V I F Ə S İ L
ŞƏXSİYYƏ Т QARŞILIQLI SOSİAL TƏSİRİN OBYEKTİ KİMİ
1. Foaliyyotin sosial (normativ) tənzimi: sosial mövqe,
gözlomələr və nozarot
Şəxsiyyotin sosial qrupda ycrini tohlil etmok üçün psixologiyada
m ö v q e vəya s t a t u s (latinca status - voziyyət demokdir) anlayışından
istifado olunur.
Hor hansi bir qrupu psixoloji cohotdon tohlil cdondo qrup üzvlərinin
mövqcyinin eyni olmaması fakti dorhal diqqoti colb edir.
Sosial qrupda onun üzvlərinin mövqeyini sociyyolondinnok iiciin iki
şkaladan - maaş codvoli vo hörmot şkalasından istifado etmok olar. Golin,
ovvolco hor hansi bir zavodun, fabrikin vo ya məktobin maaş codvoli ilo tanış
olaq. Mosolon, məktəbin maaş cədvəlində, ovvolco, direktorun, sonra onun
müavinlərınin, daha sonra metodıst müəllimlərin, baş müollimlərin,
müəllimlorin vo s.
180 emok haqqı yazılır. Görəsən, moktob
rohborlorinin, miiollimlorin ve başqa
işçilərin pcdaqoji kollcktivdo nufuzu
onlann maaş cədvə-lindoki yeri (sırası) ilo
avtomatik surotdo miioyyon olununnu?
ogor
biz homin pcdaqoji kollcktivdo
psixoloji todqiqat apanb onu hönnot
şkalasına görə səciyyələndirsək, məlum
olacaqdır ki, qrupda adamlann mövqeyi
muxtolif obyektiv vo subyektiv amillorlo
şortlənir.
Əmok haqqı insanin sosial mövqeyini sociyyələndirən on umu-mi zahiri
olamotdir. Lakin, bununla belo, onun özünəməxsus sosial-psixoloji ohomiyyoti
vardir. Əmək haqqı insanin peşə-ixtisas (tohsil) soviyyosi ilo miioyyon olunur vo
tutduğu vəzifə ilo bilavasito bağlıdır. Bu baximdan mövqe anlayışı, birinci
növbədə, şəxsiy-yotin hiiquq vo vəzifələri osasinda tohlil cdilmolidir. Sosial-
psixoloji todqiqatlar gostorir ki, şəxsiyyətin solahiyyoti bilavasito onun hüquqları
ilo miioyyon olunur. Lakin solahiyyot holo şoxsiyyətin qrupda hörmət vo
nüfuzunu öz-özünə miioyyon etmir. Burada psixoloji baximdan on başlıca
çətinlik ondan ibarotdir ki, çox zaman şoxsiyyot özünün huquq konsepsiyasını
həddindon artıq şişirtdiyi halda öz üzorinə düşon vəzifələri diizgiin
qiymətləndiro bilmir. Ilk baxışdan no qodor qəribə görünso do, şoxsiyyotin qrup
iizvlorino psixoloji tosir dorocosi onun hiiquqlanndan daha çox öz vəzifələri-ni
layiqincə yerinə yetinnosilə bağlıdır.
Eyni bir qrupda eyni hüquqlu muxtolif şəxsiyyotlərin qrup uzvlorino tosir
dorocosinin muxtolif olmasi kimo molum deyildir? Sosial psixologiyada bu
cohoti şəxsiyyətin hönnət vo nüfuzu anla-yışı ilo ifado edirlor. Əgor solahiyyot
şəxsiyyətin mövqcyini rəsmi səviyyədo xarakterizo edirsə, hörmət vo niifuz onun
şəxsi qarşılıq-h miinasibotlor sistemindəki vəziyyətini əks etdirir. Hörmət vo nii-
fuz psixoloji cohotdon şəxsiyyətin xidmotlərinin ətrafdakı adamlar torofindon
tosdiq olunmasi, bəyonilməsi vo qobul edilmosi demokdir. Hörmət vo niifuz
insanin şəxsi qarşılıqlı miinasibotlor sistemin-doki voziyyotini xarakterizo etmok
üçün miihiim ohomiyyoto malikdir. Bununla yanaşı olaraq onlar şəxsiyyotin öz
səlahiyyotini müvoffəqiyyətlə hoyata keçirməsinin zəmri psixoloji şərtləri kimi
meydana çıxır. ftfiı
Şəxsiyyotin hörmət vo nüfuzu onun əmək töhfolori ilo yanaşı hom də şox.i
keyfıyyətləri, qrup üzvləri ilə münasibətlorinin xarakteri vo s. Лə miioyyon
olunur. Hörmot vo nüfuzun formalaşma-sında cins-yaş amilləri (qoca, qadın vo
s.) do miioyyon rol oynayır.
