Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002



Yüklə 5,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/44
tarix09.02.2017
ölçüsü5,14 Mb.
#7866
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   44

V I  F Ə S İ L  
ŞƏXSİYYƏ Т QARŞILIQLI SOSİAL TƏSİRİN OBYEKTİ KİMİ 
 
1. Foaliyyotin sosial (normativ) tənzimi: sosial mövqe, 
gözlomələr və nozarot 
 
Şəxsiyyotin  sosial  qrupda  ycrini  tohlil  etmok  üçün  psixologiyada 
m ö v q e   vəya  s t a t u s   (latinca  status  -  voziyyət  demokdir)  anlayışından 
istifado olunur. 
Hor  hansi  bir  qrupu  psixoloji  cohotdon  tohlil  cdondo  qrup  üzvlərinin 
mövqcyinin eyni olmaması fakti dorhal diqqoti colb edir. 
Sosial  qrupda  onun  üzvlərinin  mövqeyini  sociyyolondinnok  iiciin  iki 
şkaladan  -  maaş  codvoli  vo  hörmot  şkalasından  istifado  etmok  olar.  Golin, 

 
ovvolco hor hansi bir zavodun, fabrikin vo ya məktobin maaş codvoli ilo tanış 
olaq.  Mosolon,  məktəbin  maaş  cədvəlində,  ovvolco,  direktorun,  sonra  onun 
müavinlərınin,  daha  sonra  metodıst  müəllimlərin,  baş  müollimlərin, 
müəllimlorin vo s. 
180  emok  haqqı  yazılır.  Görəsən,  moktob 
rohborlorinin,  miiollimlorin  ve  başqa 
işçilərin  pcdaqoji  kollcktivdo  nufuzu 
onlann maaş cədvə-lindoki yeri (sırası) ilo 
avtomatik  surotdo  miioyyon  olununnu? 
ogor 
biz  homin  pcdaqoji  kollcktivdo 
psixoloji  todqiqat  apanb  onu  hönnot 
şkalasına  görə  səciyyələndirsək,  məlum 
olacaqdır  ki,  qrupda  adamlann  mövqeyi 
muxtolif  obyektiv  vo  subyektiv  amillorlo 
şortlənir. 
Əmok  haqqı  insanin  sosial  mövqeyini  sociyyələndirən  on  umu-mi  zahiri 
olamotdir.  Lakin,  bununla  belo,  onun  özünəməxsus  sosial-psixoloji  ohomiyyoti 
vardir. Əmək haqqı insanin peşə-ixtisas (tohsil) soviyyosi ilo miioyyon olunur vo 
tutduğu  vəzifə  ilo  bilavasito  bağlıdır.  Bu  baximdan  mövqe  anlayışı,  birinci 
növbədə,  şəxsiy-yotin  hiiquq  vo  vəzifələri  osasinda  tohlil  cdilmolidir.  Sosial-
psixoloji todqiqatlar gostorir ki, şəxsiyyətin solahiyyoti bilavasito onun hüquqları 
ilo  miioyyon  olunur.  Lakin  solahiyyot  holo  şoxsiyyətin  qrupda  hörmət  vo 
nüfuzunu  öz-özünə  miioyyon  etmir.  Burada  psixoloji  baximdan  on  başlıca 
çətinlik  ondan  ibarotdir  ki,  çox  zaman  şoxsiyyot  özünün  huquq  konsepsiyasını 
həddindon  artıq  şişirtdiyi  halda  öz  üzorinə  düşon  vəzifələri  diizgiin 
qiymətləndiro bilmir. Ilk baxışdan no qodor qəribə görünso do, şoxsiyyotin qrup 
iizvlorino  psixoloji  tosir  dorocosi  onun  hiiquqlanndan  daha  çox  öz  vəzifələri-ni 
layiqincə yerinə yetinnosilə bağlıdır. 
Eyni  bir  qrupda  eyni  hüquqlu  muxtolif  şəxsiyyotlərin  qrup  uzvlorino  tosir 
dorocosinin  muxtolif  olmasi  kimo  molum  deyildir?  Sosial  psixologiyada  bu 
cohoti  şəxsiyyətin  hönnət  vo  nüfuzu  anla-yışı  ilo  ifado  edirlor.  Əgor  solahiyyot 
şəxsiyyətin mövqcyini rəsmi səviyyədo xarakterizo edirsə, hörmət vo niifuz onun 
şəxsi qarşılıq-h miinasibotlor sistemindəki vəziyyətini əks etdirir. Hörmət vo nii-
fuz  psixoloji  cohotdon  şəxsiyyətin  xidmotlərinin  ətrafdakı  adamlar  torofindon 
tosdiq  olunmasi,  bəyonilməsi  vo  qobul  edilmosi  demokdir.  Hörmət  vo  niifuz 
