Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§ 1. Diı/t/.itin novlori 
 
Q e y r i - i x t i y a r i   d i q q o t   hcyvanlarda  da  vardir.  Çünki  о 
cisim  vo  hadisolorin  bilavasito  tosiri  noticosindo  omolo  golir.  Hit  halda 
qiciqlayicimn  xassolorindon  asih  olaraq  diqqot  miioyyon  obycktləro  yönələ 
bilir.  Demoli  qabaqcadan  qarşıya  qoyulmui  moqsodlo,  heç  bir  xiisusi  niyyotlo 
bagh  olmayan  vo  iradi  cohd  tolob  ctmoyon  diqqoto  q c y r i - i x i y a r i    
diqqot deyilir. 
Şagird  maraqh  hekayo  dinlədiyi,  kinoya  baxdığı  zaman  onda  diqqotin 
homin  obyekto  yönolməsi,  mərkozloşməsi  baş  verir.  Lakin  bu  zaman  xiisusi 
iradi  soy  tolob  olunmur.  Bu  qeyri-ixtiyari  diqqotdir.  Yoni  qeyri-ixtiyari  diqqot 
insanin  qarşısındakı  moqsodlo  bilavasito  bağlı  olmur.  Mosolon,  dors  zamani 
sinfın  qapisj  açılarkon  şagirdlor  dərhal  dönüb  baxırlar;  bu  zaman  içəri  giron 
adam onlann diqqotini özüno colb cdir. 
Qeyri-ixtiyari  diqqot  zamani  insanin  psixi  foaliyyoti  otraf  cisim  vo 
hadisolordon asih olaraq onlara yönolir. Buna göro, qeyri-ixtiyari diqqot adamin 
hazırlığı  olmadan,  qiciqlandincimn  bilavasito  tosirilo  omolo  golir,  yalniz 
qıcıqlandıncı  tosir  etdiyi  müddotdo  mövcud  olur.  Onun  gorginliyi 
qiciqlandincimn qiivvo-sindən asılıdır. 
Qeyri-ixtiyari diqqot cisim vo hadisolorin bilavasito tosirindon asih olsa da, 
onu  hec  do  ətrafda  baş  veron  hor  bir  hadiso,  hor  bir  qıcıqlandırıcı  omolo 
gotirmir. Qeyri-ixtiyari diqqotin omolo golmosi iiciin tosir edon qıcıqlandırıcılar 
bir sira xususiyyotloro malik olmalıdır. 
 

148 
1 .  
Q ı c ı q l a y ı c ı n ı n   q ü v v ə s i   v o   g ö z l ə - j  
n i l m o d o n  t o s i r i .  Qiivvotli sos, giiclii işıq, koskin iy diqqoti colb 
edir. Onlann tosiri bilavasito qiciqlayicimn miitloq 
292 ■vvosindon deyil, nisbi qüvvəsindən asılıdır. İki qıcıqlayıcıdan bnsi daha 
qiivvotlidirso, diqqoti do mohz о colb cdocokdir. Ogor ■ciqlayicilann qüwosi 
bəraborloşirso, onda diqqot gah bu, gah da İRşqa qıcıqlayıcıya yönəlir. Yoni 
diqqot iki cyniqiivvoli, lyniohəmiyyotli qıcıqlayıcı arasinda toroddüd etmoyo 
başlayır. Bnlardan gah biri, gah da digori iistiin olur vo diqqoti öziinə colb r.lir 
2.
 
Q i c i q l a y i c i m n   y c n i l i y i ,   q e y r i   a   d   i   - ■  
y  i  ,  k o n t r a s t l ı ğ ı .  Yeni oyani vosait, yeni maşın mo-■cli, sinifdo 
yeni  şagirdin olmasi vo s. qeyri-ixtiyari surotdo diqqoti Molh edir. Molumdur 
ki, otraf aloındo baş veron yeniliklor dorhal Ibolodləşmə reflcksi omolo gotirir. 
Adam homin yeni hadisonin bdon ibarot olduğunu bilmoyo can atir.
 
3.
 