181
Hər bir adam bir песо sosial qrupun iizvii kimi foaliyyot gostorir. Mosolon,
ailo şagird üçün bir qrupdur, sinif kollektivi ikinci, si-nifdoki dostları üçüncü,
mohəllədəki yoldaşları dördüncü, bağ evindəki yoldaşlan beşinci qrupdur və s.
İnsan 9-10, hotta daha çox sosial qrupun iizvii ola bilor.
Ünsiyyət dairəsi genişlondikco, insanin miinasibotlor şəbəkəsi do
mürəkkəbloşir. Lakin bir cohot aydındır: insanin biitiin qruplarda mövqcyi
adətən eyni olmur. Hotta bir qrupda qeydsiz-şortsiz li-derə çevrilmiş hor hansi
bir adam bozon başqa bir qrupda onun adi üzvlərindən biri kimi iştirak cdir vo
oksino, bir qrupun adi iizvii başqa bir qrupda lidcr rolunda cms edir və s. İnkişaf
səviyyəsinə, foaliyyot vo ünsiyyotin məzmununa görə bir-birindon forqlonon
qruplarda: şəxsiyyətin statusunun muxtolif olmasi tamamilo qanu-nauyğun
haldır. Lakin bununla belo iimumi cohot kimi qcyd etmok lazimdir ki,
şəxsiyyətin bir qmpdaki mövqeyi onun digor qrupdaki mövqeyinin
formalaşmasına bu vo ya digor dorocodo tosir gostorir. Mosolon, işlədiyi
kollcktivdo adamın mövqeyinin yüksək olmasi onun ailədəki mövqeyinə
miihiim tosir gostorir. Adama öz ailosin-do - hoyat yoldaşı, usaqlan vo b. böyük
hönnətlo yanaşdıqda, bu, qonşuların ona miinasibətinə miihiim tosir gostorir vo
s.
Bos, sosial qrupda insanlarm bir-biri ilo qarşılıqlı olaqo vo ra-bitolori no ilo
şərtlənir? Bu prosesdo qrup üzvlərinin mövqeyi nə kimi ohomiyyoto malikdir?
insanlarm sosial qrupda qarşılıqlı miinasibotlori öz-özlüyiində onlann mövqcyi
ilo şərtlonə bilormi?
Birgo foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo insanlarm bir-birilo qar-şılıqlı olaqo
vo rabitolori s o s i a l n o r m a l a r vasitosilo tonzim olunur. insanlar
sosial qrupdaki mövqelərindən asılı olma-yaraq sosial normalara omol edirlor.
Sosial normalar dedikdo tarixon omolo gəlmiş vo miioyyon olunmuş
davranış vo foaliyyot qaydalan nozordo tutulur. Norma latin sözü olub qayda,
niimuno demokdir. Siyasi, omok, hiiquq, modoni, etik (oxlaq) vo s. normalar
buna misal ola bilor.
Insanlar sosial nonnalan monsub olduğu qrup vasitosilo mo-nimsoyirlor.
Hor bir qrupda mövcud olan normalar da sosial norma-lardir. Qrup nonnalan
comiyyotin sosial nonnalanm özünəməxsus şəkildə oks etdirir.
Sosial normalann funksiyalan muxtolifdir. Psixoloji baximdan onlann ikisi
xususilo miihiimdur.
