Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

Л 
h a q q i n d a   
d a n ı ş m a q  l a z i m d i r .  
Psixi  proseslərin  (qavrayış,  hafızə,  tofokkiir.  hisslor  vo  s.)  inki-şaf 
səviyyəsi onlann daxil olduğu aparıcı foaliyyotin xarakterin* don, başqa sözlə, 
onun motivlori vo vozifolorindon, foaliyyotin strukturundakı yerindən asılıdır. 
Bu vo ya digor morholodo psixi inkişafın başlıca istiqamətlee uşağın homin 
morholodo foaliyyotinin aparıcı (osas) tipi  ilo  miioy*  yon  olunur:  uşağın  mohz 
aparıcı foaliyyot tipinin dəyişilməsi onun psixi inkişafının bir morholodon digor 
mərhələyə kecdiyini göste* 
 
C.ıdvəl 4 
Yaş dövrləri 
Aparıcı foaliyyotin tipi 
Foaliyyot qruplari 
 
 
cağalıq 
Vasitəsiz cmosional iinsiyyot 
I 
körpəlik 
əşyavi - manipulyativ foaliyyot 
II 
moktobəqədər yaş dövrü kiçik 
məktəbli kiçik ycniyetmolik 
böyük yeniyetmolik 
rollu oyunlar tolim foaliyyoti 
intim-şoxsi (iinsiyyot) foaliyyot todris-
peşo foaliyyoti 
I II I 
II 
 
4 saylı cədvəldən göründüyü kimi. biitiin foaliyyot tiplorini iki böyük qrupa 
ayinnaq  olar.  Şəkil  34-do  iso  foaliyyot  tiplorinin  qrupu  vo  onlann  osas 
xarakteristikası verilmişdir. 
Golin, indi hor hansi bir uşağın doğulduğu gündən 14-15 yasa qodor psixi 
inkişafını aparıcı foaliyyotin tipino göro xarakterizt edok. Əvvolcə, şokil 35-do 
olduğu  kimi,  diiz  bir  xott  çokib  onu  işa«  rəlorlə  yaş  dövrlərinə  bölok  və  hər 
dövriin aparıcı foaliyyot tipini qeyd edək. 
Bu  zaman  maraqh  bir  qanunauyğunluq  alınaeaqdır.  Həmin  qa» 
nunauyğunluq aşağıdakından ibarotdir: 
1.
 
Hər yaş dövrünün özünəmoxsus aparıcı   foaliyyot tipi var-l 
dir. 
2.
 
Aparıcı  foaliyyot  tiplorindon  üçü  I  qrup,  üçü  iso  II  qrup  lo-aliyyət 
tipidir. Onlar uşağın psixi inkişafında bir-birlərinı dövrü su» rotdə əvəz edirlor. 
Bununla olaqodar olaraq iki cohoti qeyd ctmffl 
246 
 
Şəkil 34. Foaliyyot tiplorinin qruplar üzrə xarakteristikası. 
 