insanin şəxsi qarşılıqlı miinasibotlor sistemin-doki voziyyotini xarakterizo etmok 
üçün  miihiim ohomiyyoto malikdir. Bununla  yanaşı olaraq onlar şəxsiyyotin öz 
səlahiyyotini  müvoffəqiyyətlə  hoyata  keçirməsinin  zəmri  psixoloji  şərtləri  kimi 
meydana çıxır. ftfiı 
Şəxsiyyotin hörmət vo nüfuzu onun əmək töhfolori ilo yanaşı hom də şox.i 
keyfıyyətləri,  qrup  üzvləri  ilə  münasibətlorinin  xarakteri  vo  s.  Лə  miioyyon 
olunur. Hörmot vo nüfuzun formalaşma-sında cins-yaş amilləri (qoca, qadın vo 
s.) do miioyyon rol oynayır. 
181 
Hər bir adam bir песо sosial qrupun iizvii kimi foaliyyot gostorir. Mosolon, 
ailo  şagird  üçün  bir  qrupdur,  sinif  kollektivi  ikinci,  si-nifdoki  dostları  üçüncü, 
mohəllədəki  yoldaşları dördüncü, bağ evindəki  yoldaşlan  beşinci qrupdur  və  s. 
İnsan 9-10, hotta daha çox sosial qrupun iizvii ola bilor. 
Ünsiyyət  dairəsi  genişlondikco,  insanin  miinasibotlor  şəbəkəsi  do 
mürəkkəbloşir.  Lakin  bir  cohot  aydındır:  insanin  biitiin  qruplarda  mövqcyi 
adətən  eyni olmur. Hotta bir  qrupda  qeydsiz-şortsiz  li-derə çevrilmiş  hor hansi 
bir adam bozon başqa bir qrupda onun adi  üzvlərindən biri kimi iştirak cdir vo 
oksino, bir qrupun adi iizvii başqa bir qrupda lidcr rolunda cms edir və s. İnkişaf 
səviyyəsinə,  foaliyyot  vo  ünsiyyotin  məzmununa  görə  bir-birindon  forqlonon 
qruplarda:  şəxsiyyətin  statusunun  muxtolif  olmasi  tamamilo  qanu-nauyğun 
haldır.  Lakin  bununla  belo  iimumi  cohot  kimi  qcyd  etmok  lazimdir  ki, 
şəxsiyyətin  bir  qmpdaki  mövqeyi  onun  digor  qrupdaki  mövqeyinin 
formalaşmasına  bu  vo  ya  digor  dorocodo  tosir  gostorir.  Mosolon,  işlədiyi 
kollcktivdo  adamın  mövqeyinin  yüksək  olmasi  onun  ailədəki  mövqeyinə 
miihiim tosir gostorir. Adama öz ailosin-do - hoyat yoldaşı, usaqlan vo b. böyük 
hönnətlo yanaşdıqda, bu, qonşuların ona miinasibətinə miihiim tosir gostorir vo 
s. 
Bos, sosial qrupda insanlarm bir-biri ilo qarşılıqlı olaqo vo ra-bitolori no ilo 
şərtlənir?  Bu prosesdo qrup  üzvlərinin  mövqeyi nə  kimi ohomiyyoto  malikdir? 
insanlarm  sosial  qrupda  qarşılıqlı  miinasibotlori  öz-özlüyiində  onlann  mövqcyi 
ilo şərtlonə bilormi? 
Birgo foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo insanlarm bir-birilo qar-şılıqlı olaqo 
vo  rabitolori  s o s i a l   n o r m a l a r   vasitosilo  tonzim  olunur.  insanlar 
sosial qrupdaki mövqelərindən asılı olma-yaraq sosial normalara omol edirlor. 
Sosial  normalar  dedikdo  tarixon  omolo  gəlmiş  vo  miioyyon  olunmuş 
davranış  vo  foaliyyot  qaydalan  nozordo  tutulur.  Norma  latin  sözü  olub  qayda, 
niimuno  demokdir.  Siyasi,  omok,  hiiquq,  modoni,  etik  (oxlaq)  vo  s.  normalar 
buna misal ola bilor. 
Insanlar  sosial  nonnalan  monsub  olduğu  qrup  vasitosilo  mo-nimsoyirlor. 
Hor  bir  qrupda  mövcud  olan  normalar  da  sosial  norma-lardir.  Qrup  nonnalan 
comiyyotin sosial nonnalanm özünəməxsus şəkildə oks etdirir. 
Sosial normalann funksiyalan muxtolifdir. Psixoloji baximdan onlann ikisi 
xususilo miihiimdur. 
Sosial normalar, yuxanda qcyd cdildiyi kimi, birinci növbədə, 
182 insanlarm münasibətlərini tonzim edir. Hor bir qrupda böyüklə ki-çik, 
qadınla kişi, müollimlə şagird, direktorla sex rəisi və başqaları •rasındakı 

