Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

və 
yeninin  isə  çətinliklə  əmələ 
gəlməsi təşkil edir. 
Retikıılyar  formasiyanm  (törəməli  şaxənin)  tədqiqindən  aydın  olur  ki, 
qabıqaltı  sahələr  insanin  emosiyalarına  ciddi  təsir  göstərir.  Molumdur  ki, 
reseptorlarda  əmələ  gələn  oyanmalar  analizatorun  miivafiq  sahosinə  moxsusi 
yolla gedir. Elekırofızioloji todqiqatlar göstərir ki, homin oyanmalar başqa yolla 
da, yəni törəməli şaxo \ a- 
156 sitəsilə do miivafiq sahəyo çata bilir: miixtolif hiss üzvlərindən tö-rəməli 
şaxəyo sinir impulsları golir. Homin impulslar təhlil edildik-dən sonra baş-beyin 
yarımkürələrinə ötürülür. Törəməlı şaxə ener-ji mənbəyi kimi çıxış cdərok 
beynin fəallığını hom artira, hom də azalda bilir, yoni beynin xaricdən gələn 
qıcıqlayıcıya cavabını ya gücləndirə, ya da zəiflədə bilir. Demoli. insanin 
emosional tonusu xeyli dorocədo törəmoli şaxənin vəziyyotindon asılı ola bilər. 
İnsan  hisslorinin  yaranmasında  və  tənzim edilməsində  ikinci  siqnal sistemi 
xiisusi  rol  oynayır.  Bu  iso  insan  hisslorinin  qabıqaltı  mərkəzlərdon  çox,  beyin 
qabığının foaliyyoti ilo olaqodar olduğu-nu siibut edir. Beyin qabığı iso bədəndo 
baş  veron  biitiin  proseslori  öz  nəzarəti  altmda  saxlayır.  Odur  ki,  söz 
qıcıqlandırıcıları, yoni sözləri hansi monada vo hansı ahonglo işlotmək vasitosilo 
başqa şəxslərin daxili aləminə tosir etmok, onlarda miixtolif emosional voziyyot, 
hisslor yaratmaq miimkiin olur. Bununla da hisslor hey-vanlardaki bioloji proses 
soviyyosindo qalmir, ictimai xarakter kosb edir, insan şüuru ilo olaqolonir. Yoni 
insanda  daha  ali  oxlaqi,  zehni,  estetik  hisslorin  omolo  gəlməsi  üçün  zomin 
yaranir. 
Miixtolif  hisslorin  baş  vermosi  ilo  olaqodar  olaraq  bodondo  miioyyon  üzvi 
doyişikliklər  omolo  golir.  Belo  dəyişikliklər  h i s s l o r i n   x a r i c i  
i f a d o s i   adlanir.  Homin  xarici  ifa-doyo 
goro 
insanda  bu  vo  ya  digor 
hissin baş verdiyini toyin etmok mümkündiir. Miioyyon hisslorin omolo golmosi 
ilo  olaqodar  olaraq  insanin  tənoffüs  süroti  doyişir^Qan  damarları  ya  genişlənir 
(iiz  qi-zanr),  ya  da  büziilür  (rəngi  aganr),  qan  təzyiqi  artib-azala  bilir.  Nobzin 
vurmasi  artir,  mosolon,  qorxu  zamani  nobz  60  -  70  dofodon  80  -  90-a  qalxir. 
Hotta  imtahanlarin  yaxınlaşdığım  xatırlamaqla  to-löbonin  qan  tozyiqi  nonnadan 
15 - 30 mm qodor artiq ola bilir; 
Hisslor  daha  çox  i f a d o l i   h ə r ə k ə t l . ə r d ə   tozahiir  edir. 
Insamn  mımikasına  (iiziin  ifadoli  horokotlorino),  pantomi-mikasina  (bodon 
iizvlorinin ifadoli horokotino), sosin intonasiya vo tembrino osason onun no kimi 
hisslor kcçirdiyini toyin etmok mümkündür. 
