı cərgəsinə qoşurlar. 
Mofhumlarm monimsonilmosindo onlann ohato daires
5 
məhdudlaşdırmaq 
halına da tosadüf edilir. Mosolon, uşaq göbəl; bitki hesab etmir. 
Əgor  cisimlərdəki  miihiim  əlamətlor  uşaqlara  aydin  de 
? 
onlar  bu  cismin 
başqa  cisimlo  oxşarlığını,  iimumi  cohotini  bilmirlor.  Mosolon,  quşlar 
məfhumunu  mənimsoyərkən  uşaqlar  toyuqların  homin  dəstəyə  aid  olduğunu 
unudurlar.  Onl  fikrinco,  quş  ancaq  göydə  uçandır.  Demoli,  nozoro  almaq 
lazımdıı  ki,  kiçik  məktəbyaşlı  şagirdlorin  cisimlərdoki  miihiim  olamotlori 
ayırması  onlann  idrak  tocrübəsindon  asılıdır.  Mohz  bu  tocriibonin  azlığı 
nəticəsidir ki, I—II sinif şagirdləri mofhumlan monimsJ yərkon, başlıca olaraq, 
zahiri  olamotlori  osas  götüriirlor;  konkret  molhumlan  ilk  dofo  monimsoyon 
zaman onlar cismin voziiosini, 
336 bnunla görülən işi göstərirlər. Mosolon, «günəş, inək, quş nədir?» ■ualına I-
II sinif şagirdlori adoton belo cavab verirlər: «Günəş tzdırır, istidir», «inək süd 
verir», «quş uçun> və s. Bunlar göstərir kı. uşaqların ümumiləşdirməsi qavrayış 
çərçivəsindon о qodor də konara çıxmır. Başqa sözlə, uşaq bilavasito qavramlan 
əlamətlərə latinad edir, bilavasito müşahidə edo bilmodiyi olamotlori isə 
uııııımiləşdirmokdə çətinlik çokir. Miiollim cismin miihiim •lamətlorini miihiim 
olmayan əlamətlərdon forqləndinrıoyi şagirdə ©yrətməlidir. 
Tolim  prosesindo  şagirdlorin  mofhuma  no  dorocodo  yiyələndiklərini 
yoxlamaq  üçün  tərif  vcrdirmək  də  məqsədəuy-fkundur.  Ancaq  nozoro  almaq 
lazımdır ki, şagirdlər çox zaman mofhumu bilir, onunla fikri omoliyyat icra edir, 
lakin  ona  torif  vcrməkdə  çətinlik  çəkirlər.  Demoli,  şagirdləro  məflıuma  torif 
vcrməyi  öyrətmək  lazimdir.  Molumdur  ki,  t o r i f   vermok  molhumun 
mozmununu  açmaq,  yeni  onun  mozmununu  omolo  getiron  iimumi  ve  miihiim 
əlamətlori  göstərmək  demokdir.  Məsəlen,  şagird  kvadrata  tərif  vermək  üçün 
onun dördbucaqlı olduğunu, düz bucaqlara ve bərabər teroflero malik olduğunu 
bılmolidir.  Yoni  torif  vcrerkon  oraya  cismo  xas  olan,  lakin  onu  heç  euro 
sociyyelondirmeyon ikinci dərəceli elamotleri daxil etmok olmaz. Torif qisa vo 
aydin  ifado  olunmahdir.  Şagirdlər  hor  bir  mofhuma  torif  verorken:  a)  cismin, 
hadisonin  hansi  qrupa,  hansi  novo,  qanuna  vo  s.  aid  olduğunu;  b)  onlann 
forqlondirici olamet-lorini göstərmolidirlor. 
Bu  morhololordon  sonra  şagirdlərin  meflıuma  şüurlu  surotdo  yiyolonib-
yiyolenmodiklorini  toyin  etmok  iiciin  onlann  homin  mofhumdan  omoli  surotdo 
песо istifado etdiklorino diqqot yetirmok lazimdir. 
H  ö  к  m  ,  varlığın  cisim  vo  hadisolori  arasinda  miioyyen  olaqo  vo 
münasibotin  olub-olmadığını  iqrar  vo  ya  inkar  etmokden  ibarotdir.  Hökm 
cismin,  hadisonin  bu  ve  ya  diger  cohetini  oks  etdirir.  «Azorbaycan  tobii 
sorvotlorlo  zongindir.»  Burada  tobii  sorvotlorin  zonginliyi  ilo  Azorbaycan 
arasinda miioyyon olaqo olduğu oks etdirilir. 
ilökm  dil  materiallan  osasinda  ifado  olunur.  Onun  osas  ifado  vasitosi 
q r a m m a t i k   c i i m l o d i r .   Her  hansi  hokmii  ifado  edon  cümlədo 
üç  osas  iinsiir  vardir:  1)  s u b y e k t ,   yaxud  miibtoda  -  haqqinda  müəyyən 
fikir  yürüdülən  gcrçok  cisim;  2)  p  r  e  d  i  к  a  t,  yaxud  xəbər  -  cisim  haqqinda 
söylənən fıkir; I məfhumlar arasinda işlədilən iqrari və ya inkari b a ğ 1 а у ı с i. 