 
miinasibotlor sosial normalar vasitosilo tonzim olunur. Sosial normalann 
tənzimetmə funksiyasi dedikdo bu cohoti nozoro nhrlar. Onlann osas 
funksiyalarmdan biri iso qiymotlondirmo lunksiyasıdır, yoni insanlar sosial 
normalar vasitosilo noinki başqa ıdamların, hom do özlorinin davranış vo 
rəftarını qiymotlondirir, muxtolif yollarla özlərinin qarşılıqlı münasibətlorini 
tonzim edirlor. Bu yollara sosial nozarot sistcmi deyirlor. 
Adamlar sosial normalara ya muxtolif soviyyolordo omol cdir, ya da onu bu 
vo ya digor dorocodo pozurlar. Şokil 28-do bu cohot öz oksini tapmışdır. 
Əgər hor hansi bir adam sosial normalara artıqlaması  ilo omol cdirso onun 
horokotlori muxtolif formalarda roğbotlondirilir. Əgər hor hansi bir adam bu vo 
ya  digor  sosial  normam  pozursa,  ətrafda-kı  adamlar  dorhal  ona  muxtolif 
formalarda  reaksiya  göstərirlər:  to-occiiblonir,  hiddotlonir,  ctiraz  cdir,  bu 
moqsodlo muxtolif sanksiya-lardan, cozalandirma todbirlorindon istifado edirlor. 
Sosial nozarot sistemi iki soviyyodo - rosmi (formal) vo qeyri-rosmi (qcyri-
formal)  vasitolorlo  hoyata  keçirilir.  Miiossisonin  mii-diriyyoti,  həmkarlar 
toşkilatları,  nozarot  qruplan  vo  s.-nin  miihiim  funksiyalarmdan  biri  rosmi 
qaydalara  miivafiq  olaraq  hoyata  keci-rilon  sosial  nozarotdon  ibarotdir.  O, 
mahiyyot  etibarilo  hor  bir  işçi-nin  foaliyyotinin  mohz  ictimai  monasimn 
aydınlaşdırılmasından, comiyyotin monafcyi baximmdan qiymotləndirilməsindən 
başlayır vo muxtolif formalarda totbiq olunur. 
Əmok  vo  ya  tohsil  miiossisosindo  sosial  nozarot,  hor  şcydən  ovvol, 
torbiyocdici  ohomiyyoto  malikdir.  Miiossisonin  miidiriyyoti  vo  s.  həmişə  bu 
cohoto  diqqot  yctirir  vo  muxtolif  yollarla  şəxsiyyə-tin  hiiquqi  düşüncəsinə, 
oxlaqi  şüuruna  vo  s.  tosir  gostorir.  Homin  proses  somoroli  olduqda,  əwolcə 
şəxsiyyotin hiiquq qaydalan 
С 
 ----------- 
N
 ----------- ► 

 
Cozalandirma Rogbotlondirmo 
 
Şəkil 28. Sosial nomıalar; cozalandirma vo rogbotlondirmo. N - norma, С - 
cozalandirma, R - rogbotlondirmo. 
 