Təsadüfı  deyildir  ki,  böyiik  sonotkarlar  surotin  daxili  alomi  ilo  onun 
mimikası arasındakı miinasıbətə ciddi diqqot yetirir, bunu insanin daxili aləmini, 
hisslərini nümayiş etdiron miihiim vasito sa-yirlar. Mosolon, L. N. Tolstoy hissi 
vəziyyotdən asılı olaraq gözlə-rin ifadosinin 85, gülüşün iso 97 çalarının tosvirini 
vermişdir. Lco- 
157 nardo da Vinçi göstərirdi ki, ağlamağın səbəbindən asılı olaraq insanin 
qaşlarının vo dodaqlannm ifadosi başqa euro doyişilir. 
Qaşların,  gözlərin  vo  dodaqlann  miixtolif  vəziyyətə  düşməsi-nə  osason 
insanin no kimi hisslor kecirdiyini daha asanliqla miioyyon etmok olar (şəkil 27). 
Qorxu, ağrı vo s. ilo olaqodar olan ifadoli horokotlor anadan-gəlmə olduğu 
halda,  ali  hisslorlo  olaqodar  olan  ifadoli  horokotlor  tarixi  inkişaf  nəticəsində 
meydana çıxmışdır. 

 
Hisslor  insanin  nitqindo  do  ifado  olunur.  Doğrudur,  bəzən  de-yirlor  ki,  mon  öz 
hisslorimi  ifado  etmok  üçün  miivafiq  söz  tapa  bil-mirom.  Ancaq  bu,  insanin 
hoyat  təcrübəsindən,  başqa  adamlann  daxili  alomini  bilmosindon,  dil 
zonginliyino  malik olmasından çox asılıdır. Hissi nitqdo ifado etmoyi bacarmaq 
lazimdir.  Hotta  on  dorin  hisslor  belo  miivafiq  torzdo  ifado  edilməsə,  heç  kəsə 
çatmaz.  Odur  ki,  nitqin  ifadoliliyino  fikir  verilmolidir.  Bunun  üçün  ifadolo-rin 
düzgün seçilməsi, hissləri doğuran şəraitin obrazlı tosviri, sözlərin xususi şəkildə 
tələffüzü,  mimikanın,  pantomimikanın  nitqin  məzmununa,  ahənginə  uyğun 
gəlmosi  do  vacibdir.  Buraya  into-nasiya,  danışıq  sürəti,  vurğunun  yerində 
işlədilməsi,  sözlər  ara-sındakı  fasilonin 
artıq-əskikliyi  vo  s.  daxildir.  Hisslorin 
nitqdo  ifadosi  üçün  danışığın  ifadoli  hə-
rəkətlərlə  müşayiət  edilmosi  zə-ruridir. 
Çünki  bəzon  elo  hisslor  olur  ki,  onları, 
песо  deyərlər,  yal-nız  çılpaq  sözlorin 
kömoyilə ifado etmok çətin olur. Bu zaman 
insanin  üzünün,  gözünün  ifadosi  onun 
imdadına çatır. Yaxşı de-yiblor ki, hor şeyi 
sözlə  ifado  etmok  mümkün  olsaydı,  onda 
tosviri 
incosonoto, 
musiqiyo 
ehtiyac 
qalmazdi. 
İnsan hisslori tolobatla şortlənir, lakin 
bu,  bozon  bilavasito  olmur,  aydin  surotdo 
nozoro çarpmır. Mosolon, insan gözəl bir 
158 
mənzərəni  əks  etdirən  incəsənət  əsərinə 
baxır,  onun  gözəlliyinə  lıeyran  olur,  bu 
zaman  onda  miixtolif  hisslor  omolo  golir. 
Halbuki  bu  hisslorin  baş  qaldınnası  elo 
insanin  monovi  təlobatı  ilo  bilavasito 
əlaqədardır. Buna goro do ictimai varliq olan 
insanda maddi, iiz-vi tolobatlarla (yemoyo, monzilo vo s. olan tolobatla) yanaşı, 
mo-novi  tolobat  da  vardir.  Bu  tolobat  həmişə  insam  bu  vo  ya  digor  foaliyyoto 
tohrik  edir.  Homin  foaliyyotin  insan  tələbatını  odoyib-ödəməməsindən  asılı 
olaraq onda miixtolif hisslor omolo golir. 