Mosolon,  «Nizami  Gəncəvi  dahi  Azərbaycan  şairidir». 
Bu 
hökmdə,  «Nizami 
Gəncəvi»  subyckt,  dahi  Azorbaycan  şairi  ifadosi  predikat, 
«dın> 
isə  subyektlə 
predikatı əlaqəlondirən bağlayıcıdır 
U m u m i ,   x ü s u s i   v   о   f ə r d i   h ö k m l o r   vardır  «Bütün 
quşlar uçur» ümumi, «Bəzi quşlar suda üzür» xüsusi, «Bu quş 
gözeldİD> 
isə fərdi 
hökmdür. 
Hökmlər  i q r a r i v ə i n k a r i   olur.  «ТəхəууШ  insana 
məxsusdur» iqrari, «hcyvanlarda şüur yoxdun> inkari hökmdür. 
Cisimdə hər hansı bir sifətin iqrar və ya inkar edilməsinin səciyyəsinə görə 
ş ə r t i ,  t ə q s i m i  və q ə t i  hökmläi vardır. 
Hər hansı bir fıkrin həqiqiliyi hökmdə söylənilmiş şərtlərdon asılıdırsa, bu, 
ş  ə  r  t  i  h  ö  к  m  adlanır.  Mosolon,  «Əgər  şagird  müntəzəm  surətdə  çalışarsa, 
dərslərindən geri qalmaz». 

 
Təqsimi hökmlərdə hər hansı cismo aid olan bir песө xüsusiyyət iqrar və ya 
inkar edilir. Məsələn, «Akif ya birinci, ya" ikinci, ya da üçüncü sinifdo oxuyur». 
Hökm  cisimdə  bu  və  ya  başqa  bir  əlamətin  olduğunu  şortsiz.  danışıqsız 
iqrar  və  ya  inkar  edirsə,  о  qəti  hökm  hesab  olunur.  Mosolon,  «Bakı  Xəzər 
dənizinin sahilində yerləşir», «Materiyasız hərəkət yoxduD>. 
Insanlar  həmişə 
öz 
hökmlorinin  doğru  olub-olmamasıni<  yoxlamağa 
çahşırlar.  Bu  cohotdon  hökmlərin  üç  növünü  xüsusilH  qeyd  etmok  lazimdir. 
Buraya 
m ü m k ü n l ü k ,  
g e r ç ə k l i k  
vfj 
z ə r u r o t   
h ö k m l ə r i  daxildir. 
Mümkünlük  hökmiində,  cisimlo  onun  əlamot  vo  ya  keyfiyyəti  arasındakı 
olaqo ehtimal kimi başa düşülür. «Bolkə bu gün hava tutuldu, yağış yağdı», «01a 
bilsin ki, başqa planetlərdə hoyat vardır». Bu hökmlərdə deyilən olamət cisimdə 
ola da bilər, olmaya da. Belo hökmlərin həqiqiliyi təcrübə ilə yoxlanıhr. 
Gerçəklik hökmü cisimlo, onun xassosi. sifoti arasındakı əlaqəni oks etdirir. 
Mosolon,  «Bu  gün  hava  tutqundur»,  «Üzeyil  Hacıbəyov  milli  operamızın 
banisidin>. 
Zərurət  hökmü  cisim  vo  hadisələrlə  onlann  olamotlori  arasinda  mövcud 
olan zoruri əlaqələri oks etdirir. Bu, hökmiin on yiiksok formasi hesab olunur. 
Çünki  zərurət  hökmlori  tobiot  vo  comiyyot  qanunlan  haqqinda  elmin  son 
sözünü qeyd edir. Mosolon, «Ycr 
338 |önəş ətrafında firlamr», «Ayda hoyat yoxdun>. Dcyilonlordon iydin olur 
ki, mümkiinlük hökmü ola biləcəklori, gerçəklik hökmii olanlan, zərurət hökmü 
iso hökmon olmalıları oks etdirir. Bu da lofokkürün təşəkkül etməsində 
miihiim rol oynayır. 
Hökmün bütün növlərinə adam birdən-birə yiyəlonmir. İnsanın flbrdi hoyat 
prosesindo  hökmlor  sadə  fonnalardan  mürəkkəbə  doğru  tədriclə  inkişaf  edir. 