183  (өтəк  qanunçuluğu)  əsasında  tənzim 
olunan 
fəallığı 
todricən 
monovi 
meyarlarla tənzim edilmoyə başlayır. 
Qcyri-rəsmi səviyyədə həyata kcçirilon sosial nozarot sisteminin 
ohomiyyoti böyükdür. Qrupun ictimai rəyi, iş yoldaşlarının qonşulann mülahizəsi 
vo s. sosial nozarotin tosirli vasitoloridir. 
Hor bir sosial situasiyada adamlann davranış və rəftannırj  iimumi xarakteri 
sosial normalarla miioyyon olunur. insanlar bi normalan, песо deyərlər, ana südü 
ilo  monimsoyirlor.  Ailodo  v*  moktobdo  ictimai  təcrübənin  öyrənilməsinin 
miihiim yollanndar biri sosial normalann monimsonilmosi ilo bağlıdır. Adamlar, 
bir to rofdon,  miioyyon bir sosial situasiyada sosial  normalara  miivafic surotdo 
horokot etmoyo çahşır. Mosolon, tolobo trolleybusda hoi hansi bir qoca qan vo 
ya  əlil  görəndə  dərhal  ayağa  durur,  ycrini  ona\  verir.  Digor  torofdon,  onlar  hor 
hansi  başqa  adamın  da  homin  situasiyada  belo  horokot  edəcəyini  gözloyirlər. 
Mosolon,  trolleybusda  qabaq  corgolordon  birindo  gone  bir  oğlan  otunnuşdur. 
Trolleybusa  qoca  bir  qadin  daxil  olur.  Bu  zaman  hamı  gözləyir  ki,  gone  oğlan 
dumb yerini ona vcrocok. Psixologiyada buna s o s i a l  g ö z - 1 о m о 1 ə г 
deyilir.  Hor  bir  adam  adəton  başqa  adamlann  ondan  no  gözlədiyini  bilir,  bu 
cohoti öz davranış vo rəftannda, istər-istə-moz, nozoro alir. 
Eyni bir sosial situasiyada  muxtolif adamlar iştirak edirlor. Go-rəsən, biz 
homin  adamlann  hamisimn  eyni  bir  sosial  situasiyada  eyni  torzdo  horokot 
edocoyini  gözleyirikmi?  Fikrimizi  yuxandaki  misal  osasinda  aydmlaşdıraq. 
Tutaq  ki,  trollcybusu  gone  bir  oğlan  sü-rür.  Başqa  bir  qoca  qadın  növboti 
dayanacaqda  trolleybusa  mindi.  Trolleybusda  otunnaq  üçün  boş  yer  yoxdur. 
Biitiin  ycrlordo  qoca  qadınlar  oyloşmişlər.  Tokrar  edirik:  tokco  cavan  adam 
trolleybus  sürondir.  Görəson  bu  şəraitdo  başqa  adamlar  ondan  öz  yerini  qoca 
qadina  vermosini  gözləyirlərmi?  Cavab  aydındır:  olbotto,  yox.  Bos,  onda  no 
üçün yuxandaki misalda hami trolleybusda oturmuş gone oğlandan dumb ycrini 
qoca  qadina  vermosini  gözləyirdilər?  Mosolonin  mahiyyoti  sadodir:  eyni  bir 
sosial  situasiyada  adamlar  miixtolif  rollar  ifa  edirlor.  Tanış  olduğumuz 
situasiyalarda  gone  oğlanlar-dan  birincisi  sornişin,  ikincisi  iso  trolleybus 
sürücüsü  rolunda  çıxış  cdir.  Adamlar  bundan  asılı  olaraq  onlara  eyni  sosial 
situasiyada eyni meyarlarla yanaşmırlar: hor hansi bir adamin hansi rol (bizim 
mi-sahmizda  sərnişin  vo  sürücü)  ifado  ctmosini  nozoro  ahr  vo  onun  miivafiq 
sosial situasiyada rolun tələblərino uyğun olaraq horokot 
184 ■əcoyini gözləyirlər. Bu о demokdir ki, insanlarm qarşılıqlı tosiri 
jKt'scsindo sosial gözləməlor rol gözloməlori kimi özünü gostorir. lorn in 
mosoloni izah ctmok üçün biz rol davranışının qanunauy-fuuluqlan ilo tanış 
olmalıyıq. 
 
2. Rol davranışının qanunauyğunluqları 
V.  Şekspirin  «Bu  sizin  песо  do  xoşunuza  gələcəkdir»  dramın-da  «bütün 
dünya»  «tcatra»  bonzodilir.  Onun  sözlori  ilo  desok,  «bu  lcatrda  kişilərin  vo 
qadınların hamısı aktyordun>, «onlardan hor biri miixtolif rollar oynayirlar». 
Doğrudan  da  adamlar  hoyatda  muxtolif  rollar  ifado  edirlor:  eyni  bir  adam 
moktobdo  miiollim,  cvdo  ana,  poliklinikada  xosto,  av-lobusda  semişin  rolunda 
vo s. çıxış edirlor. 