Demoli,  insan  tolobatinin  inkişafı  vo  dəyişilməsi  onun  hisslori-n  miihiim 
tosir  göstərir.  Hisslor  do  dəyişib,  yeni  mozmun  kosb  •ilir.  Modoni  tolobatlann 
inkişafı  noinki  insan  hisslorinin  mozmu-nuna,  hom  do  onlann  tozahiir 
xususiyyotlorino tosir göstərir. 
İnsan  hisslori  iiciin  onun  keçmiş  təcrübəsi,  ictimai-siyasi  hoyat  terzi,  adot 
etdiyi  rəftar  vo  davranışı  da  miihiim  rol  oynayir.  Forqli  hoyat  torzino,  davranış 
vo  roftara  alışmış  insanlarda  eyni  obyekto  boslonon  hisslorin  mozmunu 
tamamilo  başqa-başqa  olur.  Əgər  biri  öz  xoşbəxtliyini  başqasının  bədbəxtliyi 
üzərində qurursa, bu humanist təbiətli adamlarda  monfı hisslor doğurur, qəddar 
adamlar torofindon iso adi hal kimi qavranılır. 
Odur  ki,  hisslorin  osas  mozmununu  insanin  obyektiv  gercokli-yin  cisim  vo 
hadisolorino boslodiyi subyektiv münasibət təşkil edir. 
i 
eni insan emosiyalannda 
ifado  olunan  münasibət  homişə  şəxsi,  subyektiv  xarakter  daşıyır.  Mosolon, 
yağışın yağması iki adama miixtolif cür tosir edor. Biri buna sevinər, şadlanar ki, 
mohsul  bol  olacaqdir;  digori  iso  kodorlonor  ki,  ayaqqabısı  vo  ya  paltan  islanar, 
\arab
 olar. Demoli, eyni bir hadiso birinə xoş golir, başqasına iso bu da cismo vo 
ya hadisoyo boslonon subyektiv münasibətdən asılıdır. 
insanda  eyni  bir  hiss,  mosolon,  sevinc  hissi  miixtolif  qiivvodo  tozahur  edo 
bilor.  İnsan  axtardığı  bir  cismi  tapdıqda,  yaxin  dostunu  .'uliikdo,  on  illərlə 
gönnədiyi  qardaşına  vo  ya  bacısına  qovuşduq-da,  ciddi  bir  elmi  koşf  etdikdə, 
böyük  bir  sonot  əsəri  yazdiqda  se-.mir.  Biitiin  bu  hallarda  insan  eyni  bir  hissi 
keçirir, sevinir, lakin homin sevincin mozmunu, davamlılığı, qiivvosi, ifado torzi 
eyni olmur. 
Bozon  do  hisslor,  песо  deyərlər,  insanin  özündən  asılı  olmur,  insan  istoso 
belo, bir hissi əvvəlki soviyyodo eyni bir qiivvodo sax-luya bilmir. Molumdur ki, 
miioyyon bilik və vərdişlər unudulur. Miioyyon hisslor do sönüb gedir. Mosolon, 
əziz adamin itirilmosi 
159 ilə əlaqədar olan dorin kədər, zaman keçdikcə zəifləyir. Biz unu-dulmuş 
biliyi təkrar vasitosilo hafızəmizdə canlandırmağa çalısdı-ğımız kimi, hisslorin 
sönməsinin qarşısını almağa da cəhd göstəre bilorik. lakin bu ciddi-cohd cox 
zaman heç bir notico vermir, insan homin hissi olduğu kimi mtihafizo edo bilmir. 
insanda  hisslor  yaşın  artması.  göriiş  dairəsinin  genişlənmosi,  hoyat 
təcrübəsinin zənginləşmosi  ilo olaqodar olaraq da dəyişilir  Mosolon,  uşaq vaxtı 
qüwəli olan miixtolif hisslor aradan çıxr onun yerini yeni hisslor tutur. 