Sosial normalar, yuxanda qcyd cdildiyi kimi, birinci növbədə,
182 insanlarm münasibətlərini tonzim edir. Hor bir qrupda böyüklə ki-çik,
qadınla kişi, müollimlə şagird, direktorla sex rəisi və başqaları •rasındakı
miinasibotlor sosial normalar vasitosilo tonzim olunur. Sosial normalann
tənzimetmə funksiyasi dedikdo bu cohoti nozoro nhrlar. Onlann osas
funksiyalarmdan biri iso qiymotlondirmo lunksiyasıdır, yoni insanlar sosial
normalar vasitosilo noinki başqa ıdamların, hom do özlorinin davranış vo
rəftarını qiymotlondirir, muxtolif yollarla özlərinin qarşılıqlı münasibətlorini
tonzim edirlor. Bu yollara sosial nozarot sistcmi deyirlor.
Adamlar sosial normalara ya muxtolif soviyyolordo omol cdir, ya da onu bu
vo ya digor dorocodo pozurlar. Şokil 28-do bu cohot öz oksini tapmışdır.
Əgər hor hansi bir adam sosial normalara artıqlaması ilo omol cdirso onun
horokotlori muxtolif formalarda roğbotlondirilir. Əgər hor hansi bir adam bu vo
ya digor sosial normam pozursa, ətrafda-kı adamlar dorhal ona muxtolif
formalarda reaksiya göstərirlər: to-occiiblonir, hiddotlonir, ctiraz cdir, bu
moqsodlo muxtolif sanksiya-lardan, cozalandirma todbirlorindon istifado edirlor.
Sosial nozarot sistemi iki soviyyodo - rosmi (formal) vo qeyri-rosmi (qcyri-
formal) vasitolorlo hoyata keçirilir. Miiossisonin mii-diriyyoti, həmkarlar
toşkilatları, nozarot qruplan vo s.-nin miihiim funksiyalarmdan biri rosmi
qaydalara miivafiq olaraq hoyata keci-rilon sosial nozarotdon ibarotdir. O,
mahiyyot etibarilo hor bir işçi-nin foaliyyotinin mohz ictimai monasimn
aydınlaşdırılmasından, comiyyotin monafcyi baximmdan qiymotləndirilməsindən
başlayır vo muxtolif formalarda totbiq olunur.
Əmok vo ya tohsil miiossisosindo sosial nozarot, hor şcydən ovvol,
torbiyocdici ohomiyyoto malikdir. Miiossisonin miidiriyyoti vo s. həmişə bu
cohoto diqqot yctirir vo muxtolif yollarla şəxsiyyə-tin hiiquqi düşüncəsinə,
oxlaqi şüuruna vo s. tosir gostorir. Homin proses somoroli olduqda, əwolcə
şəxsiyyotin hiiquq qaydalan
С
-----------
N
----------- ►
R
Cozalandirma Rogbotlondirmo
Şəkil 28. Sosial nomıalar; cozalandirma vo rogbotlondirmo. N - norma, С -
cozalandirma, R - rogbotlondirmo.
183 (өтəк qanunçuluğu) əsasında tənzim
olunan
fəallığı
todricən
monovi
meyarlarla tənzim edilmoyə başlayır.
Qcyri-rəsmi səviyyədə həyata kcçirilon sosial nozarot sisteminin
ohomiyyoti böyükdür. Qrupun ictimai rəyi, iş yoldaşlarının qonşulann mülahizəsi
vo s. sosial nozarotin tosirli vasitoloridir.
Hor bir sosial situasiyada adamlann davranış və rəftannırj iimumi xarakteri
sosial normalarla miioyyon olunur. insanlar bi normalan, песо deyərlər, ana südü
ilo monimsoyirlor. Ailodo v* moktobdo ictimai təcrübənin öyrənilməsinin
miihiim yollanndar biri sosial normalann monimsonilmosi ilo bağlıdır. Adamlar,
bir to rofdon, miioyyon bir sosial situasiyada sosial normalara miivafic surotdo
horokot etmoyo çahşır. Mosolon, tolobo trolleybusda hoi hansi bir qoca qan vo
ya əlil görəndə dərhal ayağa durur, ycrini ona\ verir. Digor torofdon, onlar hor
hansi başqa adamın da homin situasiyada belo horokot edəcəyini gözloyirlər.