 
Rollann  diapazonu  vo  miqdan  insanin  daxil  olduğu  münasibət  •ahelərinin  - 
sosial  qruplann  vo  foaliyyot  növlorinin  diapazonu  vo  miqdan  ilo  miioyyon 
olunur.  Əgor  bir  adam  5  qrupun,  digori  7  qrupun  üzvüdürsə,  onlardan  birincisi 
miivafiq  miinasibotlor sahosindo 5 rolda, ikincisi iso 7 rolda çıxış edir. Bos, bu 
rollann  mahiyyoti  no-don  ibarotdir?  Comiyyotdo  insanin  rol  davranışı  no  ilo 
miioyyon olunur? insamn rol davranışının osas qanunauyğunluqlannı no ilo izah 
etmok olar? 
Xarici  ölkəlordə  rol  nozoriyyosi  tərəfdarları  (C.  Mid,  C.  Moreno  vo  b.) 
Şekspirin  bu  sözlorini  dönə-döno  iqtibas  gotirirlor.  Onlar  bu  zaman  tcatr 
aktyorlan  ilo  comiyyot  iizvlori  arasinda  muxtolif  ox-şar  cohotloro  diqqoti  colb 
edirlor:  aktyorlar  miioyyon  rol  ifado  cdir,  comiyyot  iizvlori  miioyyon  mövqc 
tuturlar;  aktyorlar  pyesin  motni-no  osaslanirlar,  comiyyot  iizvlori  miivafiq 
normalan  gözloməlidir-lor;  bir  aktyor  başqa  aktyorun  oyununa  reaksiya 
göstorməlidir, comiyyot iizvlori iso bir-birlorino reaksiyalanni qarşılıqh  surotdo 
nozoro almahdir... 
İlk  baxışda  bu  bonzotmolor  bolko  do  tobii  görünmür,  bununla  belo  onlar 
Şekspirin  sözlərinin  monasmı  doqiq  ifado  edirlor.  Xarici  ölkələrdə  rol 
nozoriyyosi  torofdarlan  bu  baximdan  çoxlu  faktlar  toplamışlar,  lakin  onlar  öz-
özlüyündə  maraqh  olan  bu  faktlan  comiyyot  haqqinda  yanlış  tosovvürlər 
osasinda izah edirlor. Homin psixologiya iiciin sociyyevi olan iimumi metodoloji 
sohv onun rol nozoriyyosindo do aydin nozoro carpir. insamn rol davranışına ve- 
185 rilən tələblər mahiyyət ctibarilə obyektiv sosial-tarixi şoraitlo əyyən 
olunur. Bozi rol nozoriyyosi nümayəndələri mohz bu coh ti inkar edir. 
Mosolon,  rol  nozoriyyosinin  osas  nümayəndəlorindən  biri  olan  C. 
Morenonun  fikrinco,  sosial  təşkilat  insanlarm  davranışını  moh-dudlaşdıran  vo 
ona  istiqamot  veron  rollar  şəbəkəsindən  ibarotdir.  Terminloro  diqqot  yetirok: 
Moreno  comiyyot  termini  ovozino  «soJ  sial  təşkilat»  terminindon  istifado  edir. 
Burjua  sosioloqları  çox  vaxt  bu  moqsodlo  «sosial  institut»  terminindon  istifado 
edirlor. iki cohoti do qeyd edok. Rol nozoriyyosino goro: a) sosial toşkilat rollar 
şə-bəkəsindən  ibarotdir;  b)  insanlarm  davranışı  miivafiq  rollarla  miioyyon 
olunur.  Rollar  insanlarm  davranışmı  bir  torofdon  məhdud-laşdırır,  digor 
torofdon, ona istiqamot verir. Bos, bu zaman insanlarm bir-birino qarşılıqlı tosiri 
no  ilo  şortlənir?  Rollar  nozoriyyosinin  banisi  C.  Mid  suala  belo  cavab  verir: 
qarşılıqlı  təsirin  toşkili  ağıl-dan  asıhdır.  Əgər  ağıl  rollan  qobul  ctmok  vo 
toxəyyüldə  foaliyyotin  altcmativ  variantlanm  oynamaq  qabiliyyotino  malik 
olmasaydi,  fərdləröz foaliyyotini uzlaşdıra bilmozdilor. Molumdur ki, insanlarm 
qarşılıqh 
miinasibotindo 
osas, 
müəyyəncdici 
cohot 
ictimai-iqti-sadi 