İnsan hisslərinin başqa xiisusiyyoti do vardir. Əvvola hisslo do, biitiin psixi 
proseslor  kimi,  varlığı  oks  etdirir.  Bu  monada  deyi-lir  ki,  hisslor,  emosiyalar 
olmadan  insanların  həqiqət  axtannasi  hall  olmamış,  yoxdur  vo  ola  biimoz. 
Demoli.  hisslor  do  varlığın  inika-sıdır.  Yoni  onlann  monboyi  obyektiv  alom, 
otraf  varlıqdır.  Lakin  idrak  proseslərində  varlığın  cisim  vo  hadisələri  müxtolif 
şəkild  oks  etdirilirso,  hisslor  insanin  homin  dork  etdiyi  cisim  vo  hadisolo-ro 
boslodiyi miinasibotin ifadosidir. 
ikinci  torofdon,  insan  hisslori  ictimai-tarixi  xarakter  daşıyır.  Yoni  insan 
hisslorinin  osas  monboyi  ictimai  hoyatdir,  insanlar  ara-sındakı  qarşılıqlı 
miinasibotdir,  comiyyot  miqyasında  mövcud  olan  birgəyaşayış  qaydalarının 
gözlonməsidir.  Bu  monada  insan  hisslori  heyvanlarda  sadoco  olaraq  iizvi 
Şəkil 27. Dodaq və gözlərin vəziyyətini 
dəyişməklə sifətde əmələ gələn nıüxtəlif 
ifadələrin sxematik təsvirinə aid 
nümunələr (P.M.Yakobsona görə) 

 
tolobatlann  ödənilməsi  ilo  bağlı  olan  «hcyvani  hisslordon»  tamamilo  forqlonir. 
Hotta  insanin  iizvi  tolobatinin  ödənilməsi  ilo  olaqodar  olan  sado  hisslori  belo 
(bunu  emosiyalar  da  adlandırırlar)  heyvanlann  emosiyalanndan  xeyli  do-rocodo 
forqlonir. 
Emosiya  daha  sado  hissi  hal  olub,  osason  iizvi  tolobatlann,  mosolon, 
yemoyo,  tomiz  havaya,  suya  vo  s.  olan  ehtiyaclann  ödonil-mosi  ilo  əlaqədardır. 
Bu  cohotdon  emosiya  heyvanlarda  da  vardir.  Çünki  heyvanlarda  da  iizvi  tobii 
tələbatın ödonilməsi ilo olaqodar olaraq miioyyon emosiyalar baş qaldınr. Hotta 
nisboton  ali  heyvanlarda  qəmginlik,  şadlıq  (gülmək,  ağlamaq)  vo  s.  kimi 
emosiyalara  tosadiif  edilir.  Bozon  belo  emosiyalar  tokco  iizvi  təlobatın  ödonil-
mosi  ilo  olaqodar  olmur.  Heyvan  öz  balasını  itirdikdo  qomgin  olur,  ağlayır.  Bu 
monada emosiya hom insanda, hom do hcyvanlarda vardir. Əlbəttə, insanin iizvi 
tolobatinin  ödənilib-ödonilmoməsi  ilo  olaqodar  olan  sado  emosiyalar  belo, 
heyvanda  nozoro  çarpan  emo-siyalardan  mahiyyot  etibarilo  tamamilo  forqlonir. 
Çünki insan ictimai varlıqdır. Hisslor iso osason insanin ali tolobatlan, miirokkob 
160 ictimai miinasibotlori ilo bağlı olduğıına göro yalniz insana тех-susdur. 
Molumdur  ki,  insan  heyvandan  yalnız  ağlı.  iradosi  ilo  deyil,  eyni  zamanda 
hissi  ilo  do  forqlonir.  K.Marksin  tobirinco  deyilso,  insan,  yalniz  təfokkürii  ilo 
deyil, bolko biitiin hisslori ilo şeylər diin-yasında öziinün insanlığını tosdiq cdir. 