O b y e k t i n   h o r o k o t d o   o l m a s i .   Molumdur  |u, 
horokotsiz cisimlor, adoton, diqqoti ya colb etmir, ya da ancaq Xiisusi moqsod 
olduqda  diqqoti  homin  obyektin  iizorino  yönoldirik. 
1 
ok 
in 
hərəkətin 
başlanması vo ya kosilmosi do diqqoti colb edir. Müəllim şagirdlərin diqqotini 
noinki  sosini  qaldinnaqla,  hom  do  Izahatini  dayandirmaqla  da  colb  edo  bilor. 
Bozon  sinif  otağında  Uzun  miiddot  horokotsiz  dayan-mis  oyani  vosait 
götürüldiikdən lonra onun yeri diqqoti colb cdir. «Burada no var idi?» 
Qeyri-ixtiyari  diqqot  hom  do  insanin  cmosional  voziyyotindon  asih  olaraq 
omolo  golir.  Buraya  insanin  sağlamlıq  dorocosi,  ohvali-ruhiyyosi,  tolobati, 
maraqlan  vo  s.  aiddir.  Mosolon,  bir  cismo  maraq  davamh  diqqot  yaradir,  onu 
uzun  miiddot  miişahidə  etmoyo,  öyrənməyə  yönəldir.  Bundan  olavo,  tosir  edon 
qiciqlayicimn  insanin  tolobatlanna,  daxili  voziyyətino  uyğun  golmosi  do 
vacibdir. Ac adami xörəyin iyi tez colb cdir. 
Dcyilonlordon  aydin  olur  ki,  qeyri-ixtiyari  diqqot:  1)  bizo  tosir  edon 
qıcıqlayıcıların xiisusiyyotlorindon, yoni xarici soboblordon; 2)   insanin   daxili   
cmosional   voziyyotindon, şəxsiyyətin 
İstiqamətindon asılıdır. 
i x t i y a r i   d i q q o t i n   yaranmasi  insanin  xiisusi  niyyoti  Vo 
moqsodilo bağlıdır. O, daha çox foaliyyot prosesindo omolo golir vo foaliyyotin 
tonzim  edilmosinə  yönolmiş  olur.  K.  Marksin  •özlorini  xatırlayaq.  О  göstərirdi 
ki,  omok  fiziki  qüvvolərin  gorginliyi  ilo  yanaşı  diqqoti  mərkozloşdinnoyi  do 
tolob edir. 
Qarşıya qoyulmuş şüurlu moqsodlo baglı olaraq omolo golon və müəyyən 
iradi səy tələb cdən diqqətə i x t i y a r i  d  i  q  q  •   dcyilir. 
Bu  halda  bcyində  ikinci  siqnalların  -  söz  siqnallannın  tosiriil  optimal 
oyanma sahosi omolo golir. Konardan göstoriş, özün təlimatlandırma (daxili nitq 
vasitosilo),  xiisusi  niyyot  ixt  diqqot  üçün  əlvcrişli  zomin  yaradir.  Mosolon, 
şagird  foaliyyotini  öz  moqsodino  miivafiq  olaraq  cv  tapşırıqlarını  у  yctirməyo 
yönoldir vo homin iş üzərində cəmləşdirirso, bu ixti diqqotdir. 
- ixtiyari diqqot, şiiurlu surotdo icra olunan foaliyy moqsodi ilo olaqodar 
olub, obyekti miioyyon sistem iizro, hom otrafli öyrənməyə imkan verir. ixtiyari 
diqqotdo cisim vo hadiso insan iizorindo deyil, oksino, insan onlann iizorindo 
hakim o' Mosolon, dozgah arxasında işləyən şagird öz diqqotini, qarşı" 
moqsəddon asılı olaraq, cmal olunan materiala, dəzgaha, otra olan əlavə alətləro, 
ölçü cihazlarına yönoldir; onun qarşıs dəzgahı sazlamaq moqsodi qoyulduqda 
dəzgaha, onun hissələ" matcrialı emal ctmok moqsodi qoyulduqda materiala, о 
böyükliiyüno, forma vo hamarhğına, işin keyfiyyətini yoxla moqsodi osas 
olduqda iso ölçü-nozarot cihazlarma diqqot edi. Şagirdlərin yazı işlorini 
yoxlayarkən müəllim qarşıdakı mod səddən asih olaraq, öz diqqotini gah yazının 
mozmununa, gah ayri ayn sözlərin, horf vo roqomlorin no dorocodo diizgiin 
yazılmasına yönəldir. 
ixtiyari  diqqot  prosesindo  biz  hec  do  tosir  edon  biitiin  qıcıqlandırıcıları 
deyil, yalniz moqsodimizo miivafiq olan qıcıqlan-dincilan seçirik. Bu iso homin 
obyektloro diqqot etmoyo qabaq-cadan hazırlaşmağı tolob cdir. Mosolon, şagird 
miiollimin  fizikadan  nümayiş  etdirdiyi  tocriiboloro  diqqot  yetirmok  iiciin 
qabaqcadan  öz  qavrayışını  bir  növ  planlaşdırır;  hansi  torofdon,  osason  noloro 
baxacağını,  nolər  eşidə  və  göro  biləcəyini  qabaqcadan  toxminon 
müoyyənloşdirir. 
Hor hansı işlə məşğul olduqda bir sira başqa amillor tosir göstərib, diqqotin 
yayınmasına  sobob  olur.  insamn  bu  mancolori  aradan  qaldinnaq  vo  ya  onlann 
təsirini zoiflətmək üçün iradi soy göstonrıəsi lazim golir. 
Foaliyyotin  biitiin  növlərində,  xüsusən  do  şagirdlərin  tolim  prosesindo, 
davamh ixtiyari diqqotin omolo golmosi bir sira şərtlordən asılıdır: 
1. 
Homin  foaliyyoti  yiiksok  səviyyədə  yerino  yetirmok  üçün 
с vo məsuliyyəti aydin dork etmok. Xiisuson do foaliyyotin 
imai monasim, faydasını aydin dork edondo diqqotin davamlılığı IT. 
2.
 
İcra  edilon  işin  vo  ya  foaliyyotin  konkret  moqsodini  aydin  rk  ctmok. 
Bozon şagird vo ya tələbə hor hansi tolim teriahnin no üçün öyrənildiyini aydin 
dork  etmir.  «Оугəптəк  tirinə  оугəптəк»  vo  ya  imtahan,  yaxud  sorğu  zamani 
miiollimo vab vermok namino oxumaq hec bir şcy vennir. 
3.
 