imdir:  a)  psixi  inkişaf  prosesindo  aparıcı  foaliyyot  tiplori  qrup  mətinə  görə 
aşağıdakı ardıcıllıqla tozahiir edirlor: 
b) golin indi do bu prosesin xarakterino diqqot yetirək: I qrup ırıcı foaliyyot 
zamani  uşaqlar  insanlar  arasındakı  miinasibotlorin  itivlorini  vo  nonnalarını 
monimsəyirlor onlarda m о t i v a -- t o l o b a t  sahosi inkişaf cdir; 
11  qrup  apanci  foaliyyot  zamani  iso  uşaqlar  oşyalarla  omoliyyat  ■Bİorini 
mənimsəyirlər - onlarda i n t c l l e k t u a l - i d r a k  
0 
s  e  s  1 о  r  i  ,    o m o l i y y a t - t c x n i k a  i m k a n l a -
inkişaf edir. Bu cohoti şəkil 36-dakı kimi ifado ctmok olar. Şəkil 34-don 
göründüyü kimi, apanci foaliyyotin tipindon (qm- 
ndan)  asılı  olaraq  psixi  inkişafın  bir  dövründo  uşaqlarda  motiva-и-tolobat 
sahosi, başqa dövründə iso intellektual - idrak proscs- 
1 
mkişaf edir vo bu, dövrü surotdo tokrar olunur. Biz 35 - 36-ci illordo homin 
prosesin ayn-ayn cohotlorini ifado ctmişik. 
Bir  cohoti  do  dəqiqləşdirək:  34-  36-cı  şəkillər  şəxsiyyətin  on-rnetik 
inkişafında ancaq apanci foaliyyotin rolunu izah edir. Biz anda qcyd ctmişdik 
ki, hor bir yaş dövründo bir foaliyyot apa-I о birilori iso köməkçi rol oynayir. 
Bos, psixi inkişafda köırıok- 
•  ılıyyot  tiplorinin  ohomiyyoti  nodon  ibarotdir?  Tutaq  ki,  uşaq  (tobo  daxil 
olub. 1-ci sinifdo oxuyur. Lakin bu zaman uşaq az- 
247
 s — s 
о  ,  yəni  subyekt-obyckt-subyekt  münasibəti  kimi  xarakteri  zə  edə 
bilərik. 
Ünsiyyət insan psixikasının mühüm xaraktcristikasıdır. Müasl psixoloji 
təsəvvürləro  görə,  psixika,  şüur  və  şəxsiyyətin  özü  кож  munikativ  təbiətə 
II qrup 
Əşyalarla 
əməliyyat 
vasitolori. 
əşyalarda  bu  vo  ya  digor  cohoti 
forqlondirmok  imkani  vcron  cta-
lonlar monimsonilir. 
I qnip 
Insan foaliyyotinin monasi, insanlar 
arasındakı 
münasibətlərin 
vozifələri,  motivlori  vo  normalan 
monimsonilir 