Mosolon, trolleybusda qabaq corgolordon birindo gone bir oğlan otunnuşdur.
Trolleybusa qoca bir qadin daxil olur. Bu zaman hamı gözləyir ki, gone oğlan
dumb yerini ona vcrocok. Psixologiyada buna s o s i a l g ö z - 1 о m о 1 ə г
deyilir. Hor bir adam adəton başqa adamlann ondan no gözlədiyini bilir, bu
cohoti öz davranış vo rəftannda, istər-istə-moz, nozoro alir.
Eyni bir sosial situasiyada muxtolif adamlar iştirak edirlor. Go-rəsən, biz
homin adamlann hamisimn eyni bir sosial situasiyada eyni torzdo horokot
edocoyini gözleyirikmi? Fikrimizi yuxandaki misal osasinda aydmlaşdıraq.
Tutaq ki, trollcybusu gone bir oğlan sü-rür. Başqa bir qoca qadın növboti
dayanacaqda trolleybusa mindi. Trolleybusda otunnaq üçün boş yer yoxdur.
Biitiin ycrlordo qoca qadınlar oyloşmişlər. Tokrar edirik: tokco cavan adam
trolleybus sürondir. Görəson bu şəraitdo başqa adamlar ondan öz yerini qoca
qadina vermosini gözləyirlərmi? Cavab aydındır: olbotto, yox. Bos, onda no
üçün yuxandaki misalda hami trolleybusda oturmuş gone oğlandan dumb ycrini
qoca qadina vermosini gözləyirdilər? Mosolonin mahiyyoti sadodir: eyni bir
sosial situasiyada adamlar miixtolif rollar ifa edirlor. Tanış olduğumuz
situasiyalarda gone oğlanlar-dan birincisi sornişin, ikincisi iso trolleybus
sürücüsü rolunda çıxış cdir. Adamlar bundan asılı olaraq onlara eyni sosial
situasiyada eyni meyarlarla yanaşmırlar: hor hansi bir adamin hansi rol (bizim
mi-sahmizda sərnişin vo sürücü) ifado ctmosini nozoro ahr vo onun miivafiq
sosial situasiyada rolun tələblərino uyğun olaraq horokot
184 ■əcoyini gözləyirlər. Bu о demokdir ki, insanlarm qarşılıqlı tosiri
jKt'scsindo sosial gözləməlor rol gözloməlori kimi özünü gostorir. lorn in
mosoloni izah ctmok üçün biz rol davranışının qanunauy-fuuluqlan ilo tanış
olmalıyıq.
2. Rol davranışının qanunauyğunluqları
V. Şekspirin «Bu sizin песо do xoşunuza gələcəkdir» dramın-da «bütün
dünya» «tcatra» bonzodilir. Onun sözlori ilo desok, «bu lcatrda kişilərin vo
qadınların hamısı aktyordun>, «onlardan hor biri miixtolif rollar oynayirlar».
Doğrudan da adamlar hoyatda muxtolif rollar ifado edirlor: eyni bir adam
moktobdo miiollim, cvdo ana, poliklinikada xosto, av-lobusda semişin rolunda
vo s. çıxış edirlor.
Rollann diapazonu vo miqdan insanin daxil olduğu münasibət •ahelərinin -
sosial qruplann vo foaliyyot növlorinin diapazonu vo miqdan ilo miioyyon
olunur. Əgor bir adam 5 qrupun, digori 7 qrupun üzvüdürsə, onlardan birincisi
miivafiq miinasibotlor sahosindo 5 rolda, ikincisi iso 7 rolda çıxış edir. Bos, bu
rollann mahiyyoti no-don ibarotdir? Comiyyotdo insanin rol davranışı no ilo
miioyyon olunur? insamn rol davranışının osas qanunauyğunluqlannı no ilo izah
etmok olar?
Xarici ölkəlordə rol nozoriyyosi tərəfdarları (C. Mid, C. Moreno vo b.)