Adəti iş şəraitinin olmasi. Buraya iş rejimi, iş yerinin lazimi liqodo olmasi 
vo iş alətlorinin yararlılığı vo s. daxildir. Konar cıqlayıcıların aradan qaldınlması 
da  işin  müvəffoqiyyəti,  qqətin  morkəzləşmosi  üçiin  vacibdir.  Əlbəttə,  zəif 
qıcıqlayıcı-rın  tosiri  insanin  diqqotini  hcç  do  həmişə  yayındınnır,  əksinə,  "zən 
diqqotin  gərginliyino  miisbot  tosir  edo  bilir.  «ölüm  sükutu»  ~km  sürən  iş 
yerində diqqotin mərkəzləşməsi heç də həmişə 
onilən soviyyədo olmur. Hələ vaxtıilə İ. M. Seçcnov belə  fcnaotə golmişdi 
ki,  «miitloq»  səssizlik  zehni  foaliyyotin  somə-losini  artırmır,  oksino,  azalda 

 
bilir.  О  belo  bir  fakt  gotirir.  Böyük  kitabxanaların  birindo  elmi  işçilər  üçün 
xiisusi  otaq  ayrılmışdı:  İDraya  kənardan  heç  bir  sos  daxil  ola  bilmirdi.  Otağın 
özündə  olan  fcoslər  də  yayıla  bilmir,  udulurdu.  Noticodo  miitloq  sakitlik 
lyaranırdı.  Bclo  bir  otaqda  heç  kəs  məhsuldar  işləyə  bilmirdi,  lodricən 
adamlarda yuxulu vəziyyət yaranırdı. 
Dərsliklərdə  gotirilən  bu  misal  onu  göstərir  ki,  iş  iiçün  əlvcrişli  forait 
dedikdo  adoti  iş  şoraiti  nozordo  tutulur.  Bu  da  hor  bir  adamin  6z  foaliyyotini 
somoroli  surotdo  təşkil  etmok  üçün  hansi  şəraitə  alışmasından  da  çox  asılıdır. 
Napaleonun generallanndan birinin ■top gurultulan, monni partlayışlan olan vaxt 
daha yaxşı düşüniirəm», - demosi do təsadüfi deyildir. 
4.  Əlavə  maraqların  yaranmasi.  Bozon  foaliyyotin  özü  vo  ya  gedişi  şagirdi 
bilavasito  maraqlandınnır,  noticoyo  olan  maraq  vo  ya  o/ünütəsdiq  hovosinin 
yaranmasi  olavo  maraq  kimi  diqqoti  işin  lışino  soforbor  etmoyo  köməklik 
gostorir. Maraq hom ixtiyari, hom do qeyri-ixtiyari diqqoti colb edon on qiivvotli 
amillordon  olub,  obyekti  otrafli  qavramağa  vo  yadda  saxlamağa,  dorindon 
öyronməyə,  işi  sona  çatdınnaqda  qarşıya  çıxan  çətinlikləri  aradan  qaldırmağa 
adami tohrik edir. Maraq davamh, geniş və təsirli olduqda, diqqətə miisbot tosir 
göstərir. 
Görülən  işə  və  dərk  olunan  obyektə  münasibotə  osason  marağın  ıkf  növü 
vasitositosiz  vo  vasitoli  maraq  ayird  olunur.  Vasitəsiz  marapl  obyektin  özü 
doğurur, vasitoli maraq iso həmişə notico ilo olaqoobyektin  ohomiyyotini,  zoruriliyini  bast'  düşdükdo,  miioyyon  şeyi  bilmok 
insanin  tələbatıııa  ce\rildikde^,  biliklorin  omoli  totbiq  edilmosi  nümunələri 
göstorildikdo yaranir. 
Diqqotin hor iki növü bir-birindən keyfiyyotco forqli olsa (It, bir-biri ilo six 
əlaqədardır. Şagird diqqotini mosolo hollin# yönoltmok üçün ovvolco xiisusi soy 
göstərmoli  olur.  Olbotto,  oJ  belo  gorgin  soylo  uzun  miiddot  işləyə  bilmozdi. 
Lakin mosoloninj holli şagirdi çox maraqlandırdıqda, о, bu işdən miioyyon zövq 
aldıqda, onun diqqoti mosolo holli iizorino sanki öz-ö/üno yönolir. Psixologiyada 
bclo diqqot «ixtiyari diqqotdon sonraki diqqot* adlandinhr. 
ixtiyari  diqqotdon  sonraki  diqqoti  bir  proses  kimi  nozordon  kcçirsok,  onu 
iki  mərhələyə  ayira  bilorik.  Birinci  morholodo  şagird  öz  moqsodino  miivafiq 
olaraq  iradi  soy  gostorir  vo  dorslikdoki  mətni  öyronməyo  özünü  mocbur  edir. 