miinasibotlordir.  insanlar  arasinda  biitiin  digor  miinasibotlor  mohz  onlann 
osasinda formalaşır. 
ictimai  hoyatda  istehsal  prosesindo  insanlar  arasinda  obyektiv  surotdo 
yaranan  real  rabito  vo  miinasibotlor  onlann  subyektiv  mii-nasibotlorindo  oks 
olunur. 
Mohz buna göro do şəxsiyyətin sosial qarşılıqlı tosirini tokcə onun rollanni 
fonnal olamotloro goro tosvir ctməklə mohdudlasdir-maq olmaz. Şəxsiyyətin rol 
davranışını,  hor  hansi  bir  konkret  situasiyada  onun  omollorini  yalniz  ictimai 
miinasibotlor sisteminin tohlili osasinda başa düşmək olar. 
К. Marks göstərirdi ki, insanlar özlərinin ümıımdünya tarixi dramının hom 
aktyorlan,  hom  do  miiollifloridirlor.  Rol  şoxsiyyotin  bütövlükdə  comiyyot, 
özünoməxsus ictimai təşkilat vo ya konkret qrup torofindon miioyyon olunmuş 
hiiquq vo vozifolorini oks etdi-rir. 
Rolun  hiiquq  vo  vozifolori  psixoloji  baximdan  onun  hom  do  başlıca 
cəhətini təşkil edir. İstər insanin özünun öz roluna, istorsə də başqa adamlann 
onun roluna münasiboti mohz bununla bağlıdır. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdon 
yanaşdıqda rol davramşında aşağı- 
186 dakıları ayırd etmok olar: a) rol gözləmələri və b) rol konsepsiyası 
(mövqeyi). 
Rol  gözləmoləri  sosial  gözləmələrin  xiisusi  halıdır.  Özünün  bu 
HÜsusiyyətinə  görə  rol  gözləmələri  nisboton  konkret  xarakter  daşı-yır  və 
miioyyon bir rol davranışının nonnalannı   ifado edir. 
Rol gözləmələri ikitərəfii prosesdir: hor hansi bir adam, bir torofdon, başqa 
adamlardan  onlann  öz  rollanna  uyğun  davranış  tərzi  gözləyir;  miivafiq 
situasiyada  qadının  özünü,  tutaq  ki,  ana  kimi,  ki-
Jinin 
ata  kimi  aparacağını 
gözləyir.  Əgər  ana  və  ya  ata  özlərini  ət-rafdakı  adamlann  gözlədiyi  kimi 
aparmırsa,  onlann  arasinda  müx-lelif  formalarda  konfliktlər  yaranir.  Atalar  bu 
monada da «uman ycrdən küsərlən> demişlər. Belo konfliktləro г о 1 1 a r a r a s 
ı lonfliktler deyirlər. Digor torofdon, hor bir adam başqa adamlann hndan (daha 
doğrusu,  onun  rolundan)  nə  gözlədiyini  bilir  və  özünü  miivafiq  rol 
gözlomolərinə uyğun olaraq aparır. Bu nöqtcyi-nəzər-don rol gözləmələri sosial 
qrupda  qarşılıqlı  tosir  vo  miinasibotlor  sistcmini  özünoməxsus  şəkildə  tonzim 
edir. 
Rol konsepsiyası rol gözlomolori ilo bilavasito əlaqədardır: rol konsepsiyası 
rol gözləməlorinin  mənimsonilmosi  osasinda  əmələ  golir.  Laİcin rol  gözləmosi 
anlayışına  nisboton  rol  konsepsiyası  an-layışı  daha  geniş  anlayışdır.  Rol 
konsepsiyası rol gözləmələrindən başqa şəxsiyyotin öz roluna və özünün sosial 
qrupdaki ycrinə mii-nasibətini ifado edir. Bu cohot öz oksini rolun ifasında tapir. 
Rolun  ifası  miioyyon  bilik,  bacarıq  və  vərdişlər  tolob  edir.  İn-lanın  noinki 
intellektual 
soviyyosindən, 
emosional 
mədəniyyotin-don, 
iradi 
keyfıyyotlorindon vo s.-dən, hom do anatomik xüsusiy-Horindon asılı olaraq hor 
bir  rolun  ifasında  fordi  çalarlar  omolo  golir.  Lakin  bütiin  hallarda  rol  davranışı 