 
malikdir.  İnsanın  psixi  foaliyyoti  başqa  adamlar-la  kommunikativ  rabitələrdən 
ibarotdir. 
İnsanın  ictimai  mahiyyoti  haqqinda  marksist  konsepsiyaya  go«  ro,  fordlor 
ancaq comiyyotdo, bir-birlori ilo real olaqo vo müna^ bətlərdə yaşayır, foaliyyot 
gostorir, istehsal edirlor. İnsanın şoxs yot kimi biitiin miinasibotlori, о cümlədən 
təbiətə  münasibəti  о  başqa  adamlara  miinasibotlori  ilo  şərtlənir.  Şoxsiyyəti 
psixoloji  о  hotdon  tohlil  etmok  üçün  insam  başqa  adamlarla  ictimai  rabito  ırf 
münasibətlərdo  öyrənmək  lazimdir.  Bu  baximdan  iinsiyyot  ргоС  sinin  xiisusi 
ohomiyyoti vardir. 
Ünsiyyət insanlarm qarşılıqlı tosiri prosesidir. 
K. Marks vo F. Engcls «Alman ideologiyası» osorindo insanlai arasinda 
şəxsi, fordi miinasibotlorin obyektiv surotdo zoruri 
old 
ğunu qcyd cdərok 
şəxsiyyətin inkişafı prosesini tohlil etmok iic" prinsipial ohomiyyoto malik olan 
notico çıxarmışlar. Odur ki. «fofl din inkişafı onun bilavasito vo ya dolayısı ilo 
iinsiyyotdo oldu" biitiin başqa fordlərin inkişafı ilo şortlonir... Bir sözlə, biz görü 
ki, inkişaf baş verir, tok bir fordin tarixini onun soloflori vo ya asiri olan 
fordlorin tarixindon^ heç do ayirmaq olmaz» (K.Mar Belo ki, tok bir fordin tarixi 
onun soloflori vo ya müasiri о fordlorin tarixi ilo «müəyyən olunur». 
Bu  baximdan,  hor  şeydon  ovvol,  şəxsiyyotin  inteqral  cohotld  rindon  biri 
kimi monlik şüurunun təşəkkül qanunauyğunluqları dıq» qoti xüsusilə colb edir. 
İnsanın başqa adamlara vo başqa adamlani ona  miinasibotlori monlik şüurunun 
osasını  təşkil  edir.  insanda  oaj  haqqinda  təsəvvürlorin  fonrıalaşması,  onun 
öziiniidorketmosi,  özhoyatda  öz  yd  rini  qiymətləndinrıəsi  bunların  hamısı  onun  başqa  adamlara 
miinfll sibətilə bilavasito bağlıdır. 
Özünü  başqa  adamlarla  miiqayiso  etmok.  başqa  adamlar  vasitfl  silo 
qiymotləndinnək monlik şüıırunun formalaşmasınm baslıfli mexanizmidir. İnsan 
ancaq  iinsiyyot  prosesindo  özüno  başqa  adaıH  ların  gözü  ilə  baxmağı,  özünü 
başqa adamm yerindo tosovvür 
m 
250 »yi. onların davranış və rəftannı təhlil etməyi, onlarla birlikdo se-nməyi və 
kədərlənməyi öyrənir. Bu о demokdir ki, iinsiyyot pro-sində başqa adamin 
sevinci vo kodori onun öz sevinci vo kodori-, başqa sözlə, sərvətinə çcvrilir, 
insan başqa adamlann hom so-I tocriibosino, hom do psixoloji tocriibosino 
yiyolonir, monovi 'otdən zonginləşir, onun inkişafı üçün yeni şərait yaranir. 
Belo-||do do iinsiyyot prosesindo şəxsiyyət emosional cohotdon inkişaf lir. O, 
hisslor modoniyyotino yiyolonir, onda özünə hörmət, ləya-И, qürur hissi 
formalaşır, sosial təcrübəsi vo psixoloji təcrübəsi işlənib zonginloşdikco tolobat - 
motivasiya sahosi yeni məz-n kosb edir. 
Ünsiyyət dialcktik prosesdir. Insanin iinsiyyot tələbatında ho- 
0 bir-birino  oks  olan  iki  meyl  aydin  nozoro  çarpır.Şəxsiyyot,  bir  fdon, 
başqalarına oxşamağa, onlar kimi horokot etmoyo, yol- 
Işları vo dostları ilo qaynayıb qarışmağa, insan içində olmağa soy Jetorir, öz 
hoyatmin  monasim  başqa  adamin  sevincindo,  rahatli-Ida  axtanr.  Digor 
torofdon  bununla  bahəm  başqa  bir  meyl  do  Oşahidə  olunur:  insan  öz 
«Mon»ini  sosial  mühitdən  ayırmağa,  no  başqalarına  oxşamamağa  başlayır. 
О, bu osasda da fərdiyyət 
1 inkişaf edir; şoxsiyyətlərarası münasibətlərdə özünəməxsus ivqe tutur, 
insanlara seçici miinasibot bəsləyir. 
Beloliklo do iinsiyyot prosesindo şəxsiyyətin inkişafının osas ylləri özünün 
aydin  ifadəsini  tapır.  Bu  meyllor  daxilən  əkslik  il  etsə  do,  onlar  vəhdotdo 
formalaşır,  şoxsiyyətin  inkişafının  -birilə  dialektik  əlaqədə  olan  iki  mühüm 
istiqamotini əks etdirir- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
251 
 