İkinci  morholodo  о,  mətnlə  maraqlanmağa  başlayır,  onu  «birnəfəsə»  öyronir». 
Bu  zaman  iradi  soy  vasitəsiz  maraqla  ovoz  olunur.  İkinci  morholo  öziinün  bu 
xüsusiyyətinə görə zahirən qeyri-ixtiyari diqqətə oxşayır. Lakin belə fikirloşmək 
diizgiin olmazdi. Çünki ikinci morholodo şagirdın motni oxumaq üçün iradi səy 
göstərməsi onun diqqoti qarşısına qoyduğu şüurlu moqsodlo miioyyon olunur. 
Dərsdə  şagirdlordə  ixtiyari  diqqotdon  sonraki  diqqotin  yaradılması  onlan 
yeni  lapşırıqların  icrasına  asanliqla  colb  etmok  imkam  verir.  Bunun  üçun 
müəllim şagirdlərdo tolim maraqlarının inkişafı vo torbiyosi məsələlərinə xiisusi 
diqqot yetinnolidir. 
Diqətin  nəyə  yönəlməsindon  asih  olaraq  onun  iki  növü:  x a r i c i   vo 
d a x i l i   diqqot  ayird  edilir.  Bu  iki  növiin  forqlon-dirilmosi  diqqotin 
foaliyyotini  tonzim  etmok  iiciin  do  vacibdir.  Xarici  obycktlərə  yönəlmiş 
diqqot  insanin  foaliyyotino  qoşularaq  onun  oşya  foaliyyotinin  tənzimində 
iştirak  cdir.  Xarici  diqqotsiz  insanin  otraf  alomin  cisim  vo  hadisolərino 
bolədləşməsi miimkiin deyildir. 
Daxili  diqqot  iso  şəxsiyyətin  öz  daxili  alomini,  foaliyyotini,  iimumon 
öziinü, öz xiisusiyyotlorini dork etmosi ilo olaqodardir! Bu nöqtcyi-nozərdən 
daxili diqqot yalniz insanlara moxsusdur, ■yvanlar öz monovi alomini diqqot 
obyektino çevirə, onu dork fctmok iizorindo «baş sındıra» bilmirlor. 
Xarici vo daxili diqqot bir-birini longidir. Yoni insanin eyni nmanda hom 
xarici cisimloro, hom do öz daxili alomino diqqot ketirməsi çox cotindir. 
Bozon hotta insan fikirləşərkən gözlərini yumur, sanki xarici alomdon tocrid 
olmağa çalışır. Diqqot daxili blemo yönoldikdə otraf alomin cisim vo 
hadisolori sanki dumanhq sindo olur, onlan aydin surotdo oks ctdirmok 
miimkiin olmur. Biitiin giin orzindo baş vermis hadisolori xatirlamaq, onu 
ölçüb-bıcmok, davranışa tonqidi yanaşmaq daxili diqqotsiz miimkiin [deyildir. 
Bu, bir torofdon, daxili diqqotin insan: hafizosi ilo iizvii olaqodo olduğunu, 
digor torofdon, insanin bir şəxsiyyət kimi fonnalaşmasında miihiim rol 
oynadığmı aydin surotdo siibut edir. 
§ 2. Diqqotin xiisusiyyotlori 
insanin diqqotini yaxşı vo ya pis xarakterizo ctmok oslindo bı/o heç bir şey 
vcrmir.  Çünki  diqqotin  miixtolif  xiisusiyyotlori,  kcyfıyyətləri,  özünəməxsus 
tozahiirlori  vardir.  Hor  bir  xüsusiyyət  ayn-ayn  şoxslərdə  özünəməxsus  şəkildə 
tozahiir  cdir.  Onlara  muxtolif  amillor  tosir  gostorir.  Odur  ki,  diqqotin  hor  bir 
xüsusiyyətini aynhqda izah ctmok lazim golir. Hor şeydən ovvol, diqqot onunla 
xarakterizo olunur ki, о no dorocodo bu vo ya digor obyekt iizorindo mərkəzləşo 
bilir.  Bundan  olavo,  insanin  öz  diqqotini  uzun  miiddot  bu  vo  ya  digor  obyekt 
iizorindo  saxlamasi  da  vacibdir.  Bos,  diqqot  no  qodor  obyekti  ohato  edo  bilor, 
bir obyektdon digorino no dorocodo asanliqla vo ya çotinliklo keco bilor? Biitiin 
bu cohotlor diqqotin xüsusiyyotlərindo özünü aydin 
surotdo gostorir. 
Beloliklo,  diqqotin  beş  osas  xiisusiyyoti  ayird  edilir.  Buraya  diqqotin 
mərkəzləşməsi, davamlılığı, həcmi, paylanması və 
keçirilmosi daxildir. 

150 
D i q q o t i n   m ə r k e z l ə ş m ə s i   zamani  şüurumuz  bir  obyekt 
vo  ya  bir  foaliyyoto  yönəlir,  başqalanndan  uzaqlaşır.  Başqa  sözlo,  yalniz  bir 
obyektə  yönəlmiş  diqqot  mərkəzləşmiş  diqqot  hesab  olunur.  Maraqh  bir  kitab 
oxuduqda,  riyazi  mosolo  holl  etdikdo  diqqotimiz  miivafiq  iş  üzərinə  cəmləşmiş 
olur. Bu zaman ətrafımızda baş veron hadisolori, tosir göstorən konar qıcıqlayı- 
297 

151 
cıları sezmirik. Diqqətin mərkəzləşməsi her hansi bir foaliyyo işə, obycktə dorin, 
fəal maraqla bağlıdır. 
Biz müəyyən bir obyekt, bir foaliyyət iizorindo diqqətimizi qodor qiivvotli 
mərkozləşdirsok, onu daha aydın qavraya və cdərik, foaliyyoti miivoffoqiyyətlə 
icra edərik. 
D i q q o t i n    h ə c m i    eyni vaxtda əhatə olunan, ay dork olunan 
obycktlorin miqdan ilo miioyyon edilir. Mosolon, ə eyni vaxt icorisindo tosir 
edon 10 obyektdon 5-i aydin qavranil demoli, diqqotin hocmi 5 obyekto 
borabordir. Homin cisimlo eyni anda oks etdirilməsi çox vacibdir, çünki adoton 
b' diqqətimiz çox siirotlo bir obyektdon başqasına kcçir, bu da Hi qotin hocmi 
barodo sohv tosovviir yaradir. 
Diqqotin böyük həcmə malik olmasi bir sira foali saholorindo çox 
ohomiyyotlidir. Mosolon, kəşfiyyaıçı eyni zam icorisindo no qodor çox obyekti 
ohato etso, yoni onun diqqotini hocmi no qodor böyük olsa, kəşfıyyat işi bir о 
qodor somoroli olar Müəllim eyni vaxtda no qodor çox şagirdə nozor yctiro 
bilso, sin bir о qodor yaxşı təşkil cdor. Diqqotin hocmi sabit deyil, miixtoli 
şortlordən asih olaraq, artib vo ya azala bilor. 
Diqqotin hocmi, hor şcydən ovvol, qavramlan cisim v hadisolorin bir-biri ilo 
no dorocodo six əlaqədo olmasinda obyektlorin sado vo mürokkobliyindon 
asılıdır. Bir-biri ilo J olaqodo olan 8-9 horfi eyni zamanda qavramaq miimkiin 
olmadi halda, söz omolo gotiron 10-15 horfi bir vaxtda qavram mümkündür. 
Mosolon «kltreeik» horflorini bir dofədo qavrayi yadda saxlamaq miimkiin 
olmur, homin horflor miivafiq torz" birləşdirilib «с 1 e к t r i к » sözü yazıldıqda 
iso qavrama tamamil asanlaşır. 
Diqqotin hocmi obyektlorin düzülüşündon, formasından böyük-
kiçikliyindən, rongindon vo s. asılıdır. Obyektlor miioyy qayda ilo düzüldükdo 
diqqotin hocmi çoxalır, qarışıq şokil olduqda azahr. Mosolon, yazida horflor bir 
sirada olsa, oha olunan horflorin miqdan çox olur; biri sotirdon yuxan, digori 
aşağ biri duz,o biri oyri vəziyyətdə düzülmüş olsa, diqqotin hoc azalir. 
Diqqotin   hocmi   qarşıda   qoyulan   moqsoddon, in foaliyyotinin 
xiisusiyyotindon do asılıdır. Mosolon, sabit miqdar obyektlori qavrayarkon 
qarşıdakı moqsod doyişdikdo, diqqot' hocmi do doyişecokdir. Bir halda 
obyektlori iimumiyyot 
298 
■avramaq,  digor  halda  buraxilan  sohvlori  tapmaq,  üçüncü  halda  iso 
ker 
bir 
obyektin  no  böyüklükdo,  no  fonnada,  no  rongdə  olmasını  ppmaq  moqsodi 
qoyula  bilor.  Hor  üç  halda  tosir  edon  obyektlorin  pııqdarca  eyni  olmasina 
baxmayaraq  diqqotin  hocmi  muxtolif  ©lacaqdir.  Qarşıdakı  moqsod 
mürəkkəbləşdikco diqqotin hocmi [izalacaqdir. Çünki bu zaman diqqot hor bir 
ayn obyekt iizorindo daha cox mərkəzloşəcəkdir. 
Diqqotin  hocmi,  çox  vacib  olan  iki  doroconi  -  diqqotin  JBiorkozləşmo  vo 
gorginlik  dorocosini  xarakterizo  etmoyo  imkan  vcrir.  Diqqotin  mərkəzloşmə 
dorocosi  hor  biri  tam  aydınlıqla  oks  olunan  obycktlorin  mohdud  miqdarda 
seçilməsində ifado olunur. Diqqotin gorginliyi iso yiiksok dorocodo morkəzləşmo 
ilo  narakterizo  olunur.  Çox  gorgin  diqqot  zamani  obyekt  hoddindon  •rtıq 
aydinhqla dork olunduğu halda, otraf cisim vo hadisolor, demok olar ki, sezilmir. 
Bunu  qaranlıq  gecədo  cib  fənərinin  saldığı  İsığa  bonzotmok  olar.  Bu  zaman 
fənərin işığının fokusunda olan usimlor lap aydin, otrafda olanlar bir qodor aydin, 
xcyli  konarda  olanlar  iso  tutqun  görünür  vo  ya  heç  göriinmür.  Əlbottə,  aydin 
riinon  cisimlori  diqqotin  morkozloşdiyi  obycktloro,  lap  aydin  ■prunenlori  iso 
gorgin  diqqot  obycktino  zahiron  bonzotmok  olar.  Cisimlori  qruplaşdırmaqla 
diqqotin  hocmini  artirmaq  olar.  Horfiori  yeni  öyrənon  uşaq  iiçün  hor  bir  horf 
aynca  bir  obyektdir,  amma  oxu  Vordisi  qazanmış  uşaq  üçün  hor  söz  bir  obyekt 
hesab olunur. 
D i q q o t i n  p a y l a n m a s i  eyni vaxtda i k i  muxtolif vo daha artıq 
işi yerino yetirmok bacarığı ilo xarakterizo olunur. Əgər adam eyni vaxtda 2 vo ya 
3 işlo məşğul olarsa (mosolon, miiollim sunfdo yeni materiah hom izah edir, hom 
şagirdlorin  intizamma,  тщ  do  öz  izahatının  aydin  olub-olmadığına  nozarot 
edirso),  demoli,  onun  diqqoti  eyni  zamanda  2   vo  ya  3   iş   iizorindo  paylamr. 
Əlbottə,  bu  zaman  icra  olunan  işlorin  hamisi  eyni  dorocodo  aydin  dork  edilmir. 
Diqqotin paylanmasi bir sira sonot saholorindo (avtomobil, toyyaro sürüciisünün, 
dirijorun fəaliyyətində) çox vacibdir. Bu sahodo lazımi vərdiş qazanmış adamlarda 
diqqotin paylanmasi müvoffəqiyyətlə baş vcrir. Lakin diqqot həmişo muxtolif işlər 
arasinda  paylana  bilmoz.  Diqqotin  paylanmasimn  osas  şərti  icra  olunan  işlərdon 
hec olmasa birinin icrasının yaxşı mənimsənilməsi, vərdiş halına keçməsidir. Əgər 
icra  olunan  işlərin  hamıcı  ycnidirsə,  hcç  biri  yaxşı  monimsonilməyibsə,  diqqoti 
paylamaq miimkiin olmur. 
299 