Şekspirin bu sözlorini dönə-döno iqtibas gotirirlor. Onlar bu zaman tcatr
aktyorlan ilo comiyyot iizvlori arasinda muxtolif ox-şar cohotloro diqqoti colb
edirlor: aktyorlar miioyyon rol ifado cdir, comiyyot iizvlori miioyyon mövqc
tuturlar; aktyorlar pyesin motni-no osaslanirlar, comiyyot iizvlori miivafiq
normalan gözloməlidir-lor; bir aktyor başqa aktyorun oyununa reaksiya
göstorməlidir, comiyyot iizvlori iso bir-birlorino reaksiyalanni qarşılıqh surotdo
nozoro almahdir...
İlk baxışda bu bonzotmolor bolko do tobii görünmür, bununla belo onlar
Şekspirin sözlərinin monasmı doqiq ifado edirlor. Xarici ölkələrdə rol
nozoriyyosi torofdarlan bu baximdan çoxlu faktlar toplamışlar, lakin onlar öz-
özlüyündə maraqh olan bu faktlan comiyyot haqqinda yanlış tosovvürlər
osasinda izah edirlor. Homin psixologiya iiciin sociyyevi olan iimumi metodoloji
sohv onun rol nozoriyyosindo do aydin nozoro carpir. insamn rol davranışına ve-
185 rilən tələblər mahiyyət ctibarilə obyektiv sosial-tarixi şoraitlo m əyyən
olunur. Bozi rol nozoriyyosi nümayəndələri mohz bu coh ti inkar edir.
Mosolon, rol nozoriyyosinin osas nümayəndəlorindən biri olan C.
Morenonun fikrinco, sosial təşkilat insanlarm davranışını moh-dudlaşdıran vo
ona istiqamot veron rollar şəbəkəsindən ibarotdir. Terminloro diqqot yetirok:
Moreno comiyyot termini ovozino «soJ sial təşkilat» terminindon istifado edir.
Burjua sosioloqları çox vaxt bu moqsodlo «sosial institut» terminindon istifado
edirlor. iki cohoti do qeyd edok. Rol nozoriyyosino goro: a) sosial toşkilat rollar
şə-bəkəsindən ibarotdir; b) insanlarm davranışı miivafiq rollarla miioyyon
olunur. Rollar insanlarm davranışmı bir torofdon məhdud-laşdırır, digor
torofdon, ona istiqamot verir. Bos, bu zaman insanlarm bir-birino qarşılıqlı tosiri
no ilo şortlənir? Rollar nozoriyyosinin banisi C. Mid suala belo cavab verir:
qarşılıqlı təsirin toşkili ağıl-dan asıhdır. Əgər ağıl rollan qobul ctmok vo
toxəyyüldə foaliyyotin altcmativ variantlanm oynamaq qabiliyyotino malik
olmasaydi, fərdləröz foaliyyotini uzlaşdıra bilmozdilor. Molumdur ki, insanlarm
qarşılıqh
miinasibotindo
osas,
müəyyəncdici
cohot
ictimai-iqti-sadi
miinasibotlordir. insanlar arasinda biitiin digor miinasibotlor mohz onlann
osasinda formalaşır.
ictimai hoyatda istehsal prosesindo insanlar arasinda obyektiv surotdo
yaranan real rabito vo miinasibotlor onlann subyektiv mii-nasibotlorindo oks
olunur.
Mohz buna göro do şəxsiyyətin sosial qarşılıqlı tosirini tokcə onun rollanni
fonnal olamotloro goro tosvir ctməklə mohdudlasdir-maq olmaz. Şəxsiyyətin rol
davranışını, hor hansi bir konkret situasiyada onun omollorini yalniz ictimai
miinasibotlor sisteminin tohlili osasinda başa düşmək olar.
К. Marks göstərirdi ki, insanlar özlərinin ümıımdünya tarixi dramının hom
aktyorlan, hom do miiollifloridirlor. Rol şoxsiyyotin bütövlükdə comiyyot,
özünoməxsus ictimai təşkilat vo ya konkret qrup torofindon miioyyon olunmuş
hiiquq vo vozifolorini oks etdi-rir.
Rolun hiiquq vo vozifolori psixoloji baximdan onun hom do başlıca
cəhətini təşkil edir. İstər insanin özünun öz roluna, istorsə də başqa adamlann
onun roluna münasiboti mohz bununla bağlıdır. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdon
yanaşdıqda rol davramşında aşağı-
186 dakıları ayırd etmok olar: a) rol gözləmələri və b) rol konsepsiyası
(mövqeyi).