 
insanin  öz  rolunu  песо  ba-fa  düşməsi,  öz  roluna  vo  sosial  qrupdaki  yerino 
münasiboti  ilo  bağ-lıdır.  Bu  cohoti  nozoro  almadan  rol  davranışını  psixoloji 
cohotdon diizgiin tohlil ctmok olmaz. 
 
3. Sosial yönümlor 
Yönolişlik  miiasir  psixologiyada  geniş  istifado  olunan  osas  an-layışlardan 
biridir: o, rus dilindo «ustanovka» ingilis dilindo iso attitude kimi ifado olunur. 
Yönolişlik nodir? Golin ovvolco bir ekspcrimcntlə tanış olaq. Tutaq ki, hor 
birindo 25 nofor (12 kişi, 13 qadın) olan iki qrupla 
187  eksperiment  uparırıq.  Bunun  üçün 
eyni  bir  adam  in,  məsələn,  A.-fotoşəklini 
çoxaldırıq, qrupdaki kişi və qadınların hər 
birinə on bir ədəd veririk. 
Birinci qrupda eksperimentator tapşırığı aşağıdakı kimi i edir: - sizə məşhıır 
bir cərrahm şokli vcrilmişdir. O, dünən bcş ğm anasını ölümdən qurtannışdır. 
Onun portretini tosvir edin. 
İkinci qrupda isə cksperimentator təlimatı dəyişir. O, tapş aşağıdakı kimi 
aydmlaşdırır: - sizə müxtəlıt' cinayətlor törət amansız bir caninin şəkli 
verilmişdir. O, dünon beş uşağın an vəhşicəsinə həlak etmişdir. Onun portrctini 
təsvir edin. 
Birinci qrupda adamlar A.-nı cərrah kimi, ikinci qrupda isə ni kimi 
qavrayırlar. Buna miivafiq olaraq onlar A.-mn fotoşokill do eyni cür oks olunmuş 
zahiri görkomino, baxışlarına vo s. nr" tolif monalar verirlor. Mosolon, birinci 
qrupda kişi vo qadinlar qc edir ki, A.-nın gözlərindən şofqot tökülür. ikinci 
qrupda iso kişi qadinlar göstorirlər ki, A-nın gözlərindən cin yağır. 
Diqqot edin: eyni bir fotoşokil iki qrupda miixtolif cur qavra lir. Bunu no ilo 
izah etmok olar? Bu suala cavab vermok iiciin eksperimentin quruluşuna diqqot 
yetirmok  lazimdir.  Eksperiment  hor  iki  qrupda  toxminon  eyni  plan  osasinda 
aparılmışdır,  lakin  qrupları  müqayisoli  şəkildo  nəzərdon  kcçirsək,  onlann 
arasinda  bir  miihiim  forq  goro  bilorik:  birinci  vo  ikinci  qrupda  eksperimcntlor 
muxtolif  tolimat  osasinda  aparılmışdır.  Eksperimentin  noticəsı  də  bilavasito  bu 
cəhotlə  bağlı  olmuşdur.  Son  demo,  ekspcrimcntator  tolimat  vasitosilo  birinci 
qrupdaki  adamları  A.-nı  moşhur  corrah,  ikinci  qmpda  iso  amansiz  cani  kimi 
qavramağa  yönəltmişdir,  yoni  yönəlişlik  yaratmışdır:  onlar  A.-nı  mohz  belo  do 
qavramışlar. 
Tanış  olduğumuz  eksperimcntdə  yönolişliyin  osas  xüsusiyyoti  öz  oksini 
tapmışdır:  insanda  öz  həyat  təcriibəsi  (vo  ya  eksperiment)  prosesindo  cisim  vo 
hadisəlorə yanaşma torzi vo ya meyli əmolə golir. О, homin cisim vo hadisolori 
do  mohz  bu  baximda  qavrama-ğa,  onlara  bu  baximda  reaksiya  göstərməyə,  öz 
foaliyyotini bu baximda qurmağa başlayır. 
Elmdo yönəlişlik anlayışı ilk dofə 1862-ci ildo Herbert Spenser torofindon 
işlənilmişdir.  XIX  osrin  sonları  -  XX  osrin  ovvollorin-do  muxtolif  psixi 
proseslori vo s. tosvir etmok  iiciin  muxtolif psixo-loqlar (L. Lanke, Q. Miiller, 
T.  Şuman,  N.  Ax,  Y.  Tomas,  F.  Zna-netsi  vo  b.)  homin  anlayışdan  muxtolif 
monalarda  istifado  etmişlər.  Yönəlişlik  haqqinda  iimumi  nozoriyyoni  iso  XX 
osrdo 20-ci illorin 
188 
Bftu 
- 30-cu illorin ovvəllərində görkəmli gürcü psixoloqu aka-Biuik. D. N. 
Uznadze yaratmışdır. 
Qorb  psixologiyasi  psixi  hadisolori  «vasitəsizlik  postulatina»  ■ostulatum 
latin  sözü olub, siibutsuz qobul edilon  miiddoa demok-Br) osason izah edirdi. 
Bihcviorizmin  yuxanda  tamş  olduğumuz  ■Usturunu  (S  -  R)  xatırlayın.  Bu 
coroyana  goro,  stimulla  (S)  rcaksi-k(K)  bir-birilo  bilavasito  əlaqədardır,  yoni 
fordin  reaksiyalan  no-■вө  etibarilo  guya.  ancaq  ona  tosir  göstorən  stimulla 
miioyyon olu- 
 