 
 
 
 
 
 
Məsələn, eyni zamanda əzbər şer deməklə yanaşı katyt 
iizərində  mürəkkəb  riyazi  mosolo  holl  etmok  çətindir.  Bu  halda  Ыг  foaliyyot 
növü digorini longidir. 
Diqqotin  paylanmasi  icra  olunan  işlərin  homcins  vo  y%  muxtolif 
olmasindan,  habelo  homin  işlərin  monimsonilm#  dorocosindon  vo  insanin 
yaşından  asılıdır.  Eyni  zamanda  ını  olunan  işlərdə  bizo  tosir  cdən 
qıcıqlandırıcılar  homcins  olarsi,  diqqotin  paylanmasi  asanlaşar,  muxtolif  cinsli 
olarsa  çətinloşof.  Mosolon,  şəklə  baxıb  şəkil  çəkmək  yaddaşa  görə  şokil 
çokməkdoi asandır. Birinci halda diqqot daha asanliqla paylamr, ikinci halda iso 
bu nisboton çətin olur. 
Diqqotin paylanmasi icra olunan işlorin bir-biri ilo no dorocod* six əlaqədə 
olmasindan  da  asılıdır.  Əgər  görülən  işlor  eyni  bit  foaliyyotin  torkibino  daxil 
olub  bir  sistem  omolo  gotirirso.  diqqotin  paylanmasi  asanlaşır,  oks  halda  iso 
çətinləşir. 
Diqqotin  paylanmasi  yaşdan  da  asılıdır.  Uşaqlar  yaşlılara  nisboton  diqqoti 
paylamaqda  daha  çox  çətinlik  çəkirlər.  BUB  uşaqların  mənimsodiklori  işlərin 
azlığından,  həcminin  bir-biri  ilo  holo  sistem  omolo  gotiro  bilməməsindən  iroli 
golir.  Çünki  icra  olunan  işlərdən  biri  yaxşı  monimsənildikdo,  yoni  о  sahodo 
miioyyon  vərdişlər  olduqda,  diqqoti  digor  iş  üzərino  yönəltmok,  onu  iki  iş 
arasinda  paylamaq  asan  olur.  Mosolon,  I  sinifdo  oxu  vərdişləri  holo  yaxşı 
yaranmadığı  ilk  dövrlordə  şagirdlər  mətni  oxuyarkən  monanı  nozordon 
qaçırırlar.  Lakin  todriclə  oxu  vərdişi  yarandıqdan  sonra  onlar  mənanı  dork  edo 
bilir,  yoni  diqqotini  iki  is  arasinda  paylamağı  da  bacanrlar.  Bozi  tolobolorin 
miihazirolori  dinloyib  qeyd  etmoyi  bacarmamalan  diqqoti  paylaya  bilmomolori 
ilo  olaqodardir.  Gctdikco  bu  sahodo  vordiş  yarandıqdan  sonra  mühazirəni 
yazmaq asanlaşır, çünki diqqoti paylamaq asan olur. 
Diqqotin  paylanmasi  şagirdlər,  müəllimlor,  toyyarəçilər,  idmançılar  və 
başqaları üçiin  vacibdir, bu, gone ınüəllim üçüfl xüsusilə ohomiyyotlidir. Əgor 
gone  müəllim  dcyəcəyi  dərsin  mozmununu  yaxşı  mənimsəməmişsə,  sinfı  idaro 
edə bilmə-yəcəkdir. 
D i q q o t i n  d a v a m l ı l ı ğ ı  onun iimumi bir məqsədo tabe olan 
obycktlər  iizorindo  uzun  miiddot  vo  fasilosiz  olaraq  saxlanılmasında  ifado 
olunur.  Burada  diqqot  bir  obyektdon  başqasına  keçirsə  do  onlar  iimumi 
moqsodo  tabe  olan  foaliyyot  obyektlori  kimi  qalır.  Şagird  misal  holl  edorkon, 
onun diqqoti 
 

1
5
3
 
 
■rslıyə,  oradakı  misallara,  roqəmləro,  işarələrə,  keçmiş  təcrübəyə  fcnolso  də, 
ogər misal həlli davaın edərsə, deməli, diqqət ■vaınlıdır. Çünki burada bütün bu 
obyektlər  ümumi  meqsədə  -hıalı  holl  etmək  moqsədinə  tabcdir.  Buna  görə  do 
diqqətin vamlılığı foaliyyotin iimumi istiqamətinin dəyişməsi ilə müoy-n edilir. 
Əgər  о  miioyyon  foaliyyotin  iimumi  istiqamotindən  bnara  çıxmırsa,  davamh 
diqqot sayılır. 
Diqqotin  davamlılığı,  hor  şeydən  ovvol,  tosir  edon  obyektlorin  n  icra 
olunan  işlorin  rongarongliyindon,  yeniliyindon,  pnginliyindon,  bir  sözlə, 
dinamikliyindon  asılıdır.  Yeknosor  ob-■ektlor  longimo  omolo  gotirdiyindon 
diqqotin  davamlılığını  Baldir,  onun  tez  yayinmasma  sobob  olur.  Diqqotin 
davamhlığı  kaliyyot  prosesindo  adamin  foallığından  asılıdır.  Bununla  borabor, 
■qqotin davamlılığına onun marağı, yorğunluq dorocosi vo s. tosir (dir. 
Diqqotin  toroddiidii  onun  dinamik  xiisusiyyotlorindon  biri  olub  fctsan 
şüurunun  osas  obyektdon  konar  obyektə  kcçmosi  vo  yeno  do  Bias  obyektə 
qayıtmasında ifado olunur. Aydındır ki. bu zaman Mas obyektə yönolən diqqot 
gah zoifloyocok, gah da gorgin-pşocəkdir. 
D i q q o t i n  t o r o d d i i d i i ,  adoton, hor 2-3 saniyodon bir baş 
verir.  Buna  goro  do  o,  yalniz  çox  sürətli  hərokətlərin  fcrasına  bu  vo  ya  başqa 
dorocodo  mane  ola  bilor.  Lakin  adam  diqqotin  nozoro  çarpan  toroddiidii 
olmadan  20-25  doqiqo,  bozon  daha  artiq  miiddotdo  gorgin  diqqotlo  eyni  bir  iş 
iizorindo çalışa bilor. 
D i q q o t i n   k c c i r i l m o s i   onun  şüurlu  surotdo  bir 
obyektdon  başqa  obyekto  vo  ya  bir  fəaliyyətdən  başqa  foaliyyoto 
yonoldilmosidir. Bu, foaliyyotin iimumi istiqamətinin dəyişməsi ilo olaqodardir. 
Miiasir dövrdə miirokkob maşınların idaro olunmasi  iiciin  diqqotin keçirilməsi 
böyük ohomiyyot kosb cdir. 
Diqqotin  kecirilmosi  onun  yayınmasına  çox  oxşayır,  lakin  bunlar  arasinda 
kcyfiyyotco forq vardir. 
D i q q o t i n    y a y i n m a s i    onun hazırda qarşıda duran moqsodlo 
olaqodar olmayan cisim vo hadiso üzərinə yönəlməsində 
(ado 
olunur. 

 
Mosolon, miiollim dorsi izah edorkon şagirdin küçəyə baxması, dorsliyini 
vərəqləməsi, yoldaşı ilə söhbot etmosi vo i. a. onun diqqotinin yayinmasim 
gostorir. Diqqotin yayinmasim 
301 

155 
şərtləndirən amillər çoxdur. Buraya kənar qıcıqlayıcıların qüvvetl oxşarlığı və s. 
daxildir. 
Bəzən  diqqəti  yayındıran  bclə  kənar  qıcıqlandırıcılarH  fəaliyyətə  mənfı 
tosirini aradan qaldırmaq çotin olur. Bu da bir sıfl 
səbəblərdən  asılıdır.  Mosolon,  şəhərdə  küço  ilo  sel  kimi  .mi»  gedən  maşınlann 
səsinin  təsirini  hcçə  endirmok  miimkiin  olnmr,  Bu  halda  diqqətin  yayınmasının 
qarşısını  almaq  üçün  qıcıqlaıt*  dırıcıya  «sakit  münasibət»  boslomok  lazimdir. 
«Bu, maneoııın yayındıncı təsiriilo yeganə mübarizo vasitəsidir» (B. M. TeplovM 
Diqqətin  xüsusiyyotlorinin  qısa  xaraktcristikasından  aydın  ol  ki,  diqqotin 
səmərəli  fəaliyyəti  müxtəlif  amillərdən  asılıd  Bııraya  xarici  qıcıqlann  müxtolif 
xarakteri ilə yanaşı insanın dax vəziyyəti də ciddi tosir gostorir. 
Bu  iki  amilin  tosiri  ilə  insanda  diqqotlilik  vo  ya  diqqətsı/lık  hallan,  hotta 
diqqotin  pozulmasi  belo  baş  vero  bilor.  Diqqotlilik  vo  ya  diqqotsizlik  hallan 
bozon müvoqqoti, ayn-ayn hallarda isi nisboton davamh sociyyə daşıyır. Yoni bu 
cohotlor  şoxsiyyotın  davamh  xüsusiyyotinə  çevrilə  bilor.  Bunu  aydin  tosovviir 
etmok üçün dalğınlığın psixoloji mahiyyotino nozor salmaq kifayotdir. ' 
Molumdur  ki,  dalğınlıq  halmda  insan  bu  vo  ya  digor  obyekt  iizorindo 
cəmləşə bilmir. Gorgin iş giinundon sonra yoigunluq, dorin kodor vo ya qayğı ilo 
olaqodar  insamn  öz  daxili  alomina  çəkilməsi,  maraqsız,  yeknəsəq  işi  yerino 
yetirmosi vo s. dalğınlıq vəziyyəti törədə bilor. Dalğınlığın səbəbləri çox olduğu 
kimi onun tozahiir xiisusiyyotlori do muxtolifdir.  Dalğınlığın adoton iki  formasi 
qeyd edilir. 
Bir halda dalğınhq ixtiyari diqqotin zoifliyinin tozahiirii olur. Yoni adam öz 
diqqotini lazimi obyekt iizorindo morkəzləşdiro bilmir, özündən asih olmadan bir 
obyektdon  digorino  yönolir.  Bu  ixtiyari  diqqotin  zoifliyindon  iroli  golon 
dalğınlıqdır.  Belo  dalğınlıq  foaliyyot  üçün  xüsusilə  zərorlidir.  Şagirdlordo 
dalğınlığın  bu  formasi  müşahidə  edildikdo  onlar  no  dors  zamani,  no  do  ev
4
! 
tapşırıqlarını yerino yetirorkon diqqotlorini lazimi obyektlor iizorindo comləşdirə 
bilmirlor ki, bu da onlann tolim foaliyyotino monfi tosir gostorir. 
Dalğınlığın ikinci formasi ixtiyari diqqotin hor hansi obvekt iizorindo cox 
giiclii, gorgin vo davamh surotdo morkozloşməsi sayosindo baş vcrir. Bu halda 
konar  qiciqlayicilar  diqqoti  osas  obyektdon  yayındıra  bilmir,  oksino,  diqqotin 
gorginliyini daha da 
Liinr.  Belo  dalğınlıq  hah  ciddi  elmi  problemin  holli  iizorindo  Bşünən 
alimlərdə,  yaradıcılıq  axtanşlan  ilo  məşğul  olan  Kotkarlarda  tez-tez  özünü 
bünızo verir. M. Şoloxovun, Səməd Surgunun başqa sənətkarlann hoyatinda 
belo  dalğınlıq  halı  az  bmamışdır.  Bu  ilham  voziyyotilə  bağlı  yaradıcılığın 
qüvvəsini və prginliyini ifado cdir. 
Dalğınlıqla yanaşı diqqətdə başqa pozğunluq hallan da kşahido olunur. 
Bunlardan  birincisi  xəstolik  noticosindo  şüurun  fcralması,  onun  təsir 
dairosinin  məhdudlaşdırılmasıdır.  Diqqotin  fcf  paylanmasını  çox  vaxt 
bununla  əlaqolondirirlər.  Belo  patoloji  bdiso  beyindo  baş  veron  iizvi 
xostoliklor  zamani  müşahidə  olunur.  iu  zaman  xosto  yalniz  ona  çox  tanış 
olan  toəssüratlar  dairəsində  brokət  edo  bilir,  yoni  diqqotin  dinamikası  vo 
sahəsi  yalnız  ■byektiv  ohomiyyoto  malik  olan  obyektlərlo  mohdudlaşır. 
Bozi  Lstoliklər  zamani  iso  diqqotin  süstlüyü,  zoif  mütəhərrikliyi  ■üşahidə 
olunur. 
Diqqotlilik  vo  ya  diqqotsizlik  şoxsiyyotin  xarakter  olamotino  Lvrilo 
bilir,  insana  miinasibotdo  do  tozahiir  cdir.  Əlbəttə,  bu  cohot  ■■ha  çox 
şəxsiyyətin 
aldığı 
tolim-tərbiyədən, 
öz 
iizorindo 
işləmək, 
fcnütəkmilləşdirmək  cohdindən,  onun  sərvot  meylindən,  dün-bagörüşü  və 
oqidosindən, foaliyyotin xarakterindən və s. asılıdır. bncaq unutmaq olmaz 
ki, insana diqqətli olmaq şoxsiyyətin ■onovi alomini xarakterizo etmok üçün 
on vacib göstəricidir.