Rol gözləmoləri sosial gözləmələrin xiisusi halıdır. Özünün bu
HÜsusiyyətinə görə rol gözləmələri nisboton konkret xarakter daşı-yır və
miioyyon bir rol davranışının nonnalannı ifado edir.
Rol gözləmələri ikitərəfii prosesdir: hor hansi bir adam, bir torofdon, başqa
adamlardan onlann öz rollanna uyğun davranış tərzi gözləyir; miivafiq
situasiyada qadının özünü, tutaq ki, ana kimi, ki-
Jinin
ata kimi aparacağını
gözləyir. Əgər ana və ya ata özlərini ət-rafdakı adamlann gözlədiyi kimi
aparmırsa, onlann arasinda müx-lelif formalarda konfliktlər yaranir. Atalar bu
monada da «uman ycrdən küsərlən> demişlər. Belo konfliktləro г о 1 1 a r a r a s
ı lonfliktler deyirlər. Digor torofdon, hor bir adam başqa adamlann hndan (daha
doğrusu, onun rolundan) nə gözlədiyini bilir və özünü miivafiq rol
gözlomolərinə uyğun olaraq aparır. Bu nöqtcyi-nəzər-don rol gözləmələri sosial
qrupda qarşılıqlı tosir vo miinasibotlor sistcmini özünoməxsus şəkildə tonzim
edir.
Rol konsepsiyası rol gözlomolori ilo bilavasito əlaqədardır: rol konsepsiyası
rol gözləməlorinin mənimsonilmosi osasinda əmələ golir. Laİcin rol gözləmosi
anlayışına nisboton rol konsepsiyası an-layışı daha geniş anlayışdır. Rol
konsepsiyası rol gözləmələrindən başqa şəxsiyyotin öz roluna və özünün sosial
qrupdaki ycrinə mii-nasibətini ifado edir. Bu cohot öz oksini rolun ifasında tapir.
Rolun ifası miioyyon bilik, bacarıq və vərdişlər tolob edir. İn-lanın noinki
intellektual
soviyyosindən,
emosional
mədəniyyotin-don,
iradi
keyfıyyotlorindon vo s.-dən, hom do anatomik xüsusiy-Horindon asılı olaraq hor
bir rolun ifasında fordi çalarlar omolo golir. Lakin bütiin hallarda rol davranışı
insanin öz rolunu песо ba-fa düşməsi, öz roluna vo sosial qrupdaki yerino
münasiboti ilo bağ-lıdır. Bu cohoti nozoro almadan rol davranışını psixoloji
cohotdon diizgiin tohlil ctmok olmaz.
3. Sosial yönümlor
Yönolişlik miiasir psixologiyada geniş istifado olunan osas an-layışlardan
biridir: o, rus dilindo «ustanovka» ingilis dilindo iso attitude kimi ifado olunur.
Yönolişlik nodir? Golin ovvolco bir ekspcrimcntlə tanış olaq. Tutaq ki, hor
birindo 25 nofor (12 kişi, 13 qadın) olan iki qrupla
187 eksperiment uparırıq. Bunun üçün
eyni bir adam in, məsələn, A.-fotoşəklini
çoxaldırıq, qrupdaki kişi və qadınların hər
birinə on bir ədəd veririk.
Birinci qrupda eksperimentator tapşırığı aşağıdakı kimi i edir: - sizə məşhıır
bir cərrahm şokli vcrilmişdir. O, dünən bcş ğm anasını ölümdən qurtannışdır.
Onun portretini tosvir edin.
İkinci qrupda isə cksperimentator təlimatı dəyişir. O, tapş aşağıdakı kimi
aydmlaşdırır: - sizə müxtəlıt' cinayətlor törət amansız bir caninin şəkli
verilmişdir. O, dünon beş uşağın an vəhşicəsinə həlak etmişdir. Onun portrctini
təsvir edin.