Buna tolim prosesi ciddi tosir gostorir. Mosolon, birinci sinif şagirdləri miixtolif 
cisim  vo  ya  hadiso  haqqinda  holo  tok-tok  faktlara  istinad  edorok  miihakimo 
yiirüdürlər. Onlann fikrinco, hor bir hadiso bir sobobdon iroli golo bilor, cisim 
vo  hadisonin  muxtolif  xiisusiyyotlorinin  ola  bilmosi  holo  onlara  kifayot  qodor 
çatmır. Buna göro do şagirdlərdə on çox gcrçoklik hökmləri özünü gostorir. Bu 
cohot tolim prosesindo nozoro ahnmahdir. 
Molumdur  ki,  tolim  zamani  şagirdlərə  fıkirlorini  miioyyon  tiimlolorlo 
diizgiin  ifado  etmoyi  öyrədirlər.  Hor  ciimlo  iso  miioyyon  fikri,  hökmü  bildirir. 
Demoli,  şagirdin  qurduğu  ciimləlor  üzorində  müollimin  apardığı  iş  böyük 
ohomiyyoto  malikdir.  Bu  halda  şagirdlərdə  öz  fıkirlərini  diizgiin  ifado  etmok 
bacarığı inkişaf cdir. Lakin bu vo ya digor qrammatik qaydanı şərh ctmok 
iiciin 
tagirdin  qurduru  ciimlolorin  mozmunca  obyektiv  varlığa  uyğun  golib-gəlmədiyi 
bozi müəllimləri az maraqlandırır. Onlar osas mcyar olaraq ciimlonin qrammatik 
cohotdon  diizgiin  olmasını  götüriirlər.  Çox  zaman  şagirdlər  yalniz  kitabdakı 
niimunolori  tokrar  edir,  ya  da  çox  sado,  bosit  ciimlolor  qururlar;  belo  cümlələr 
iso  bilik  clitiyatim  zənginloşdirmir.  Tocriiboli  miiollim  şagirdloro  mohz  hansi 
mövzudan  vo  ya  hansi  sahodon  misal  gətirməyi  söyləyib,  onlan 
istiqamotlondirir.  Bu  halda  şagirdlorin  təfəkkürü  məzmunlu  material  osasinda 
inkişaf  edo  bilor,  hom  do  bu  material  varlığı  diizgiin  oks  etdinnolidir.  Elo 
hökmün  do  sociyyovi  xiisusiyyoti  hoyati  diizgiin  oks  etdirmosidir.  Demoli, 
hökm  о  zaman  hoqiqi  ola  bilor  ki,  onun  mozmunu  obyektiv  gerçokliyə  uyğun 
golsin.  Bozi  halda  miiollim  şagirdin  yazı  işində  gözəl  sözlərlə  ifado  olunan, 
qrammatik  cohotdon  solis,  lakin  heç  bir  aydin  tosovviir  yaratmayan  hökmlərin 
üstündən sükutla keçir ki, bu da sohvdir. 
Şagirdin  iroli  sürdüyü  hökmlorin  olaqoli,  ardıcıl,  osasli  olmasina,  elmi 
cohotdon diizgiinliiyiino diqqot yetirihnolidir. 
Tofəkkürün fonnalarindan biri do i s t i d 1 a 1 vo ya о q 1 i I n о t i с о d i 
r. Artiq, qeyd edildi ki, cisim vo hadisolor arasındakı 
339 olaqəlori ifadə edən hökmlər ya doğru, ya da yanlış ola bilor. Bır sira 
hallarda hökmün doğru və ya yanhş olmasi bilavasito qavrayış noticosindo 
müəyyonləşdirilir. Mesolon, «Bu gün hava ço| istidir», «Bu parça qırmızıdın>, - 
kimi hökmlor bilavasitə aşkar olur. Lakin bir çox hallarda hökmün doğru vo ya 
yanlışhgınt bilavasitə müşahidə ilə müəyyənləşdirmok miimkiin olmur. 
müoyyən hökmün doğruluğıınu əqli əməliyyat vasitosiilə sübut ctmək lazim 
golir. Hər hansı hökmiin doğınluğu başqa hokmlorın diizgiinlüyündən noşət 
edirsə, belə təfəkkür formasma i s t i d 1 a I və ya ə q 1 i n ə t i с о deyilir. 
İstidlal obyektiv alom hadisolorinin molum olaqolori osasinda namolum 
olaqolorim bilmokdon ibarot olan tofokkiir formasidir. 