Ill HISSƏ 
İDRAK PROSESLƏRİ VƏ ONLARIN TONZİMİ 
 
IX F Ə S İ L   HİSSİ-PERSEPTİV 
PROSESLƏR 
 
1. İdrakın formaları və səviyyələh 
İdrak  insandan  xaricdo  mövcud  olan  obyektiv  alomin  onun  üzvlərinə, 
beyninə təsirindən yaranan inikas prosesidir. В subyektlə obyektin qarşılıqlı 
münasibəti  ön  plana  kcçir.  Məhz  lə  bir  qarşılıqlı  miinasibot  olmasa  idrak 
prosesinin  baş  ven^  mümkiin  deyildir.  İdrakın  bünövrəsini  mohz  belə 

 
qarşılıqlı t təşkil edir və həmin qarşılıqlı tosir sayəsində inikas yaranir. İni passiv 
vo aktiv olur. 
Qcyri-üzvi  təbiotdəki  inikas  osason  passiv  səciyyo  daşıyır.  kin  qarşılıqlı 
tosir  burada  da  öziinü  gostorir.  Qayaya  çırpılan  lar  parçalanıb  tökülür,  lakin 
qayada da todricon ovulma prosesi verir. İki bilyard sari bir-birino doydikdo biri 
о birisinin tosirini etdirir, lakin tosir edon özü do təsirə məruz qalır, noticodo hor 
si öz horokot istiqamotini dəyişir. 
Üzvi  alomin  meydana  golmosi  ilo  inikas  formalan  doyişir.  lo  ki,  burada 
aktiv vo passiv inikasla yanaşı vasitosiz vo vasitoli kas formalan meydana çıxır. 
Bu, miioyyon monada psixi in üçün zəmin, başlanğıc rolu oynayir. 
İnikasın aktiv formasi mohz psixi inikas soviyyosindo no? саф1г. Belo ki, 
hor hansi bir canh varliq öz mövcudluğunu hiss mok üçün miihitin tosirlorino 
aktiv horokotlor formasmda ca vermolidir. Mosolon, ac heyvan yem axtarmah vo 
ya ova cixn dir. Bu iso psixi inikas olmadan mümkün deyildir. Elo bu ma deyilir 
ki, canh varlığın aktivliyi psixikanin mövcudluğu ilo şə nir. Axi, heyvamn qida 
maddosi bilavasito onun yaninda ol onu axtarmah, tapmali olur, foalhq gostorir. 
Yoni orqanizmlo yış şəraiti arasinda yeni olaqo formasi tapihr. Bu, psixi inikas 
Çünki heyvan aclığını duymah, onu ödomok üçün yol vo vasi tapmali idi. Ac 
heyvamn davranışına diqqot yetirin: o, mux 
252 etlordo qaçır, axtanr, çoxlu enerji sorf edir. Ac heyvan no qaçır, noyi 
axtanr, no üçün axtanr? Burada bir sira psixi hadi-tiyacın duyulması, toləbata 
çcvrilməsi, toləbatın ödonil-i üçün axtarış, ovun tapılması, onun tutulması 
üçün horokot |klin müəyyənloşdirilmosi vo sairo nozoro çarpır. Şəraiti qav-
bioloji cohotdon ohomiyyotli, biotik qıcıqlan abiotık qıcıq-' n forqlondirmok 
heyvamn aktiv idrak foaliyyoti ilo olaqodar-lu qobildon olan aktivlik bitkilor 
alomindo nozoro сафпиг. I • bir aktiv idrak foaliyyoti heyvamn hoyatını 
tomin etmoyo yö-prtişdir. Demoli, idrak foaliyyotinin psixoloji mahiyyotini 
başa ||пюк üçün biz ilk növbodə bir neçə sualla rastlaşırıq: песо olur 
orqanizmin mövcudluq şəraitində bu vo ya digor dorocodo ayn ehtiyac 
təlobata çevrilir? Tolobat песо meydana çıxır? Tolo-nr axtanşı песо toşkil 
edir, onu песо istiqamətlondirir? Axtarış • hoyata keçir? Axtanş strategiyası 
nədir? Demoli, idrak fəaliy-ya inikas sayəsində orqanizm öz ehtiyacını dork 
cdir, уө-ft/unün mövcudluğu üçün zoruri şərait yaradir. Heyvanlann psi-
sında və ya davranışında nozərə çarpan struktur (ehtiyac, təlo-axtanş, 
mosolonin holli, horokotlərin gəlocəklə olaqoləndiril-« vo s.) bu vo ya digor 
dorocodo insanin da idrak foaliyyotinin kturu iiciin xasdir. 
Huraya insana moxsus olan yeni idrak foaliyyoti növü insan i qoşulur. Noticodo 
insanin idrak foaliyyoti orqanizmlo miihit nda   miivazinot   yaratmaqla: a) 
insanin davranışını tonzim , b) insanin golocoyo munasibotini, golocokdo ola 
bilənlərə yo-nosini tomin edir. Bunun sayosindo insan golocok foaliyyoti-
^anlaşdırmaq, golocəyi görmək imkanı oldo edir. Başqa söz-Insanm idrak 
foaliyyoti hom do onun gələcoyi qabaqcadan gör-bacarığı vo imkanıdır. Belo 
bir kcyfıyyət insana sosiallaşma Ictimai-tarixi tocriiboni   monimsomo 
sayosindo miiyossor ol-!ur. Demoli, idrak prosesləri öz mexanizmino vo 
struktunma > hom hcyvanlarda, hom do insanlarda miioyyon iimumi cohot-
malik olsa da, imkanlarına, inkişaf xüsusiyyətlorinə vo soviy-ırinə göro bir-
birindon köklü surotdo forqlonir. Genetik cohotdon idrak foaliyyoti passiv 
formadan aktivo, va-
I /  
formadan vasitoliyə doğru inkişaf yolu keçir. Lakin 
bunlar birindon obodi aynlmir, bu bozon do hotta fordin, sözün geniş ında, 
voziyyətindən asıhdır. Lakin iimumi mexanizm hamı eynidir. (Bax: şokil 
37). 
253 

 
Şəkil 37. İdrak fəaliyyotinin iimumi mexanizmi. 
 
Şəkil 37-də üç cohət aydln nozoro çarpır: birincisi, ehtiyac,. lobat, məqsəd, 
mosələnin  qo^uluşu  psixikada  osas  nüvodir.  İkind  si,  mosolonin  hollinin 
planlaşdınlmasıdır.  Bu  bəzən  davranış  və  (И  aliyyətin  bolodləşmo  hissəsini 
toşkil cdir. Yoni bu mosoloni neeJ holl etməyə bələdloşməkdir. 
Üçüncü,  mosolonin  holli  prosesindo  onun  yenidon  yoxlarunT  vo  toshihi, 
yaxud korreksiyası baş vcrir. Bu, песо deyərlər, işinf ra morholosi hesab edilir. 
Psixikanin strukturu (ehtiyaclar sistemid tolobatlar sistemi, moqsod vo vəzifonin 
meydana  golmosi,  planlaaJ  dirma,  icra  morholosi  vo  oradakı  toshihlor, 
düzəlişlər)  vo  yeni  iuM  rokotloro,  yaxud  horokot  strategiyasına  kecid  idrak 
foalıyyotın»|  yerini  vo  mövqeyini,  hansi  blokda  yerloşdiyini  aydınlaşdırmağa 
xından kömək cdir. 
Morkozi zonada və ya mərkozi blokda (ehtiyac, tolo moqsod) şəxsiyyotin 
tolobat - motivasiya sahəsi ilə bağlı psixi disəlor ycrloşir. Yuxarı hissədə iso 
idrak proscslorı sistcmi ycrlosıi Çünki qarşıya moqsod vo ya mosolo qoyanda, 
demoli, onun sort id vo ya soraitini tohlil ctmok lazim golir. Yoni homin şorti 
göre^ 
müşahidə etmoli, yadda saxlamalıyıq ki, mosoloni holl edo b
: 
Buna goro 
do homin sistemo duyru, diqqot, qavrayış, hafızo, to kiir daxildir. 
Duyğu vo qavrayış bizo no üçün gərəkdir? Axı, bilmok lazi dir ki, hansi 
şoraitdo horokot edirik. Bos, hafizo no üçündür? miş təcrübəni cisimlərin indiki 
voziyyoti ilo tutuşdurmaq i Bos, tofokkiir no üçündür? Mosolo qoymaq vo onun 
holli yoll tapmaq iiciin. Mohz buna göro do yuxan zonada - mosolo qoy 
254 
I! yollan planlaşdırılan sahodo duyğu, qavrayış, hafizo, diqqot, fokkiir kimi idrak 
prosesləri yerləşir. Lakin mosoloni gormok, il holli yollarim müəyyənləşdinnək 
vo planlaşdırmaq holo, ne-Idcyərlər, işin hamisi deyildir. Çünki bu morholodo 
birdən qarşı-^bir sira gözlonilmoz maneo vo əngəllor çıxa bilor, nozordo tutu-
planda dəyişiklik etmok, onu yenidon nəzərdən keçirmək, ya-yeni davranış 
strategiyası miioyyon etmok zoruroti meydana çı-I bilor. Burada iradi foaliyyot 
lazim golir. Çünki qarşıya gözlənil-ш maneo vo ongollər çıxdıqda, tamamilo 
yeni şəraitlo rastlaşdıq-|ovvəlki məqsədin saxlanılması, yeni hərəkət tərzi 
seçmok, ona İl olmaq əzmi iradi cəhdsiz mümkiin deyildir. Demoli, məqsəd-
л
 
planlaşdırma ilo icra vo onun yoxlanılması, toshihi arasinda ira-f ycrləşir. Bu, 
artiq yeni lay vo ya aşağı zonadır. Deyilənlərdən in olur ki, bu bölgü şərtidir və 
psixi hadisolor mahiyyot etibari-vahid bir tam kimi foaliyyot gostorir, onlan 
siini surotdo bir-bi-ten ayırmaq əsla mümkün deyildir. Belo bir tamhq, vohdot 
id-ik proseslorinin foaliyyotindo daha aydin surotdo nozoro çarpır. ..ми do 
bunlar istər filogenezdo, istorso do ontogenetik inkişafda '^bibirini sortlondirir, 
sanki biri vo ya bir neçəsi digorlori iiciin övrə, /от m rolunu oynayir, digorlori 
iso onlann funksiyalanna ton bitkinlik verir. Elo bu cohotdon idrakin miioyyon 
pillolori vo 
l 
soviyyolori olduğu diqqoti colb edir. Bunlann h i s s i    v  о  
0  n t i q i  olmaqla osason iki soviyyosini ayird edirlor. İdrakın 
1 
soviyyolori onun v a s i t o s i z   v o   v a s i t o l i  formala-I 
da izah etmoyo imkan vcrir. Belo ki, hissi idrak osason vasito- 
başqa sözlo, bilavasito inikasdır, montiqi soviyyo iso vasitoli as formasidir. 
Hissi idrakdan montiqi idraka keçid prosesi do i filogenezdo, hom do 
ontogenetik inkişafda birdən-biro baş 
■
BIT
. Burada yeni keyfiyyot forqinin 
omolo golmosi ilo yanaşı, Ими cavizsə, arahq proseslor, ötürücü qayışlar 
omolo golir. Bun-p da nozoro alsaq tam funksional sistem olan psixi inikasin: 
hiss-
1
 septiv, təsəvvürlər, nitqli vo ya mofhumi tofokkiir soviyyolori ird edilir. 
1 V. İ. Lenin idrakin keçdiyi  dialcktik  yoldan bohs edorkon gös-rdi ki,  «сапһ 
seyrdon  miicorrod  təfəkkürə,  oradan  da  praktiya-hoqiqoti,  obyektiv  rcallığı 
dork  etmoyin  dialektik  yolu  belodir».  |tt^da,  ilk  növbədə,  hissi  idrak  ayird 
edilir. Hissi nliaka osason irğu vo qavrayışlar daxildir. Bu iki idrak prosesi bir-
biri ilo elo llğalasmışdır ki, onlan yanlız şərti olaraq ayrılıqda nozordon kc- 
255 
çirmək olar. Hissi idrak həm heyvanlarda, həm də insanlarda dir. Əmək 
foaliyyoti ve şüurun yaranması ilə idrakin yeni, mohz sana məxsus olan 
səviyyosi - mücərrəd-nəzori tofokkiir səvi formalaşır. 
İnsan  idrakının  aynlmaz  hissəsi  insanlarm  ictimai  praktikasıdır.  İdrakın 
düzgünlüyü  mohz  praktikada  yoxlanılır.  Bu  eyni  dorocodt  hissi  idraka  da 
aiddir. 
Hissi  idrak  d u y ğ u d a n   başlayır.  Onun  başlıca  funksiyatı  otraf 
aləmdo,  eloco  do  bədəndə  has  verən  hadisolor  barodo  subydB  to  molumat 
vermokdir.  Biitiin  idrak  proseslorinin  bünövrəsini  duy  ğular  toşkil  cdir.  О, 
orqanizmlo miihit arasinda ilkin olaqodir. Duy» ğular varlığın on sado, on bosit 
xassolori  barodo  bilavasito  molumil  verir.  İşığın,  sosin,  təzyiqin,  istinin, 
Məsolə  hollının 
planlaşüırılması 
Mosok) hollinin toshihi 
 