Birinci qrupda adamlar A.-nı cərrah kimi, ikinci qrupda isə ni kimi
qavrayırlar. Buna miivafiq olaraq onlar A.-mn fotoşokill do eyni cür oks olunmuş
zahiri görkomino, baxışlarına vo s. nr" tolif monalar verirlor. Mosolon, birinci
qrupda kişi vo qadinlar qc edir ki, A.-nın gözlərindən şofqot tökülür. ikinci
qrupda iso kişi qadinlar göstorirlər ki, A-nın gözlərindən cin yağır.
Diqqot edin: eyni bir fotoşokil iki qrupda miixtolif cur qavra lir. Bunu no ilo
izah etmok olar? Bu suala cavab vermok iiciin eksperimentin quruluşuna diqqot
yetirmok lazimdir. Eksperiment hor iki qrupda toxminon eyni plan osasinda
aparılmışdır, lakin qrupları müqayisoli şəkildo nəzərdon kcçirsək, onlann
arasinda bir miihiim forq goro bilorik: birinci vo ikinci qrupda eksperimcntlor
muxtolif tolimat osasinda aparılmışdır. Eksperimentin noticəsı də bilavasito bu
cəhotlə bağlı olmuşdur. Son demo, ekspcrimcntator tolimat vasitosilo birinci
qrupdaki adamları A.-nı moşhur corrah, ikinci qmpda iso amansiz cani kimi
qavramağa yönəltmişdir, yoni yönəlişlik yaratmışdır: onlar A.-nı mohz belo do
qavramışlar.
Tanış olduğumuz eksperimcntdə yönolişliyin osas xüsusiyyoti öz oksini
tapmışdır: insanda öz həyat təcriibəsi (vo ya eksperiment) prosesindo cisim vo
hadisəlorə yanaşma torzi vo ya meyli əmolə golir. О, homin cisim vo hadisolori
do mohz bu baximda qavrama-ğa, onlara bu baximda reaksiya göstərməyə, öz
foaliyyotini bu baximda qurmağa başlayır.
Elmdo yönəlişlik anlayışı ilk dofə 1862-ci ildo Herbert Spenser torofindon
işlənilmişdir. XIX osrin sonları - XX osrin ovvollorin-do muxtolif psixi
proseslori vo s. tosvir etmok iiciin muxtolif psixo-loqlar (L. Lanke, Q. Miiller,
T. Şuman, N. Ax, Y. Tomas, F. Zna-netsi vo b.) homin anlayışdan muxtolif
monalarda istifado etmişlər. Yönəlişlik haqqinda iimumi nozoriyyoni iso XX
osrdo 20-ci illorin
188
Bftu
- 30-cu illorin ovvəllərində görkəmli gürcü psixoloqu aka-Biuik. D. N.
Uznadze yaratmışdır.
Qorb psixologiyasi psixi hadisolori «vasitəsizlik postulatina» ■ostulatum
latin sözü olub, siibutsuz qobul edilon miiddoa demok-Br) osason izah edirdi.
Bihcviorizmin yuxanda tamş olduğumuz ■Usturunu (S - R) xatırlayın. Bu
coroyana goro, stimulla (S) rcaksi-k(K) bir-birilo bilavasito əlaqədardır, yoni
fordin reaksiyalan no-■вө etibarilo guya. ancaq ona tosir göstorən stimulla
miioyyon olu-
D. N. Uznadze özüniin ilk nozori-metodoloji osorlorindo (1923 925)
psixologiya elmində hökm siiron mexaniki fikirlon tonqid , ononovi empirik
psixologiyadan. bihevionzmdon vo s. forqli q yeni konkret psixologiya yaratmaq
vozifosini iroli sürürdü. un iiciin psixika vo davranışın hor hansi bir tozahurünün
osasi-loşkii edon başlıca şoxsiyyot amilini tapmaq zoruri idi. D. İ. Uz-badze 20-
ci illorin sonunda bu məqsodlə yönolişlik anlayışından is-■ade etmoyo başladı,
on başlıcası iso homin fenomeni öyronmək
Içurı
xususi Usui kəşf etdi. O,
ovvolco, mosolon, psixologiyada ■Şcrpantc illüziyası» adi ilo molum olan
illuziyadan istifado etdi. Homin illiiziyamn mahiyyoti aşağıdakından ibarotdir:
muxtolif co-Blli, lakin müxtolif ölçülü iki cisimdon kiçik olanı ağır görünür. D.