Əqli nəticonin iiç növü var: induksiya, deduksiya, təşbih. 
i n d u k s i y a ,  ayn-ayn faktllar, hallar iizorindo apanlan  miişahidolor 
osasinda iimumi notico çıxarmaqdan ibarot olan. xüsusidən iimumiyo gcdon oqli 
noticodir. Bu qayda ilo oldo edilon iimumi notico biitiin hallara, hotta müşahido 
edo  bilmodiklorimizo  do  şamil  edilir.  İnduksiyanın  köməyi  ilo  şagirdlor 
fizikanın,  kimyanın,  təbiətşiinaslığın,  ictimai  inkişafın  vo  s.  qanunlarını 
mənimsəyirlər.  Qızıl,  gümüş,  mis,  dəmir  vo  çuqunun  yüksok  temperaturda 
oridiyini  müşahidə  cdib  belo  bir  iimumi  notico  çıxanrlar  ki,  metallar  yüksək 
tcmperaturda əriyir. Bu. induktiv istidlaldır. 
D e d u k s i y a ,   molum  olan  iimumi  müddoaya  osason  miioyyon 
xiisusi  hallar  haqqinda  notico  çıxanııaqdan  ibarot  olan,  umumidon  xiisusiyo 
gedon  oqli  noticodir.  Riyazi  tcoremlorin  isbati  on  cox  dcduktiv  yolla  gedir. 
Mosolon,  üçbucaqda  verilmis  bucagin  digor  bucaqdan  böyük  olduğunu  isbat 
etmok  iiciin  belo  bir  dcduktiv  istidlal  qurulur.  İsbat  cdilmişdir  k i ,   üçbucağın 
böyük  təroli  qarşısında  duran  bucaq  böyük  olur.  Bu  bucaq  da  böyük  tərolin 
qarşısında durur. Demoli, bu bucaq о biri bucaqdan böyükdür. 
T  ə  ş  b  i  h  zamani  hadisolor  arasındakı  qismən  oxşarlıq  osasinda  notico 
çıxarılır. Demoli, təşbih iki cismin, iki hadisonin bu vo ya başqa cohotdon bir-

335 
173 
birino oxşamasına osaslanaraq, homin cisim vo ya hadisonin başqa cəhotlərdən 
bir-birino  oxşaması  hökmünün  çıxanlmasından  ibarot  oqli  noticodir.  Təşhih 
xüsusidon-xiisusiyo  gcdon  istidlaldır.  Mosolon,  Yerin  vo  Marsm  fiziki 
quruluşundakı oxşarlıq osasinda Marsda da hoyatin olmasi 
340 
fhtunalini iroli siirürdülər. Təşbih сох da etibarh oqli notico hesab 
bdilo bilmoz. Onun noticosi bozon doğru, bozon do yanlış olur. 
Təşbihin  düzgünlüyü  miiqayiso  edilon  cisim  vo  hadiso  laqqmda  biliyin 
genişliyindən, dərinliyindən, miiqayiso üçiin 
Jotürülən əlamotlərin miihiim olmasindan, onlar arasındakı forqləri 
fcrindon dork etməkdon asılıdır. 
Əqli  nəticənin  göstərilən  növləri  birdən-birə  təşəkkül  etmir.  Buna  uşağın 
həyat təcrübəsi vo təlim-tərbiyosi ciddi tosir gostorir.  Miişahidolor göstərmişdir 
ki,  kiçik  uşaqlar  tək-tok  faktlan  mıişahido  edib,  onlarda  olan  oxşar  cəhotlori 
ayıraraq iimumi- 
Hoşdirməyi  bacarırlar.  Bununla  uşaqları  ayn-ayn  faktlardan  iimumi  fcticəyə 
gətirmok  mümkündür.  Bu  halda  qanun  və  noticələr  şagirdə  başa  diişülmədən 
əzbərlədilmir, şiiurlu surotdo mənim- 
flodilir. Buna göro moktobdo fonləri clə tədris etmok lazimdir ki, şagird hor bir 
noticəni, qanunu sadoco ozborləyib yadda 
'iaxlamaqla kifayətlonməsin, onları özünün canlı müşahidolərino 
[esasən çıxardığı nəticələr kimi mənimsəsin. 
Şagirdin  cisimlo,  hadisə  ilə  tanışhğı  daha  çox  induktiv  yolla  арапһг.  Yoni 
şagird  cismin,  hadisonin  ayn-ayn  hallarmi  müşahidə  ctmokdon  iimumi 
noticoloro,  iimumi  anlayışlara  golir.  Sonra  iso  oxşar  cisim  vo  hadisolori 
öyrənmək iiciin artiq molum anlayışlardan, noticolordon başlayıb materiah otrafli 
öyronməyə, miieorroddon konkreto, umumidon xiisusiyo keçir. Bununla da etraf 
varlığı  dorindon  dork  edir.  Lakin  bu  proses  özbaşına  gctmir,  bunun  iiciin 
miiollimin xiisusi soy göstonnəsi vacibdir.