Buna  görə do insanin iizvi  toləbatın ödonilməsi ilo olaqodar olan  nisboton  sado 
hisslori belo, ictimai xarakter daşıyır. Odur ki, ictimai şəraitin dəyişilməsi ilo in-
sanlarda bir sira yeni hisslor omolo golir, köhnoləri iso söniib gedir. Hotta ictimai 
varlığın doyişilməsilə insanin eyni cismo olan tniina-siboti do tamamilo dəyişir. 
F.  Engels  insan  hisslorinin  tarixən  doyişilmosini  mohobbot  his-sinin 
timsalinda  aydin  surotdo  göstərmişdir:  «Müasir  cinsi  mohobbot  sadoco  cinsi 
meyldon,  qodim  insanlann  erosundan  olduqea  forqlidir.  Əvvəlon,  bu  mohobbot 
sevilən şəxsdo qaışılıqlı mohobbot olmasını tolob edir; bu cohotdon qadın kişi ilo 
borabor  voziy-yotdodir,  halbuki  antik  eros  üçün  qadınm  razılığı  hcç  do  homişə 
tolob  olunmurdu.  İkincisi,  cinsi  mohobbot  о  qodor  şiddətli  vo  davam-li  olur  ki, 
kam  almamaq  vo  hicran  dordi  hor  iki  tərəf  üçün  böyük,  bolko  do  on  böyük 
bodboxtlik kimi görünür; onlar bir-birino moxsus olmaq üçün çox qorxulıı addım 
atirlar,  hotta  öz  hoyatlannı  toh-liikoyo  sahrlar,  bu  iso  qodim  dövrdo  yalniz  or-
arvad  sodaqoti  po-zulduğu  hallarda  olurdu.  Nohayot,  cinsi  olaqoni  pislomok  vo 
ona  haqq  qazandirmaq  iiciin  yeni  monovi  meyar  meydana  çıxır:  cmsi  əlaqonin 
noinki  yalniz  nikahli  vo  ya  nikahsız  olduğunu  soruşurlar,  homçini  bunu  da 
soruşurlar ki, bu olaqo qarşılıqlı məhəbbətdən meydana gəlmişdir, ya уох». 
Demoli,  insanin  varlığı  ictimai  mahiyyot  kosb  etdikco,  hoyat  tərzi,  şiiur 
soviyyəsi dəyişildikcə, onun hisslori do doyişilir, yeni oxlaqi mozmun kosb edir. 
Belo hisslor iso heyvanlara yaddir. 
Hisslor  insanin  foaliyyoti  ilo  iizvi  surotdo  bağlıdır.  Əvvola,  insan  hisslori 
miioyyon  foaliyyot  prosesindo  töroyib  coroyan  edir.  ikincisi,  hisslor  foaliyyotin 
miihiim  motivi  kimi  insam  bu  vo  ya  digor  foaliyyoto  tohrik  edo,  yaxud 
fəaliyyətdən cokindiro bilor. Bu .əhətdon hisslor f o a l  (stenik) vo q e y r i -
f o a l  (astenik) ol-maqla iki qrupa aynhr. 
/Stenik,  yaxud  foal  hisslor/  orqanizmin  hoyat  foaliyyotini  yiik-soldir,  onun 
qiivvosini artinr, foaliyyoto tohrik edir. 
Mosolon, sevinc hissi zamam kiçik qan damarları genişlonir. 
bir  sira  üzvlər,  xüsusən  bcyin  qanla  daha  yaxşı  tomin  olunur.  Belə  adam 
yorğunluq  hiss  etmir,  miixtolif  horokotlor  cdir,  scvincindon  atılıb-düşür,  çalıb-
oynayır,  giiliir  vo  s.  Beynin  qanla  yaxşı  tochiz  olunmasi  onun  zehni  vo  fiziki 
omok qabiliyyotini do yuksoldir. 