N. Uznadze bu model osasinda yönəlişliyi tosbit etmok iiciin ma-laqli iisul toklif
etdi: cksperimcntator tocrübodə iştirak edon adamlara tutaq ki, A.-ya, S.-yo vo
ya N.-ya iki miixtolif böyüklükdo olan
far
verir, onlan miiqayiso edib hansinin
böyük olduğunu müəyyən-fcşdirməyi xahiş edir. Təcrübo 5 dofo eynilə təkrar
olunur. Bundan Monra cksperimentator A.-ya vo yaxud N.-ya eyni böyüklükdo
olan ıkı şar verir vo onlan miiqayiso etmoyi xahiş edir. Molum olur ki,
lacriibodo iştirak cdonlorin. demok olar. hamısı eyni böyüklükdo olan şarlan
muxtolif böyiiklükdo olan şarlar kimi qavrayirlar. Bu onunla olaqodardir ki,
tocriibonin birinci morholosindo adamlar
farları
qeyri-bərabor şarlar kimi
qavrayirlar vo onlarda buna miiva-■q yönəlişlik omolo golir: belo yönəlişliyə
tosbit olunmuş yönəliş-llk deyilir. Tocriibonin ikinci morholosindo toklif olunan
borabor
farlan
onlar əwolcə yaranmış yönəlışlik baxımında qeyri-bərabər pırlar
kımi qiymətləndirirlor.
Bu üsul yönolişliyin xiisusiyyotlorini öyronmək üçün klassik uhul hesab
olunur. D. N. Uznadze vo onun əmokdaşları sonralar ta-tış oiduğumuz
eksperimental model osasinda yönəlişliyi öyrənmok
189
üçün muxtolif metodikalar işləmiş, muxtolif sahəlordə (gö eşitmə və s.)
yönəlişliyin tosirini bütün aydınlığı ilə göstərən d eksperimental faktlar miioyyon
etmişlər. Dünya psixoloji odəbi yatında bu faktlar yüksok qiymətləndirilmiş,
məşhur İsveç psixo' qu Jan Piajc onları «Uznadze clTekti» adlandırmışdır.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, D. N. Uznadze özünün əs
_
cksperimental
tədqiqatlarınm noticolorini ümumiləşdirərək, yöı lişlik haqqinda orijinal
ümumpsixoloji nəzəriyyə yaratdı. Bu nə: riyyənin nüvəsini belo bir müddəa təşkil
edir ki, şüurun mozmunu vo ya hor hansı bir davranış aktı yönəlişliklə şortlənir.
Yönəlişlik yarandıqdan sonra insamn mental (idrak) vo horoki fəallığımn iimumi
istiqamotini vo onlann reallaşmasının konkret xiisusiyyotlorini miioyyon edir. Bu
onun sayosindo miimkiin olur ki, yönoliş-lik özünoməxsus psixi rcalhq kimi
fəallığı məqsodyönlü surotdo hoyata keçirmok üçün zoruri olan daxili vo xarici
şərtləri özündo birləşdirir.
Beləliklə do D. İ. Uznadze iki tərkibli - stimul-reaksiya (S - R) - davranış
modelinii oksino olaraq aşağıdakı üç tərkibli davranış modelini irəli sürdü: stimul
- yönəlişlik (ford) - reaksiya (S - О -R).
Mosolonin belo qoyuluşunun noinki nozori, hom do metodoloji ohomiyyoti
var idi. Davranışın üçtorkibli tohlili sxemi ononovi psixologiyada, о cümlədon
biheviorizmdə hökm sürən mexanizmi aradan qaldınnağa imkan verirdi. Homin
sxemə görə fordin reaksi-yası təkcə ona təsir göstərən stimulla deyil, hom do
xarici alomm tosirilo onda formalaşmış yönəlişlik hah ilo şərtlənir. Yönəlişlik in-
sanin bütöv psixi haloti kimi mühitlə davranış, miihitlo şüurun ola-qosini
sortlondirir.
Yönəlişlik hah песо omolo golir? Yönolişlik nəzəriyyəsino
Dostları ilə paylaş: |