D. N. Uznadze özüniin ilk nozori-metodoloji osorlorindo (1923 925) 
psixologiya elmində hökm siiron mexaniki fikirlon tonqid , ononovi empirik 
psixologiyadan. bihevionzmdon vo s. forqli q yeni konkret psixologiya yaratmaq 
vozifosini iroli sürürdü. un iiciin psixika vo davranışın hor hansi bir tozahurünün 
osasi-loşkii edon başlıca şoxsiyyot amilini tapmaq zoruri idi. D. İ. Uz-badze 20-
ci illorin sonunda bu məqsodlə yönolişlik anlayışından is-■ade etmoyo başladı, 
on başlıcası iso homin fenomeni öyronmək 
Içurı 
xususi Usui kəşf etdi. O, 
ovvolco, mosolon, psixologiyada ■Şcrpantc illüziyası» adi ilo molum olan 
illuziyadan istifado etdi. Homin illiiziyamn mahiyyoti aşağıdakından ibarotdir: 
muxtolif co-Blli, lakin müxtolif ölçülü iki cisimdon kiçik olanı ağır görünür. D. 
N. Uznadze bu model osasinda yönəlişliyi tosbit etmok iiciin ma-laqli iisul toklif 
etdi: cksperimcntator tocrübodə iştirak edon adamlara tutaq ki, A.-ya, S.-yo vo 
ya N.-ya iki miixtolif böyüklükdo olan 
far 
verir, onlan miiqayiso edib hansinin 
böyük olduğunu müəyyən-fcşdirməyi xahiş edir. Təcrübo dofo eynilə təkrar 
olunur. Bundan Monra cksperimentator A.-ya vo yaxud N.-ya eyni böyüklükdo 
olan ıkı şar verir vo onlan miiqayiso etmoyi xahiş edir. Molum olur ki, 
lacriibodo iştirak cdonlorin. demok olar. hamısı eyni böyüklükdo olan şarlan 
muxtolif böyiiklükdo olan şarlar kimi qavrayirlar. Bu onunla olaqodardir ki, 
tocriibonin birinci morholosindo adamlar 
farları 
qeyri-bərabor şarlar kimi 
qavrayirlar vo onlarda buna miiva-■q yönəlişlik omolo golir: belo yönəlişliyə 
tosbit olunmuş yönəliş-llk deyilir. Tocriibonin ikinci morholosindo toklif olunan 
borabor 
farlan 
onlar əwolcə yaranmış yönəlışlik baxımında qeyri-bərabər pırlar 
kımi qiymətləndirirlor. 

 
Bu  üsul  yönolişliyin  xiisusiyyotlorini  öyronmək  üçün  klassik  uhul  hesab 
olunur.  D.  N.  Uznadze  vo  onun  əmokdaşları  sonralar  ta-tış  oiduğumuz 
eksperimental model osasinda yönəlişliyi öyrənmok 
189 

 
 
üçün muxtolif metodikalar işləmiş, muxtolif sahəlordə (gö eşitmə və s.) 
yönəlişliyin tosirini bütün aydınlığı ilə göstərən d eksperimental faktlar miioyyon 
etmişlər. Dünya psixoloji odəbi yatında bu faktlar yüksok qiymətləndirilmiş, 
məşhur İsveç psixo' qu Jan Piajc onları «Uznadze clTekti» adlandırmışdır. 
Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  D.  N.  Uznadze  özünün  əs

cksperimental 
tədqiqatlarınm  noticolorini  ümumiləşdirərək,  yöı  lişlik  haqqinda  orijinal 
ümumpsixoloji nəzəriyyə yaratdı. Bu nə: riyyənin nüvəsini belo bir müddəa təşkil 
edir ki, şüurun  mozmunu vo ya hor hansı bir davranış aktı yönəlişliklə şortlənir. 
Yönəlişlik yarandıqdan sonra insamn mental (idrak) vo horoki fəallığımn iimumi 
istiqamotini vo onlann reallaşmasının konkret xiisusiyyotlorini miioyyon edir. Bu 
onun  sayosindo  miimkiin  olur  ki,  yönoliş-lik  özünoməxsus  psixi  rcalhq  kimi 
fəallığı  məqsodyönlü  surotdo  hoyata  keçirmok  üçün  zoruri  olan  daxili  vo  xarici 
şərtləri özündo birləşdirir. 
Beləliklə  do  D.  İ.  Uznadze  iki  tərkibli  -  stimul-reaksiya  (S  -  R)  -  davranış 
modelinii oksino olaraq aşağıdakı üç tərkibli davranış modelini irəli sürdü: stimul 
- yönəlişlik (ford) - reaksiya (S - О -R). 
Mosolonin belo qoyuluşunun noinki nozori, hom do metodoloji ohomiyyoti 
var  idi.  Davranışın  üçtorkibli  tohlili  sxemi  ononovi  psixologiyada,  о  cümlədon 
biheviorizmdə  hökm  sürən  mexanizmi  aradan  qaldınnağa  imkan  verirdi.  Homin 
sxemə  görə  fordin  reaksi-yası  təkcə  ona  təsir  göstərən  stimulla  deyil,  hom  do 
xarici alomm tosirilo onda formalaşmış yönəlişlik hah ilo şərtlənir. Yönəlişlik in-
sanin  bütöv  psixi  haloti  kimi  mühitlə  davranış,  miihitlo  şüurun  ola-qosini 
sortlondirir. 
Yönəlişlik  hah  песо  omolo  golir?  Yönolişlik  nəzəriyyəsino 
Yüklə 5,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   44




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin