Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

i i i i  
özii  fizioqnomik 
maskanin insan iiciin no qodor ohomiyyotli ol-■uğunu oyani surotdo gostorir. 
Fizioqnomik  maska  nisboton  statik  xarakter  daşıyır.  Ünsiyyətin  dinamik 
cohoti mimikada, jestlordo vo s. tozahiir cdir. insanlar onlann vasitosilo psixoloji 
maska yaradirlar. 
Psixoloji  maska  hisslorin,  fikrin,  royin  gizlodilmosini  nozordo  lutur. 
Tamahkar,  rüşvətxor,  müftəxor,  böhtançı  adamlar  psixoloji  m.ıskadan  moharotlo 
istifado  edirlor  ki,  bu  da  onlarla  miibarizo  işi-
I I I  
güman edildiyindən qat-qat çox 
çətinləşdirir. Belo adamlann başqa adamlarla qarşılıqlı miinasibotlori adoton saxta 
xarakter daşı-yır. 
Başqa  adamlann  qavramlmasi  prosesindo  bu  cohotlor  песо  nozoro  alinir? 
Homin  suala  cavab  vermok  iiciin  sosial  persepsiyanin  mcxanizmlorini 
aydınlaşdınnaq lazimdir. 
insanlar  iinsiyyot  prosesindo  sanki  bir-birlərinin  davranışının  psixoloji 
çalarlarını  «oxuyurlar»:  onlar  qavradıqları  adamlann  zahi-п  görkominin, 
ekspressiv  davranışının  vo  geyim  xiisusiyyotlorinin  monasını  özləri  üçün 
aydınlaşdırır,  şəxsi  keyfıyyətlərini  tohlil  edirlor.  Bu  о  demokdir  ki,  başqa  adam 
tokco öziinün fiziki keyfiyyotlo-rinə (fılan boylu, cinsli, yaşlı, sifətli, gözlü vo s.) 
goro qavramlmir. 0, birinci növbədo, comiyyotdo miioyyon yer tutan, qavrayanin 
vo comiyyotin hoyatinda bu vo ya digor rol oynayan şəxsiyyət kimi qa\ ranılır vo 
dork olunur. 
Insamn  insan  torofindon  qavramlmasi  muxtolif  amillorlo  çortlənir:  fordi 
hoyat  təcrübosi,  yaş,  cins,  peso,  tohsil,  milliyyot,  etnik  monsubiyyot  vo  s.  sosial 
perscpsiyaya  miihiim  tosir  gostorir-.  Lakin,  bununla  bclo,  onun  iimumi 
qanunauygunluqlan vardir. 

 
insanlar qavrayış prosesindo bir-birlorini muxtolif sosial etalon vo stereotiplər 
baxımından  qiymotlondirirlor. Etalon  fransız sözü  olub  ölçü  niimunosi demokdir 
(mosolon  mctr  -  uzunluq  ölçüsü  cta-lonudur).  insanlar  muxtolif  fiziki  obyektlərlə 
yanaşı  sosial  ob-yektlori  do  qiymotlondirorkon  miioyyon  etalonlardan  istifado 
edirlor.  Sosial  etalonlar  muxtolifdir.  Kişilik  vo  qadınlıq  etalonlarmi  buna  misal 
göstərmək olar. 
Oğlanlar  (kişilər)  oğlanları  (kişiləri),  oğlanlar  (kişilor)  qızları  (qadınları), 
qızlar  (qadinlar)  qızları  (qadınları),  qızlar  (qadmlar)  oğ-lanları  (kişilori) 
qavrayarkon, adoton bir-birlorini bu etalonlara osa- 
203 sən qiymətlöiıdirirlər. Aşağıdakı nümunələrdə qızlann oğlanlan kişi etalonu 
əsasında necə qiymətləndirdiklərini aydın körmək olar. «Nazim» yaxşı oğlandır. 
Zahiri görünüşü haqqinda iso bele deyə bilərəm. Qaraşın, qarasaçlı, qara gözlüdür, 
çox da incə olma-yan bumu vardir. Ağzı və dişləri pis deyil. Bədoni çox incədir. Б 
bil qızdır...», «АҺау monim о qodor do xoşuma golmir. Girdo 
i 
kök üzü vardir. 
Qahndodaqh vo xırdagözlü oğlandır. Demok о; ki, kürəyi belindən scçilmİD>, «О, 
irigöz oğlandır. Boyu kiçikdi Seyrək qaşları var. Ancaq xasiyyotino söz ola 
bilməz...», «Zaun_ qara qaşları, mavi gözləri var. Hündür boyu onu hamıdan 
ayır£_ Ancaq onun bir böyük eyibi var; qıılaqları yekədir. Yekə deyonde, çox 
yekədir, о qodor ki, aşağı oyilir. Enli kürəkləri ona oğlan gö-zolliyi boxş 
etmişdİD). 
ц$ Insanlarm bir-birini qavramasi prosesindo s o s i a l  s  t  e  - г e о t i p 1 о r 
i n (yunanca stereos - möhkəm, tuqos - ad demokdir) do öz rolu vardir. Stercotiplor 
miioyyon  bir  irqə.  milləto,  pcşo-yo,  etnik  qrupa  vo  s.  monsub  olan  adamlar, 
qruplar  haqqinda  adi  şü-ur  iiciin  sociyyovi  olan  təsəvvürlor  kimi  meydana  çıxır. 
Bu  tosov-viirlor  sado.  sxematik,  hotta  bozon  tohrif  olunmuş  xarakter  daşısa  da, 
stereotiplori  tokco  bilik  kimi  tohlil  etmok  olmaz.  StereotiplenM  sosial  obyektlor 
haqqinda  miioyyon  biliklor  öz  oksini  tapir,  lakin  onlann  osas  runksiyasi  heç  do 
bununla bağlı deyildir. Stereotiplor sosial obyektloro miioyyon miinasibot yaradir. 
Mosolon,  miihasibat  işçilori  haqqinda  stereotiplordo  onlar  xosis,  quru  adamlar 
kimi  toq-dim  olunurlar.  Biz  yaxşı  tanımadığımız  hor  hansi  bir  miihasibi  bu 
baximdan  qiymotlondirondo  ona  «xosis»,  «quru»  adam  kimi  miinasibot 
bosloyirik. 
Strcotiplor  insanlarm  şoxsi  təcriibosinin  ümumiləşdirilmosi  osasinda 
formalaşır.  Kitablardan,  kinofilmlordən  alınmış  molumat-lar,  tanış  adamlann 
danışdıqları ohvalatlar vo s. adoton bu stereo-tiplorin möhkomlənmosi üçün şorait 
yaradir. Onlar çox vaxt adamlann bir-birini diizgiin dork etmosino mane olur. 
Bir  miihiim  cohoti  do  qeyd  edok:  fiziki  obyektlordon  forqli  olaraq.  sosial 
obyektlorin  qavramlmasi  emosional  calarlarla  zongindir.  Söhbot  insandan,  onun 
təsviri  hcç  do  asan  olmayan  baxışlarından,  çöhrosinin  rəngindon,  əllorinin 
horarotindən, ürəyinin döyüntüsün-dən gcdir. 
Göziimüz  başqa  adamın  gözünə  sataşanda...  həyocanlanınq,  hahna  yanınq, 
dərdinə şorik oluruq, özümüzün, tutaq ki, toləbolik 
204 
Plerini 
yadımıza salıb, ona haqq qazandırırıq, «mon do onun yerinə olsam, beiə 
edərdim»,  -  deyirik.  Bu  о  demokdir  ki,  özümüzü  onun  ycrino  qoyuruq,  basqa 
sozlə, 
özümiizii 
onunla 
eyniləşdiririk. 
Psixo-İDgiyada 
buna 
i d e n t i f i k a s i y a   (latinca  identificare  -  cy-Biloşdinııək  demokdir) 
deyilir. 
Bu  prosessin  ikinci  torofi  do  vardir:  biz  başqa  adamı  qavraymq, 
9 
da  bizi 
qavrayir.  Sosial  persepsiya  qaışılıqlı  prosesdir.  Başqa  •damlar  bizi  песо 
qavrayirlar?  Bu  sual  hor  bir  adam  iiciin  psixoloji  liximdan  miihiim  ohomiyyoto 
malikdir. Tuiaq ki, M. muxtolif Vixtlarda xalası qızlarına qonaq getmişdir. Xalası 
qizinin biri onu pbrondo oldon-ayaqdan getmış, digor xalası qızı iso ayaq üstə qar-
fiiayıb  oturmağa  yer  do  göstərmoyibdir.  Vo  yaxud,  o.  qardaşı  oğlu-
ıııııı 
ad 
güniindo ınənasız bir lotifə danışıb. Hamı istehza ilo giilii-|ub... Göroson, M., evə 
qayidanda yol boyu xalasi qizlannin onu Lcco qarşılaması, ad giiniindo qonaqlann 
no iiciin elo gülməsi haqqinda fikirlüşirmi? Fikirləşir. Buna psixologiyada г с f 1 
e к s i -у a deyilir. 
Refleksiya  (latinca  reflexio  -  geriyo  miiraciot  etmok  demokdir) 
H I S  
anlayışdır. 
Refleksiya dedikdo, birinci növbədo, insanin özü-liı öz daxili alomini dork etmosi, 
özünün  tikir  vo  hisslorini  tohlil  itnıəsi,  öziinü,  öz  omollorini,  adamlarla 
miinasibotlorini  görmək  bacarığını,  özii  haqqinda  miihakimələrini  nozordo 
ttıturlar. Bundan başqa, refieksiya başqa adamlann sono песо miinasibot boslodi-
%ini, песо yanaşdığını, onlann soni песо başa diisdiiklərini görmək 
m 
dork etmok 
demokdir.  Sosial  persepsiyada  reflcksiyadan  dam-şarkon  biz  onun  sonuncu 
monasim nozoro alırıq. Başqa adami başa 4u
?
mok hom do onun sono munasibotini 
dork  etmok  demokdir.  ftziiniin  bu  xiisusiyyotino  goro  sosial  perscpsiyam  eyni 
vaxtda  iki  bü/güdo  alınan  tosviro  bonzotmok  olar:  insan  başqa  adami  oks  et-
iırnıəklo  yanaşı  özü  do  onun  qavrayış  güzgüsündo  oks  olunur.  Un-Ityyot 
prosesindo identifikasiya vo refleksiya vohdotdo meydana Şixır. 
İnsan başqa  adamin ona  munasibotini dork etmok  üçün  homin tdamin  rəftar 
vo  davranışının  motivlorini  aydınlaşdırınalıdır.  Yuxa-Ldaki  misallan  xatııiayaq: 
M. ikinci xalası qizinin no üçün onu so-yuq qarşıladığını, qonaqlıqdakı adamlann 
ona  no  iiciin  istehza  ilo  fMidüyünü  aydınlaşdırmalıdır.  Bu,  sosial  persepsiyamn 
iimumi  qa-ajüiıauyğunluqlarından  biridir.  Miioyyon  edilınişdir  ki,  adamlar  bir-
biimi qavrayarkon, zahiri əlamətlər haqqındakı molumatlarla kifa- 
205 yətlənmirlər, zəruri surotdo bir-birlərinin davranışının səbəblərini 
aydınlaşdınr, ауп-ауп keyfıyyətlərə görə şəxsiyyətlərini xarakteri-zə edirlər. 
Başqa  adamlann  qavramlmasi  prosesində  insanin  onlann  dav-ranış  və 
rəftarınm  sobəblorini  vo  motivlorini  şərh  ctməsinə  к  a  -u z a l  