Fhliyac 

 
soyuğun  vo  s.  oks  etdirilnuMİ  duyğudur.  Duyğular  xarici  alom  haqqinda 
biliklorimizin monboyi* dir. 
Psixologiyada duyğu dedikdo on bosit idrak prosesi nozordo lu tulur, insan 
onun kömoyi ilo varlığı oks ctdirir, başqa sözlo, varln ğın dork olunmasi 
duyğulardan başlayır. 
Duyğular homişo miioyyon emosional boyaya malik olur. M#» solən, yaşıl 
rong  insanı  sakitloşdirir,  qırmızı  rong  coşdurur  vo  ı>  Yaxud,  iki  eyni  hocmli 
yeşiyin biri ağ, digori qara ronglonmişso, t| qaraya nisboton adama yüngül golir. 
Duyğular- i n d i k i   a n d a   h i s s   ü z v l o r i n ə  te» s i r   
e d o n   c i s i m   v o   h a d i s o l o r i n    а  у  r  ı  -  а  у  f  i  
k c y f i y y o t    v o    x a s s o l o r i n i n    b c y i n  d o  i n i   к a s 
I d l r . 
Dııyğular hom xarici alom hadisolori, hom do orqanizmin daxft* lindo baş 
veron  proseslor  barodo  informasiya  verir.  Bunun  sayottB  do  orqanizmin  otraf 
aləmə  bəlodloşməsi  mümkün  olur.  Bu  monadl  V.  İ.  Lenin  göstorirdi  ki,  «biz 
maddonin  hor  hansi  formasi  vo  honjf  kotin  hor  hansi  formasi  haqqinda 
duyğulardan başqa ayn yolla h«i bir şey bile bilmorik». Bu cohot duyğunun hissi 
idrakda rolunu 
ayt 
din surotdo nozoro çaфdırır. Duyğular vasitosilo biz cismin 
hocmi  formasi,  rongi,  temperaturu,  sosi,  qoxusu  vo  s.  haqqinda  molumaf  ahnq. 
Bununla  da  duyğular  bizim  otraf  alom  haqtında  biliklorim**  zin  monboyini 
təşkil edir. Çünki, V. İ. Leninin sözlərilə deyil^| «matcriya hiss iizvlorimizo tosir 
cdərok,  duyğu  doğııııır».  Bı/ıa>  duyğularımız  obyektiv  alomin  subyektiv 
surotidir.  Hom  do  duyfl»  lar  varlığı  osason  adekvat  surotdo  oks  etdirir.  Onlar 
varlığın аущ 
256 lyrı kcyfiyyot 
vo 
xassolori barodo zongin material toplayaraq daha 
■urokkob idrak proseslorinin foaliyyoti, yoni xarici qiciqlanma 
■ncrjisinin 
şüur faktına çevrilməsi 
üçün 
zomin yaradir. 
Molumdur ki, miiasir dövrdə kosmosun 
vo 
okeamn dorinliklo-
Bhin gcniş 
miqyasda todqiqi ilo olaqodar olaraq insanin sensor (his-■) tocrid şəraitindo 
psixoloji voziyyəti araşdırılır. Tocrübolərdon 
iydın 
olur ki, insan uzun miiddot 
tam sensor tocrid şoraitindo qala 
Blmoz. 
Belo ki, homin şəraitdo qalan 
adamlarda bir sutqadan son-ji şiiur pozğunluğu omolo golir, yoni onda 
qarabasmalar, qarayaxa 
Hcyalar özünü 
gostorir. Demoli, insan daima 
duyğulann vcrdiyi 
fculumata 
istinad edir, onlan beyindo təhlildon keçirir, 
beloliklo 
do 
bfula miirokkob idrak foaliyyoti, yoni qiciqlandincilarin sintezi baş 
Btrir, bu zomindo cisim 
vo 
hadisolorin tam suroti alinir. Bu iso id-Һк 
proseslərində qavrayışın foaliyyoti ilo əlaqədardır. 
 