Astenik  hisslor  iso,  oksino,  orqanizmin  hoyat  foaliyyotini  zoif-lədir, 
enerjisini  azaldir.  Mosolon,  insan  kodorlondikdo  onun  qan  damarlan  büzülür, 
sifəti  ağarır,  beyino  qan  az  gedir,  bodonin  hora-rəti  aşağı  düşür,  insan  üşüyür, 
tənoffüs çətinləşir (elo bil adamı bo-ğurlar), horokotlor ağır və sönük olur, insan 
özünü ozgin hiss edir, onun zehni foaliyyoti zəifləyir vo s. 
Ancaq, iimumiyyotlo hisslori «stenik» vo «astenik» deyo iki qrupa bölmək 
vo onlar arasinda qəti sodd çəkmək doğru deyildir. Çünki eyni bir hiss şəraitdən, 
adamın  fordi  xüsusiyyətindən  asılı  olaraq,  gah  stenik,  gah  da  astenik  olur. 
Mosolon, qorxu hissi birmin ol-qolunu bağlayır. Başqası iso homin hissin tosirilo 
hotta igidlik do göstorə bilir vo s. 
insan  bu  vo  ya  digor  cismo,  hadisoyo  ya  musbot,  ya  da  monfl  miinasibot 
bosloyo  bilor.  Bu  cohotdon  insan  hisslori  həmişə  bir-bi-rinin  oksi  olur.  Bu, 
h i s s l o r i n   q ü t b ü l ü y ü   adlanır.  Mosolon,  giimrahhq  -  yorgunluq, 
scvinc - kodor, mohobbot - nif-rot vo s. 
Hisslor  insan  hoyatinda  miihiim  rol  oynayir.  Belo  ki,  hisslor  insanin  psixi 
həyatını  zənginləşdirir.  Halbuki  hisslori  yoxsul  olan  adam  iso  osl  yaradıcı 
soviyyosino yiiksolo bilmir. Çünki о, yaradı-cılığın biitiin scvinc vo iztirablanm 
duya  bilmir.  Belo  adamlar  hor  hansi  yiiksok  moqsod  uğrunda  mübarizo 
aparmağa  çətinlik çokor-lər.  Əgər  insan  uğrunda  miibarizə  etdiyi  şeyi  dorindon 
sevmosə, onun çotinlik vo iztirablarına dözo bilmoz. 
İnsanın  keçirdiyi  hisslor  zəif  vo  qüvvətli  do  ola  bilər.  Adotən  hissin 
qüvvosi onu törodən obycktin insan iiçiin no kimi ohomiyyoto malik olmasi ilo 
toyin  edilir.  «Çox  sevindim»,  «bir  о  qodor  do  kədərlonmədim»,  «çox 
kədərləndim»  və  s.  ifadələr  hissin  no  doro-codo  qiivvotli  vo  ya  zoif  olmasını 
göstorir.  Hissin  qüvvəsi  hazırkı  anda  hisslorin  insam  no  dərocədo  biiriimosi, 
onun  horokot  vo  dav-ranışında,  mimikasinda  aydin  surotdo  ifado  olunmasi  ilo 
toyin edilir. Mosolon, həddən artıq şadlıq, kodor qiivvotli hissdir. 

 
Hisslorinin dorinliyi iso, birinci növbədə, onlann insan iiciin ohomiyyoti ilo 
miioyyon  olunur.  Hor  hansi  bir  obyekto  dorin  hiss  (mosolon,  mohobbot) 
boslondikdo homin obyektin itirilmosi insana 
162  cox  ciddi  surotdo  tosir  edir,  onun 
ohvah  uzun  zaman  pozulur.  Dorin  hisslor 
uzun miiddot davam edir, insanin roftanna 
vo davranışı-na tosir göstərir. 
 
 
4. Emosional halotlor 
 
Hisslor  qiivvo,  davamlihq  vo  sürətə  görə  miixtolif  növlərə  ay-rılır.  Bunlan 
insanin  emosional  haloti  do  adlandırırlar.  Miiasir  psixologiyada  insanin 
emosional  halətlorinin  öyrənilməsino  xüsusilə  böyük  ohomiyyot  verilir.  Bu  iso 
təsadüfı deyildir. insanda omolo golon, giinlorlo, hotta, bozon hoftolorlo davam 
edon  cmosional  halotlor  tokco  onun  omok  mohsuldarlıgına  deyil,  hom  do  psixi 
sağ-lamlığına miihiim tosir göstərir. Onlardan bozilori ilo tanış olaq. 
Əhval - çox zoif coroyan edon emosional halotdir. Mosolon, insan qəmgin, 
şad,  ozgin,  giimrah,  qiissoli  vo  s.  ohvalda  ola  bilor,  lakin  onlar  zoif  coroyan 
ctdiklorindon  о  qodor  do  aydin  surotdo  nozoro  çarpmır  vo  çox  koskin  xarici 
ifadoyo malik olmur. 
Əhvallar xeyli miiddot: hoftolorlo, aylarla davam edo bilor. 
Əhvalın  bozon  sobobi  tam  aydin  olmur.  Belo  ki,  insan  özündə  bu  vo  ya 
digor ohvalin sobobini, песо omolo goldiyini bozon aydin dork edo bilmir. Çünki 
ohvah çox zoif qıçıqlayıcılar bclə dəyişo bilir. Mosolon, adam acıqlı olduqda on 
cüzi şcylər belo (birinin bərkdən gülməsi, stola toxunmasi vo s.-do) onun ohvahni 
pozur. Buna goro do ohvallar da stenik vo astenik ola bilir. 
Əhval  insanin  tosovviir  vo  düşüncəsinə,  onlann  mozmun  vo  is-tiqamotino, 
otraf  alomo  boslodiyi  miinasiboto  tosir  göstərir.  Adam-da  şad  vo  giimrah  ohval 
olduqda  otrafdaki  hor  bir  şey  insana  xoş  tosir  bağışlayır.  Hor  şey  onu  vocdo 
gotirir. Qomgin olduqda iso oksino, hor şey ona sönük vo monasız görünür. 
İnsan ohvalin qulu olmamali, oksino, homişə mənfı ohvallara qarşı mübarizo 
aparmagi bacarmalıdır. Bir do ki, insan ohvalmin si-rayətetmə xüsusiyyəti vardir. 
Mosolon, miiollimin giimrah ohvah, qomginliyi vo ya süstlüyü çox vaxt asanlıqla 
şagirdloro  do  kcçir.  Odur  ki,  no  kimi  xoşagolmoz  hadisonin  baş  vennosino 
baxmaya-raq,  müəllim  öz  əhvalının  osiri  olmamahdir.  İmtahan  vaxtı  miiollimin 
gümrahlığı,  şad  ohvala  malik  olmasi  şagird  vo  tələbələrə  musbot  tosir  edir, 
onlann qiivvolorini sanki səforborliyə ahr. 
İnsan öz ohvahni idaro etmok iiciin onu törodon soboblori yax- 
163 
11* 
şı bilmolidir. Əhvalı törodon səboblər iso çoxdur. İnsan orqaniz-mində baş vcran 
doyişikliklər  (mosolon,  xostə  voziyyət  homişo  əh-  '  valı  pozur,  insan  jağlam 
olduqda,  yaxşı  yatdıqda  iso  gümrab  olur),'  insanin  yasadığı  vo  foaliyyot 
göstordiyi hoyat şoraıti, lazımi iş ye-rinin, rahat monzil şoraitinin, kifayət qədər 
nəqliyyatın,  sakitliyin,  təmiz  havanın  olub-olmaması,  eleco  do  insanlar 
arasındakı  qarşıltq-h  rnünasiböt  əhvala  ciddi  təsir  göstərir.  Odur  ki,  qarşıhqlı 
münasi-bet  .'tikasırı  gözləmok,  yüksək  davranış  mədənjyyəti  hor  bir  şəxs  üçön 
zənıridir. 