200 
103 
a t r i b u s i y a  deyilir. (Latinca causa - səbəb, attriduo - verirəm, bəxş edirəm 
demokdir.)  Bu  monada  kauzal  atribusiya  tenninini  Azorbaycan  dilindo  səbəbin 
şərhi kimi işlətmək olar. 
Zahiri  olamotləro  görə  səbəbin  miioyyon  edilmosi  heç  do  asan  deyildir.  Bu 
yolla fiziki hadisolorin səbəbinin tohlili no qodor çə-tindirso, psixoloji hadisolorin 
sobobini  miioyyon  etmok  ikiqat,  üçqat  çətindir.  K.Marks  göstərirdi  ki,  ogor 
şeylorin  mahiyyoti  onlann  «alnına  yazılmış  olsaydı,  hcç  bir  elmə  ehtiyac 
qalmazdi.» 
Başqa  sözlə,  ogor  şeylərin  mahiyyoti  onlann  xarici  görkəmin-do,  yoni 
zahirindo  oks  olunsaydi,  onda  clmo  ehtiyac  qalmazdi.  insamn  insan  torofindon 
qavramlmasi  prosesindo  bu  cohot  biitiin  ay-dınlığı  ilo  özünü  gostorir.  Misal 
göstərok:  avtobusda  orta  yaşlı  bir  kişi  yerini  qadina  vennok  üçün  ayağa  dumr. 
Qadın  iso...  oturmur.  Bu,  göroson,  no  ilo  əlaqədardır?  Bolko  qadın  növbəti 
dayanacaqda  düşəcəkdir?  Bolko  özünün  qocalmadığını  göstərmək  istoyir?  Bolko 
kişinin  bu  hərokətini  «qadına  sataşmaq»  kimi  başa  düşür?  Bolko  radikulitdir  vo 
oturub-durmaqda  çətinlik  çəkir?  Qadının  tokco,  oturmaq  istəməmosi  faktına  göro 
bunlann hansının doğnı olduğu-nu demok cotindir. 
Halbuki  kişinin  ayaq  iisto  durmasi,  qadının  oturmamasi,  kişin'  port  olmasi, 
qadının  laqcyd  baxışları  dərhal  ətrafdakı  somişinlori  diqqotini  colb  edir  vo 
onlardan hor biri bu hadisəni özünün ba düşdüyü kimi şərh edir. Biri fıkirloşir ki, 
«qadin  modoni  adam  d  yildir».  ikincisi  düşünür  ki,  «kişi  ayağa  duranda,  qadina 
baxib  gii  liirdii.  Deyoson,  ondan  xoşu  gəlmişdi»,  üçiincüsü,  dördüncüsü,  be 
şincisi...  hərə  bir  ehtimal  irəli  sürür  və  qadının  oturmaq  istəməm"  sini  öz  bildiyi 
kimi izah edir. 
Bu  nümunədə  kauzal  atribusiya  üçün  səciyyovi  olan  üç  xüsu-siyyot  aydin 
nəzəro  çarpır:  a)  başqa  adami  qavrayarkon  bizim  onun  haqqinda  aldığımız 
infonnasiya,  adoton  mohdud  xarakter  daşıyır  уц  osash  notico  çıxarmaq  imkani 
vermir;  b)  bu  zaman  biz  qavradığı-mız  adamın  davranışının  səbəblərini  ehtimal 
yolu ilo izah etmoy başlayırıq; v) giiman etdiyimiz sobobi ona aid edirik. 
Demoli, başqa adami qavrayarkon biz onun davranışının so- 
206 raeblorini özümüz do başa düşmədən izah etsok do, bu zaman oslin-'do 
davranışın soboblorini miioyyon etmirik, ona ehtimal yolu ilo 
■lüəyyən səbəbləri şamil edirik. 
Insanlar bir-birlərinin davranışmı bu yolla izah edorkon noyo 
•easlanirlar? 
Hor  hansi  bir  adam  bir  halda  özü  do  başa  düşmədon  özünü  baş-ца  adamla 
eyniloşdirir (identifikasiya), oxşar şəraitdo özünün keçi-fo biləcoyi  hisslori (fıkir, 
niyyət,  motiv  və  s.)  qavradığı  adama  aid  •dir.  Başqa  bir  halda  qavradığı  adami 
miioyyon  adamlar  kateqori-yasina  aid  edir  (tutaq  ki,  müəllimo  oxşadır)  vo  onun 
davranışını  miivafiq  stereotiplor  (mosolon,  miiollim  haqqinda  stereotiplor)  osa-
fepida  izah  edir.  Bu  zaman  qavramlan  adamm  davranışının  başa  dü-lulmesi 
qavrayanm  iinsiyyot  tocrübəsindən  bilavasito  asılıdır.  Müntəzəm  surotdo  bodii 
odobiyyat  miitalio  edon  adamlar  başqa  •damları  daha  yaxşı  başa  düşürlər.  Bu 
baximdan  psixoloji  biliklo-im  ohomiyyotini  do  aynca  qeyd  etmok  lazimdir. 
Psixoloji  bilikloro  yaradıcı  surotdo  yiyələnmiş  adamlar  kauzal  atribusiya 
sahosindo daha yaxşı notico göstorirlər. 
İnsanın insan torofindon qavramlmasi prosesindo muxtolif ef-ukilor müşahidə 
olunur, onlann icorisindo oreol effekti vo yenilik tlTckti miihiim yer tutur. 
O r e o l  e f f e k t i n i n  mahiyyoti ondan ibarotdir ki, biz bar hansi bir 
adami  yaxşı  adam  kimi  tamdiqda,  sonralar  onun  nöq-lanlannı  adoton  görmürük, 
davranışını, əmollərini, eloco do ayn-i\n keyfıyyətlorini yaranmış ilk xoş təəssürat 
osasinda  qiymətlən-dırırik  vo  oksino,  adam  yeni  kollektivdə,  qonşular  arasinda 
özünü pis adam kimi tanıtdıqda, onun hotta yaxşı əməllərino do inanmır-l.n 
Beloliklo,  oreol  effekti  iki  formada  -  miisbot  vo  monfi  oreol  ef-Ickti  kimi 
özünü gostorir. 
Y e n i l i k  e f f e k t i  iso tanıdığımız vo tanımadığımız tdamlar haqqındakı 
informasiyanin  ohomiyyoti  ilo  bağlıdır.  Miioyyon  edilmişdir  ki,  tanımadığımız 
adamin  davranışını  izah  edorkon  Baton  onun  haqqinda  bizo  molum  olan  ilk 
informasiyaya  osaslam-nq.  Halbuki  tanıdığımız  adamm  davranışını  izah  edorkon 
onun  haq-Bjlda  başqa  adamlardan  aldığımız  yeni  informasiyam  istor-istomoz 
ajezoro  ahnq.  Mosolon,  bizdo  A.  haqqinda  miioyyon  to^ovviir  yara-nır  -  «yaxşı 
adamdır»,  «pis  adamdır»,  «prinsipialdir»,  «xeyirxah-vo  s.  A.  haqqinda  omolo 
golon bu təsəvvürlər kollektivin di- 
207  gər  üzvləri  -  V.,  D.  və  başqalarının 
söylədiyi  roy  vo  mülahizəlef  əsasında 
həm  miisbot,  həm  do  monfi  planda 
dəyişir. 
Adam  haqqinda  söylənilən  «pis  sözlər»,  əsassız  olub-olmamt  sından  asılı 
olmayaraq.  onun  kollcktivdəki  nüfuzuna  təsir  gösteril  Aydın  məsələdir  ki,  adam 
haqqinda  «pis  söz  deyənin»  özünün  ki  olması  сох  əhəmiyyətlidir.  Kollektivin  ən 
nüfuzlu üzvü ilə on n fuzsuz üzvünün bir adam haqqinda söylədiyi fıkir eyni təsir 
güc  nə  malik  deyildir.  Lakin  «on  nüfuzsuz»  adam  biri  haqqinda  fıkri  hara  çatdı 
təkrar edirsə, bir başqası da «üzgöronlik edib» həmin fık ri təsdiq edirsə, bu, irad, 
əsaslı  olub-olmamasından  asılı  olmayaraq,  şiibhəsiz  ki,  təsirsiz  qalmır.  Horn  do 
ona görə ki, belo adamlar xiisusi psixoloji fon yaralmaq iiçün təsirli sözlər seçib, 
mimikadan 
ve 
vokai mimikasmdan moharotlo istifado edir, ağlamsınır, hotta bunu 
nozoro  çatdırmaq  üçün  yaylığmı  çıxardıb  gözünii  silir,  yaxud  xəste  olduğunu 
nəzorə çatdırmaq üçün donrıan atır. Əlini üroyinin üstü-nə qoyur, bununla da çox 
vaxt  otraldakıların  bu  vo  ya  digor  hadiso-yo  emosional  qiymot  vermosino  nail 
olurlar.  Molum  olduğu  kimi.  emosional  qiymot  qiymotin  digor  növlərinə  - 
intellektual, oxlaqi vo estetik qiymoto nisboton birtorofli olur. 

 
İstər  oreol,  istorso  do  yenilik  effektindo  kauzal  atribusiya  iiçün  sociyyovi 
olan  miihiim  bir  xiisusiyyot  aydin  nozoro  саф1г:  biz  qav-radığımız  adamin 
omollorini  tokco  şərh  etməklə  məhdudlaşmırıq,  hom  do  onun  noticolorini  öz 
davranış vo rəftarımızda nozoro ahnq. 
Burada üç hal mümkündür: a) bir adam başqasını «yaxşı adam» hesab etdiyi 
iiciin ona yaxınlaşır; b) ya «pis adam» hesab edorok ondan uzaqlaşır; v) ya da öz 
münasibətlərini  pərdəloməyə,  gizlət-moyo  başlayır  tez-tez  and  içir,  özünə  şahid 
göstorir, hotta yalan da-nışır. 
Miiəllim-şagird münasibətlərinin formalaşmasmda kauzal atribusiya  miihiim 
rol oynayir. Görəsən, müəllimlor həmişo şagirdləri diizgiin başa düşünnü? Təcrübə 
göstərir  ki,  miiəllimlər  çox  vaxt  şa-girdlorin  davranış  və  rəftarının  motivlorini 
diizgiin şərh edo bilmir-lər. Eksperimental todqiqatlar da bunu siibut edir. 
Miioyyon olunmuşdur ki, miiollimlər «əlaçı» vo «tolimdo ge~ do qalan», 
«intizamh» vo «intizamsız» şagirdlərin əməllərinin boblorini eyni meyarlarla şərh 
etmirlər. Birincilərdə çox vaxt ano miisbot, ikincilərdə iso monfi cohotlor görür, 
birincilorin lıotta mənfı keyfıyyətlorino miisbot mona verir, ikincilərin isə miisbet 
əməllərindo belə, mənfı çalarlar axtanrlar. Bu isə müolliınlərin şa- 
Iirdlərlə  ünsiyyotini  son  dərəcə  çətinləşdirir,  on  başlıcası  isə  on-Urda  özləri 
haqqinda yanlış təsəvvürlərin əmələ gəlməsi ilə nəti-■tlonir. 
 
VII F Ə S İ L   ŞÜUR VƏ 
MƏNLİK ŞÜURU 
1. Şüurun konkret psixoloji xarakteristikası 
Şüurun  üç  osas  funksiyası  -  k o q n i t i v   (ingiliscə  cogni
tion 
-  bilik 
demokdir),  t ə n z i m e t m ə   və  k o m m u n i - k  a  t  i  v  (ingiliscə 
communicate  -  molumat  vermək  demokdir)  liınksiyaları  vardir.  Psixoloji 
todqiqatlar  (В.  F.  Lomov  vo  b.)  gosto
rir 
ki,  homin  funksiyalar  bu  vo  ya  digor 
fonnada  psixi  inkişafm  bii-
iim 
morhololorindo  tozahiir  edirlor,  lakin  şüurun  (hor 
şeydən ovvol, fordi şüur nozordo tutulur) omolo gəlməsi vo inkişafı ilo onlar kcy-
fıyyətcə yeni xüsusiyyətlor kosb edirlor. 
Koqnitiv  funksiya  yalniz  şüur  soviyyosindo  biliklorin  foal,  məqsədyönlü 
mənimsonilməsi  kimi  özünü  gostorir.  Lakin  onun  mahiyyotini  tokco  biliklorin 
monimsonilmosi ilo məhdudlaşdırmaq olmaz. Yuxandaki cümlodə «məqsədyönlü» 
sözünə diqqot edin. Koqnitiv funksiyamn mahiyyotini homin söz daha doqiq ifado 
edir:  mənimsənilmiş  biliklorin  insanin  hoyat  foaliyyotindo  istifado  olunmasi 
koqnitiv  funksiyamn  əsasını  təşkil  edir.  Bu  monada  da  K.  Marks  göstorirdi  ki, 
«şüurun  песо  mövcudluğu  vo  onun  üçün  nə-yinso  песо  mövcud  olmasi  üsulu  - 
bilik deməkdir.» 
Koqnitiv  funksiya  fordi  şüurun  ictimai  şiiurla  iizvi  əlaqəsini  bilavasito  ifado 
edir.  Mosolonin  mahiyyoti  bundan  ibarotdir  ki,  insamn  monimsodiyi  biliklorin  - 
elmi,  ideoloji,  etik  ideyalann,  prinsip-lorin,  normalann  vo  s.  özü  ictimai-tarixi 
xarakter  daşıyır,  onlar  ictimai-tarixi  praktikanın  gedişində  neçə-neço  nəslin  soyi 
noticosindo  yaranmış  və  şüur  faktına  çevrilmişlər.  Hor  hansi  bir  adam  onlara  yi-
yələnməklə  hom  do  eyni  zamanda  ictimai  şiiurun  bərqərar  olmuş  növlərini 
monimsəyir. 
Koqnitiv  funksiya  idrak  prosesləri  vasitosilo  hoyata  keçirilir,  yoni  insan 
onlann  köməyilə  öz  biliklərini  zənginləşdirir.  Özünün  bu  xüsusiyyotlorino  göro 
idrak prosesləri şüurun strukturuna daxil olur. 

105 
208 
157-14 

 
 
İdrak  proscsləri  çoxdur,  yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi:  duyğu,  qavrayış, 
diqqət, hatizə, nitq, təfəkkür və təxəyyül idrak prosefB ridir. 
Koqnitiv funksiyamn həyata keçirilməsində onlardan hor biri özünəməxsus 
rol  oynayir.  Bir  cohoti  aynca  qcyd  ctmok  lazimdir:  tutaq  ki,  suyu  bir  qabdan 
başqa qaba tökmok olar. Biliyi iso bu yolla bir başdan başqa bir başa köçürmək 
mümkün  deyildir.  Bilik  idrak  əməliyyatları  vasitosilo  mənimsonilməlidir. İnsan 
ancaq bu şo-raitdə hom do yeni biliklor yaratmaq imkanı oldo cdir. 
Tənzimetmo  funksivasının  şüur  soviyyosindo  osas  xarakteris-tikası  onun 
ixtiyari xarakter daşıması ilo bağlıdır. K. Marks şüurun bu mühüm funksiyasının 
mahiyyotini  belo  ifado  etmişdir:  «insan  noinki  tobiotin  verdiyi  şeyin  formasını 
dəyişdirir;  təbiətin  vcrdiyi  şcydə  о  öz  şüurlu  məqsədini  do  həyata  keçirir,  bu 
moqsod  bir  qa-nun  olaraq  insan  foaliyyotinin  üsulunu  vo  xaraklcıini  miioyyon 
edir vo insan iradosini bu moqsodo tabe etmoli olur». 
Foaliyyotin  nıəqsədinin  formalaşması  şüurun  funksiyasına  daxildir. 
«Şüurlu məqsəd» anlayışı da bu cohoti ifado cdir. 
Şüurun tənzimetmo funksiyasi miixtolif formalarda hoyata ke-eirilir. Biz iki 
cohoto  xiisusi  diqqot  yetirmoliyik:  a)  şüurlu  moqsod  foaliyyot  prosesindo 
özünəməxsus  etalon  rolunu  ifado  edir;  insan  öz  işinin  noticosini  onunla 
tutuşdurur, öz sohvlorini miioyyon edir vo onlan aradan qaldırır, yoni oks olaqo 
yaradir.  b)  insanin  foaliyyoti  onun  iradosinin  təzahürü  kimi  hoyata  keçirilir;  o, 
iradi soy gös-tərərək qarşıya çıxan çotinlıkləri aradan qaldırır, öziinürı büıün bi-
lik və istedadını şiiurlu moqsodin hoyata keçirilməsino tabe edir. 
İnsanın  öz  davranış  vo  foaliyyotini  şüurlu  surotdo  tonzim  etmok  zoruroti 
onun  sosial  varlığı  ilo  şərtlənir.  О,  ictimai  miinasibot*  loro  daxil  olarkən,  öz 
davranış vo foaliyyotini tonzim etmolidir, oks halda onun cəmiyyətdo, hoyatda 
özünəmoxsus  çotinlikləri  olacaq-dır.  insamn  sosial  nonnalan.  qaydalan  vo 
prinsiplori  monimsomo-si bu  baximdan xiisusilo  miihiim  ohomiyyot  kosb edir 
vo onun özü-niitonzim etmosi üçün şorait yaradir. 
Şüurun  kommunikativ  funksiyasi  iso  insanlarm  bir-birilo  iinsiy-yoti 
prosesindo foımalaşır. 
Kommunikativ  funksiya,  bir  torofdon,  insanlar  arasinda  bilik  miibadilosi, 
onlann  bir-birinin  tocriibosini  monimsomosi,  digor  te?  rofdon,  bir-birinin 
davranışını qarşılıqlı surotdo tonzim etmosi prosesi kimi hoyata keçirilir. Bu о 
demokdir ki, bir adamın şüurunun 
210 formalaşmasında onlarla adam iştirak edir. Biz şüuru ictimai moh-sul kimi 
xarakterizo edondo, birinci növbədə, homin cohoti nozoro alırıq. Özünün bu 
xüsusiyyətinə goro kommunikativ funksiya xiisusi ohomiyyot kosb edir. 
Psixoloji  baximdan  bu  proscsin  sociyyovi  xiisusiyyotlorindon  biri  ondan 
ibarotdir  ki,  başqa  insanlarla  birgo  iş  vo  iinsiyyot  şərai-tində  insanin  hisslor 
alomi vo miinasibotlor sistemi təşəkkül edir. 
insanin  hisslor  alomi  vo  miinasibotlor  sistemi  vohdotdodir.  insanin  biitiin 
emosional qiymotlori onun miinasibotlorinin xarakteri ilo bağlıdır. 
Şüurun  funksiyalannda  onun  osas  xiisusiyyotlori  öz  oksini  tapir.  Bunlar 
aşağıdakılardan ibarotdir: 
a)
 
şüur xarici alom haqqinda b i l i k l o r i n  mocmusundan ibarotdir; 
b)
 
şüurun  miihiim bir cohoti  m ə n l i k   şiiuru  ilo bagh-dir: insan  özünü 
dork  edir,  «monini»  «qeyri-məndən»  ayınr,  öz  oməllərini  vo  biitövlükdə  özünii 
şüurlu surotdo qiymətləndirir; 
v)  insan  qarşısına  m o q s o d   qoyur  vo  öz  foaliyyotini  homin  moqsod 
osasinda tonzim edir; 
q)  insanin  m i i n a s i b o t l o r i   şüurun  miihiim  bir  cohoti-ni  təşkil 
edir. 
Münasibətsiz şiiur  yoxdur  vo ola  da  bilmoz. Bu faktda  şüurun  miihiim bir 
xüsusiyyəti  öz  oksini  tapir:  insan  miinasibotlori  tokco  intellektual  xarakter 
daşımır,  onlar  hom  do  insanin  hisslor  alomini  ifado  edir.  Beloliklo,  şüurda 
intellektual olan affektiv  (emosional) olanla iizvi surotdo birloşir. Hor hansi bir 
cisim vo hadiso ancaq bu zomindo insan iiciin şəxsi mona kosb edir. 
Miiasir  psixologiyada  şüurun  nozərdən  kcçirdiyimiz  xüsusiy-yotlərino 
osason onun strukturunu tohlil edirlor. Psixiatriya sahosindo oldo edilmiş zəngin 
təcrübə gostorir ki, homin xüsusiyyətlər şinırun on başlıca xiisusiyyətləridir. Bir 

107 
208 
çox  ruhi  xostoliklor  zama-
ui 
süurun  pozulmasi  mohz  onun  nozordon 
kecirdiyimiz  xiisusiyyotlorindon  hor  hansi  birinin  pozulmasi  ilo  xarakterizo 
olunur. 
Şüurla  dil  vohdət  toşkil  edir.  insan  xarici  alomdon  aldığı  toos-lüratı  ancaq 
dillo  ifado  ctdikdo  dork  edir.  Tutaq  ki,  biz  küçodə  onlarla  adam  görmüşük. 
Onlann hamisi bizim yadımızda eyni doroco-.i.> qahrmi? Şübhəsiz ki, yox. Bos, 
biz  gördiiyümüz  on  adamdan  liansim  yadımızda  saxlayırıq?  Misal  göstərək: 
onlardan  birinin  pal-tosu  xoşumuza  golir.  Ürəyimizdə  deyirik  ki,  «по  yaxşı 
paltodur. 
Görəsən  haradan  alıb?».  Biz  xarici  alomdon  aldığımız  təəssüratı  sözlə  ifadə 
etdikdo,  həmin  toəssürat  obyektivləşir.  Biz  onu  bu  zaman  dərk  edir  vo  təbiı 
olaraq.  yadımızda  yaxşı  saxlayınq.  Bu  о  demokdir  ki,  dil  praktik  şüurdur. 
K.Marks  yazırdı:  «dil  praktik,  hom  başqa  adamlar  üçün  mövcud  olan,  həm  do 
ancaq bununla həmcinin monim öz'im üçün rnövcud olan, gerçək şüurdur.» 
Şüur  ictimai  məhsul  kimi  ancaq  insana  xasdır.  Heyvanlar  şüura 
mafik 
deyildir. 
 
 
2. Şüur və şüursuzluq: dork cdilməyən hadisolor 
 
Insamn  psixi  hev.V„ının  müəyyən  bir  sahosi  şüursuzluqla  bağlı-dır. 
Psixologiyada süursuziuq dedikdo, elo psixi proses və hallann m?cmusu nozordo 
tutulur ki, cnlar gerçək hadisələrlo şortlonirlər, takta insan onlann təs»ri haqqmda 
özünə hesabat vcrmir. Bu zaman msar; adofon cisim və hadisoloro munasibotini, 
öz oməllorinin mo-'ivloriııi dork etmir, onlan tohlil cdib qiymətlondiro bilmir 
Şüursuzluq  hallar!  şüurdan  müxtolif  əlamətləro  göro  forqlonir.  Ən  başhca 
cohot  bundan  ibarotdir  ki,  cisim  vo  hadisolor  şüursuzluq  sahosindo  insanin 
emosiyalari,  diinyaya  emosional  miinasibotlori  vasitosilo  oks  olunur:  insan  çox 
vaxt heç özü do başa düşmədən «yazığı goldiyi» adama güzoştə gedir, hor hansi 
bir  konılıkt  şorai-tindo  qadinlar  adoton  qadınları  müdafiə  edirlor,  dofn 
morasimindo v^adiifon iştirak edon hor hansi bir adam tosirlonib bozon morhu-
mun qohumlanndan daha çox ağlayır. Bunlann sobobi ilo maraq-lansaq,  molum 
olacaq ki, hec onlann özləri do no iiçiin bclo horokot etdiklorini aydm bilmirlor. 
Bu  isə  təsadüfi  deyildir.  Şüursuzluq  sahosindo  cisim  vo  hadisolor  arasmdckı 
oxşar  vo  forqli  cohotlor  n.ontiqi  tohlil  yolu  ilo  deyil,  emosional  qiymotlor 
vasitosilo  miioy-von  edilir.  Şüursuzluq  sahosindo  hotta  eyni  bir  psixi  aktda 
(mosolon.  yuxugörmo  zananı)  keçmiş,  indiki  vo  golocok  zamanin  uzlaş-masj, 
bir-binno qaıışması da mohz bundan iroli golir. 
Şiiursuzluq  hallarının  öyrənilməsi  psixopatologiya  ilo  bağlıdır.  Fransiz 
psixiatriya 
moktobındə  (J.  M. 
Şarko  vo  b.)  hipnoz  metodu  b 
apanlan  todqiqatlar  zaınanı  siiursuzluq  hallannm  parogen  ro!  oy-namasi, 
xiisus*ta  tolqin  zamani  insanin  davramsmin  doyi.şilmosi  və  s  müəyyon 
ediımişdi.  Bu  faktlar 
Z. 
Freydin  diqqotini  colb  etdi  ve  o,  hemin  faktlar  daha 
geniş mona verməyo başladı. 
?12 
Z. 
Frfyd 
holo 1886-ci ildo istcrik pozğunluqları tolqinlo miiali-co ctmoK 
imkanlan ilo maraqlanirdi. Homin illordo bu sahodo on intensiv todqiqat fransiz 
hokimlon  torofindon  apanlırdı. 
Z. 
Freyd  onlann  təcrübəsini  öyrənmək  üçün 
Parisə  goldi.  Əvvolcə  J.  M.  Şarkonun,  sonralar  iso  İ.  Berngeymin  vo  K. 
Lebonun  klinikalarinda  işlədi.  О,  1891  -  1896-cı  illordo  iso  hokım  İ.  Breyerlo 
birlikdo xiisusi hipnoterapiya mctodunu işlədi. 
Hipnoz  iisulu  ilo  apanlan  təcrübəlor  göstərdi  ki,  insanin  hiss  vo  cohdlori 
hotta  dork  edilmodikdo  belo  onun  davranışına  istiqamot  vero  bilor.  Məsələn, 
təcrübə  zamani  pasiento  belo  bir  fikir  tolqin  olunur  ki,  o,  hipnotik  yuxudan 
oyanandan  sonra  çotiri  bağlasın.  Pa-sient  bu  komandam  yerino  yetirir.  Ondan 
cotiri  no  üçün  bağladığı-nı  soruşurlar.  Pasient  öz  hərokətlərinin  motivlorini 
adekvat izah edo bilmir vo özündən cürbəcür əsassız bohanolor uydurmağa baş-
layır (mosolon, deyir: «gördüm gün çıxdı və yağış kəsdi, çotiri bağ-ladım»). 
Z. 
Freyd  bu  faktlara  osason  belo  bir  nəticəyo  gəldi  ki,  insan  özünün  hor  bir 
hərokətini miixtolif bəhanəlorlo osaslandıra bilor. О, bu hadisolorin mahiyyotini 
psixianaliz mövqcyindon aydm-laşdıraraq siiursuzluq terminindon istifado etdi. 
Z. 
Freyd  şüursuzluq  dedikdo.  insanin  hoyata  keeirilmoyon  meyllorini 
nozordo  tuturdu.  Guya  bu  meyllor  sosial  normalara  uy-uun  gəlmədiyinə  göro 
şüur  sahəsinə  buraxılmır,  şüursuzluq  sahosi-nə  sıxışdınlır.  Sayıqlamalarda,  dil 
yanılmalarında  və  s.-də  tozahiir  elmoyə  başlayır.  «Dil  yanılar,  sözün  düzünü 
deyor» xalq ifadosi bu mcxanizmə bağlıdır. 
Şüursuzluq  hadisolori  muxtolifdir.  Onlan  aşağıdakı  kimi  qrup-laşdınnaq 
olar: 
a)
 
yaradıcılıq prosesindo özünü göstərən, onun ancaq miioyyon bir cəhətini 
təşkil edon, şüur vasitosilo nozarot edilməyən psixi fo-allıq hallan. Moşhur sovet 
rejissoru  K.  S.  Stanislavski  bu  özünə-moxsus  hallan  yaradıcılığın  şüuılu 
komponentlərindən  forqli  olaraq  «fovqolçiiuD>  adlandırırdı.  Yaradıcılıq 
intuisiyası vasitosilo oldo edilon bi klor v o  obrazlar buna misal ola bilor. (Belo 
hallarda miivafiq tili о obrazlarm yaranması şəraiti vo yollan dork olun-mur ' 1 1 
am la bir növ şüur vasitosilo nozarot edilməyon özünə-
щ 
; ı  usix t ♦allıqdır; 
b)
 
yuxa-/. t no, hipnoz, kiiylonmo, psixoloji sirayət, tolqinoqa-pilm*, bezel 
dfektiv vəziyyətdə, yorğunluq zamani vo s. hallarda 
213 omolo golon psixi hadisələr. Foaliyyətin dərk edilməyən motivlori, həvəs, 
yönüm vo s. buna misal ola bilor. 

 
Hovos  foaliyyotin  dork  edilmoyon  tohriklorino  aiddir.  Hovos  -foaliyyoto 
kifayot  qodor  aydin  dork  edilməmiş,  fərqlondirilmomiş  tələbatdan  ibarot  olan 
tohrikdir.  Hor  hansi  bir  sahəyə  hovos  göstə-ron  insan  üçün  subyektiv  cohotdon 
obycktdo  onu  noyin  cozb  etmosi,  bu  hovoslo  tohrik  olunan  foaliyyotin 
moqsodinin  nodon  ibarot  olmasi  holo  heç  do  aydin  olmur.  Belo  psixi  haloto 
kifayot qodor tez-tez təsadüf olunsa da, o, adoton, kccici olur - onda tomsil olun-
muş  tolobat  ya  sönür,  ya  da  dork  olunaraq  (arzu,  niyyot,  xoyal  vo  i.  a. 
formasmda) cəhdo çevrilir. Dıımanlı həvəslər gonclik yaşı üçün olduqca tipikdir, 
onlar gəlocok eəhdlorin müjdəçiləridir. 
Yönəlişlik  hallarının  da  dork olunmamasi dorocosi az vo ya  cox ola  bilor. 
Ayn-ayn  hallarda,  insana  öz  mövqeyini  aydınlasdır-maq  vo  ifado  etmok  lazim 
goldikdo,  ovvolco  dork  edilmoyon  yönə-lişlik  kimi  meydana  çıxan  halot,  artiq 
oqido kimi, yoni foaliyyotin tamamilo dork olunan motivi kimi tozahiir edir; 
v)  davranışın  dork  edilmoyon  icra  torzlori.  Adotlori  buna  misal  göstərmək 
olar.  Onlar  avtomatlaşmış  vo  qcyri-ixtiyari  omoliyyatlann  tonzim  olunmasinda 
miihiim rol oynayirlar. Bu zaman baş vero bilocok hadisolor qabaqcadan sczilso 
do, onlar dork olunmurlar. Lakin bu, adətlərin davranış prosesindo rolıınu hcç do 
azaltmir. Qabaqcadan sezilon vo dork edilmoyon hadisolorin suroti insanin dav-
ranışını  şortlondirməyə  başlayır.  Miivafiq  hərokotlorin  icrası  tolə-bata  çevrilir. 
İnsan miioyyon şəraitdə onlan avtomatlaşmış şokildə icra edir; 
q)  subsensor  vo  ya  subseptiv  reaksiyalar.  Eşidilməyon  səslər,  görünmoyən 
işıq  siqnalları  vəs.  s u b s e n s o r   (latinca  sub  -alt,  aşağı,  sen-sus  -  hiss, 
duyğu demokdir) q ı с ı q 1 а г sahosi adlanır. Bu zaman miivafiq qıcıq insana 
tosir  gostorir,  lakin  o,  zoif  Oİduğu  iiciin  insan  torofindon  bilavasito  dork 
cdilmoso  do,  əlvcriş-li  şəraitdə  özünəmoxsus  cavab  reaksiyaları  ilo  müşahido 
olunur. iki morholədə apanlmış aşağıdakı eksperiment bu cohotdon maraqh-dir. 
B i r i n c i   m o r h o l o d o   toloboloro  belo  bir  tolimat  ve-rilir: 
«Diqqətlo  ekrana  baxin.  Orada  nümayiş  ctdirilocək  sözlori  oxuyun  vo  voroqo 
qeyd edin». Bundan sonra ekrana kinoqurğusu vasitosilo ardıcıl surotdo 10 söz 
(kosmos, ncft. Baki, sohor, miiol-lim, qoronfil. qəhroman. pambiq, siilh, sevinc) 
salimr. Lakin sözlər 
214 
Mo intervalda nümayiş etdirilir ki, ekranda ancaq panlti alinir vo box olur, yoni 
sözlor oxunmur. Tolobolor ekrana diqqotlo baxsalar da. qarşıdakı voroqo heç bir 
söz qeyd edo bilmirlor. Bu, о demokdir ki. miivafiq qıcıqlar (ekranda nümayiş 
etdirilən  sözlor)  hoddin-den  artiq  zoif  olduğu,  yoni  duygu  hoddino  çatmadığı 
iiciin  tolobolor  torofindon  aydin  qavramlmir.  Bu  monada  da  onlara  subsensor 
qıcıqlar deyilir. Bos, bu qıcıqlar toloboloro tosir cdirmi? Əgor onlar ekranda heç 
bir  söz  gönnürlorsə,  yuxandaki  cümlodə  «aydın  qavranılmır»  ifadosi  no 
dorocodo düzgündür? 
Eksperimentin  i k i n c i   m o r h o l o s i   bu  suallan  ay-dınlaşdırmaq 
imkanı vcrir. 
ikinci morholodo toloboloro aşağıdakı tolimat verilmişdir: «İn-dı ekrana 100 
söz yazılınış codvol asacağıq. Codvolo diqqotlo ba-Xin, 100 söz içərisindon sizo 
on çox tanış olan 10 sözü seçin vo voroqo qeyd edin». 
Ekrana  100  söz  yazılmış  codvol  asılır.  Birinci  morholodo  nii-inayiş 
etdirilmiş 10 söz do codvəldə  müxtolif ardıcıllıqla  vcrilmiş-dir. (Eksperimentin 
moqsodino  miivafiq  olaraq,  toloboloro  bu  haq-Да  hoc  bir  molumat  vcrilmir. 
Tolobolor  iso  birinci  morholodo  nii-mayiş  ctdirilmiş  sözləri  aydin 
qavramadıqları üçün bu haqda hec bir nutlumata malik deyildirlor: onlar birinci 
morholodo hansi sözlərin Igöstorildiyini bilmirlor). 
Eksperimentin  ikinci  morholosi  bclo  apanhr:  tolobolor  ekramn  qarşısında 
oturub  diqqotlo  codvolo  baxir  vo  onlara  on  çox  tanış  olan  lözləri  vərəqəlorə 
yazirlar. 
Eksperiment  qurtardiqdan  sonra  tələbələrin  100  söz  içərisin-don  seçdiklori 
10 on tanış söz miioyyon olunur vo onlann tolobolor torofindon neçə dofo qcyd 
edilmosi  hesablamr.  Homin  sözləri  birinci  morholodo  ekrana  niimayiş  olunmuş 
10  sözlə  miiqayisoli  surotdo  tohlil  edirlor.  Eksperimentin  osas  moqsodi  do  elo 
bundan iba-I ! idi. Psixoloqlan bclo bir sual maraqlandinrdi: görəson, tələbə-lorin 
cədvəldoki  100  söz  içorisindən  scçdiklori  10  söz  hansılardır?  Onların  ncçosini 
birinci morholodo nümayiş ctdirilon sözlor (kosmos, neft, Bakı, sohor, müollim, 
qərənfil, qohroman. pambıq, sülh. lcvinc) təşkil edir"
> 
Eksperiment  zamani  irəli  sürülmüş  forziyyəyo  göro,  birinci  morholodo 
ekranda nümayiş etdirilmiş sözlor aydın qavranılmasa da, tələbələrin fəaliyyətinə 
miioyyon  tosir  göstormoli  idi.  Eksperimentin  matcrialları  bu  forziyyəni  əsaslı 
surotdo sübut etdi. Molum 
2 1 5  
oldu  ki,  100  söz  içərisində  tələbələrə  ən  çox  tanış  olan  sözlər  eM  birinci 
mərhələdə  ekranda  nümayiş  etdirilmiş  sözlərdən  ibaroidn  Belə  qavrayışa 
subsenzor qavrayış deyilir, çünki bu zaman qu I zəif olduğu üçün sözlər tələbələr 
tərəfındon  aydın  qavranılnm  Müvafıq  sözlər  tələbəlorin  fəaliyyətinə  müəyyən 
təsir  göstərsə  da  onlar  bunu  dərk  etmirlər:  tələbələr  təcrübə  prosesində  «tanış 
sö/». kimi scçdiklori sözləri eksperimentin birinci mərhələsində ekranda nümayiş 
etdirilən  sözlər  olduğunu  heç  ağıllarına  bclə  gətiro  bilnııı  -lər.  Özünün  bu 
xüsusiyyətinə görə subsensor qavrayış siiursuzluq sahəsinə daxildir. 
Deməli,  hələlik  iki  məsəlo  şəksizdir:  subsensor  qavrayış  faktlan  doqiq 
miioyyon  edilmişdir.  Lakin  onlann  qanunauyğunlııq-lan  vo  mexanizmlori  holo 
otrafli öyronilməmişdir; 

109 
208 
ğ)  xostə  adamın  psixikası  üçün  səciyyəvi  olan  bozi  patoloji  hallar  da, 
mosolon,  sayıqlama,  hallyusinasiya  (qarabasma)  vo  s.  siiursuzluq  sahəsinə 
aiddir. 
Siiursuzluq  da  şüur  kimi  insana  moxsus  psixi  hadisodir.  О  da  şüur  kimi 
insanin ictimai hoyat şoraiti ilo şərtlənir. Lakin şüurdan forqli olaraq siiursuzluq 
sahosi  dünyanın  insan  beynindo  kifayot  qodor  adckvat  olmayan  inikasi  kimi 
meydana çıxır. Bu zaman insan öz hərəkətlərinə məqsədyönlü nozarot edo bilmir 
vo  onlann  noticolorini  adoton  qiymotlondirmir.  Soruşula  bilor:  insanin  bir 
şəxsiy-yot  kimi  psixoloji  siması  şüurla,  yoxsa  siiursuzluq  sahosi  ilo  miioyyon 
olunur?  Suala  qəti  şəkildə  belo  cavab  vermok  olar:  şüurla.  Bu  monada  da 
adamlan 
xarakterizo 
edorkon, 
deyirlor 
ki, 
o, 
özünün  ş ü u r l u  
h ə y a t ı n ı ,   mosolon,  gone  noslin  monovi  torbiyo-si  kimi  şərəfli  bir  işə 
həsr  etmişdir.  «Şüurlu  həyat»  ifadəsinə  fıkir  verin.  İnsanm  psixi  həyatının  ən 
başlıca istiqaməti məhz şüur sahə-silə bağlıdır. 
Əgər  belədirsə,  bos,  onda  siiursuzluq  sahosi  haqqinda  aynca  danışmağın 
mənası vardırmı? Psixoloji todqiqatlar gostorir ki, siiursuzluq hadisolori insam 
şəxsiyyot  kimi  deyil,  ford  kimi  xarakterizo  edirlor.  Onlar  insanin  psixi 
hoyatinda  özünəmoxsus  rol  oynayirlar.  Siiursuzluq  hadisələrinin  öyrənilməsi 
insanin bir ford kimi xiisusiyyotlorini başa düşməyə  yaxından kömək  gostorir. 
Bu molumatlarin hom do diaqnostik ohomiyyoti vardir. 
3. Mənlik şüuru 
 
Golin, hor şeydən ovvol, «monlik şüuru» termininin lüğəti mo-basina diqqot 
edok. Termin iki sözdəh'- «mənlik» vo «şüun> söz-mrindon ibarotdir. Bu 
termin daxilində «şüun> sözünün evristik monası vardir: bu ondan ibarotdir ki, 
«тпəпһк şiiuru» şüurun struk-jbruna daxildir, yuxanda qeyd edildiyi kimi, 
şüurun miihiim xarak-tviistikalanndanbirini təşkil edir. Lakin şüurun digor 
struktur xiisu- 
ıwotlərindən  forqli  olaraq  onun  özünəməxsus  cəhətləri  do  vardir.  ■U  cohotlor 
«mənlik»  sözündə  ifado  olunmuşdur.  «МəпНк  şüurun-da»  şüurun  biitiin 
xiisusiyyotlori  insanin  «moni»  vasitosilo  ifado  olunur  vo  şəxsiyyət  hadisəsinə 
çevrilir. Bu о demokdir ki, monlik 
ниш bimodal xarakter daşıyır: onda eyni vaxtda hom «mon»o (subyckto), hom 
do «qcyri-mon»o (obyckto) monsub olan cohotlor 
ms 
olunur. Mosolon, uşaq öz 
əlini  dişlədikdə  ağrı  hiss  edir,  anası-nın,  qardaşının  və  ya  gəlinciyinin  əlini 
dişlodikdə iso ağn hiss et
mir. 
О, öz əli ilə anasının, qardaşının, gəlinciyini əlini 
fərqləndir-moyo başlayır. 
Mənlik  şüuru  insanin  özünü  şəxsiyyət  kimi  tanıması  və  dərk  ctməsi 
prosesidir.  Mənlik  şüuru  dedikdo  insanin  özünün  tolobat  vo  qabiliyyotlərinə, 
fikir və hisslərinə, davranış vo foaliyyot motivlə-rinə şüurlu miinasibəti nozordo 
tutulur. Onun osas olamotlori aşa-ğıdakılardan ibarotdir: insan özünü biitiin otraf 
alomdon,  yoni  «mən»ini  «qeyri-mən»dən  ayınr,  özünün  fiziki,  psixi  vo  monovi 
kcyfiyyotlorini  qiymotlondirir  vo  dork  edir,  psixi  hoyatinin  biitiin  cohətlərinə 
şüurlu miinasibot bəsləməyə başlayır. 
Monlik  şüurunun  strukturunda  aşağıdakı  üç  cohoti  xiisusilo  forqlondirmok 
lazimdir. 
1.
 
«Mon  obraz»  -  insanin  özü  haqqinda  tosovviirlori  (buna  baş-qa  sözlə, 
psixoloji avtoportrct do deyilir). 
2.
 
Özünüqiymotləndirmə  -  insanin  özünün  özü  haqqındakı  tə-səwürlərinin 
adekvat surotdo qiymətləndirilməsi. 
3.
 
Potcnsial davranış rcaksiyalan - insanin  «Мəп obrazı» vo özünə verdiyi 
qiymətlərin onun davranış və rəftarında tozahiir etmosi.