 
jQ 
2. Qavrayış vo onun osas xiisusiyyotlori 
Hissi idrakin miihiim morholəsini toşkil edon qavrayış prosesi Bum 
vo 
hadisolori biitiin olamot 
vo 
xiisusiyyotlori ilo birlikdo, yo-■ bütövlükdo oks 
etdirir.  Mosolon,  stolun  iistiindoki  kitabi  qavra-Baq  о  demokdir  ki,  onun 
rongini,  formasmi,  ölçüsünü,  hocmini, 
Bekanda 
tutduğu  ycri  (yoni  stolun 
hansi  hissosində,  hansi  əşyala-Bı ohatəsində  olmasını)  tamlıqda  oks  etdiririk. 
Kitabin  tam  suroti  klmir.  Yoni  qavrayış 
da 
indiki  anda  bilavasito  hiss 
üzvlərinə  tosir 
■on 
cisim 
vo 
hadisolorin  oyani  surotloridir.  Lakin  bu,  hissi 
idrakin 
Bboton 
miirokkob  morholosidir.  Elo  buna  goro 
do 
qavrayış  duy-
Bdan 
forqlonir.  Hor  ikisi 
iiciin 
iimumi  cohot  odur  ki,  cisim 
vo 
ha-■so 
bilavasito  hiss  iizvlorino  tosir  edir,  hor  ikisi  real  gerçokliyin 
Bbyektiv 
surotidir.  Bunlar  mexanizm  etibarilo 
do 
bir-birino  tama-
ш\ө 
yaxındır.  Bclo 
ki,  istər  duyğu,  istorso 
do 
qavrayış  prosesindo ■ilizatorun  duyğunun  omolo 
golmosi 
iiciin 
zoruri 
olan 
anatomik  -
Bioloji 
cihazin)  foaliyyot  hahna 
golmosi  zoruridir.  Oks  toqdirdo  Ш  xarici, 
no  do 
daxili  alomdon 
golon 
qıcıqlayıcılar oks etdirilo hil
ar 
л 
Analizator iic hissodon ibarotdir (xarici qıcığı qobul edon soth ■cseptor: 
göz, qulaq 
vo 
s., morkəzəqaçan - afferent sinir, analiza-
ш\\п 
beyin nahiyosi; 
qıcıqlayıcıya  cavab  iso  horoki  efferent  sinir-