Af
f
ektlər (latjn dilindo affektus rubi t0İätüm, hoyəcanlanma de 
nokdiı*) 
- 
coşgıın Surotdo omolo golib koskin xarici ifadəyo malik olan azmüddoth, lakin 
qüvvotb coroyan edon hisslərdir. Qeyz, dəhşot, hoddən artıq sadlıq, kəde-r, qəzəb 
vo s. affekto misal ola 
bi
lor. 
AfFekt hallan bozi adamlann foaliyyotino pozucu tosir gostorir, hotta 
onlann belo məqaınlarda öz hərəkotlori, danışığı üzorindoki şütirra nczaroti do 
zəifləyir. Affekt anında bozi adamlar qışqınr, 
1 
kəskin horokotlor edir, aydın 
danışığını itirir. avn-ayrı hallarda is
ё 
heç bir söz deyə bilmir, tutulur, «donub 
qalın>, /, bayı- 
o  s.  homin  voziyyotlor  bcyindo  baş  verən  sinir  proseslori  ilə  olaqedardr. 
Bu  zaman  beyində  kəskin  oyanma  ocağı  əmolə  golir  vo  ətrafdakı  oyanmış 
sahəlorə  ləngidici  təsir  göstorir.  Mənfı  induk-ıyanın  tosirilə  başqa  saholərdəki 
oyanma  ocaqlan  longimə  halına  kcçdiyino  göro  adam  otrafda  baş  verşn 
hadisəlori aydin dork etmir. 
O, 
öz horokə'.lori və onıın noticəlori barodo sanki 
düşimmür.  Qabı-qalti  saholor  beyin  qabığmm  ləngidici  tosirindon  azad 
olduğundan 
öz 
foaliyyətlərinı gıi«  'oı dirir vo nəticodo affekt  halında  insanda 
bir 
sıra artıq, lüzumsuz, moqsodsiz horokotlor do özünü büruzə vcrir. 
Bozon. afTekt qəfloton miioyyon partlayış kimi baş verir vo tez-tOcle son 
hoddə  çatır.  adam  tez  özündən  ç'ıxır.  Başqa  halda  isə  af-fekti  törədon  obyckt 
diqtətimizi  colb  edir,  şiiurumuz  onun  ü/orində  mərkəzləşir,  beyindo  homin 
obyektlo  olaqodar  olan  oyanma  sahosi  yaranir,  otrafdakı  oyanmalar  longimo 
halma  keçir,  qabıqaltı  mor-kəzlər  getdikco  fəallaşır  vo  beyin  qabtgma  tosir 
göstorməyo başla-yır, noticodo insan özünü ələ ala bilmir vo hissinin osiri olur. 
Bun-dan  sonra  afTekt  özünun  son  hoddino  qodor  inkişaf  cdir,  bu  zaman 
orqanizmin bütün normal voziyyoli,  foaliyyoti pozıılur, b^yin qabi-gındakı bir 
sıra  mərkəzlordo  dorin  longimo  omolo  golir,  bununla  olaqodar  olaraq  bozon 
tofokkiir vo nitqin do foaliyyoti pczulur. ix- 
164 tiyari aıqqət zəifləyir, əlin, bədəniu ауп-ауп üzvlorinin əsməsine təsadül 
olunur. Daxili vəzlorin foaliyyoti güciənir, tonoffiis ahongi pozulur, qan 
dövranında doyışikhk baş verır, adanı tərləyir, əilori və bədoni əsmoyə başlayır 
və s. Bütün bu dəyişiklik affcktin tam şiddotləndiyi vaxt baş vcrir. 

 
AtTekt  soyumağa  iiz  qoyduqda  iso  onun  xarici  təzahürləri  və  daxili  tosiri 
yavaş-yavaş  sönüb  getmoyo  başlayır.  Bu  zaman  adaın  ozgin,  yorğun  vəziyyətə 
düşür, ətrafdakı hadisəloro elinasız yana-şır, yuxulu kimi olur. 
Affekt halından  yaxa  qurtannaq üçün onun noücəsini  göz  önü-nə gətinnək, 
onu  dork  etmok  zəmridir.  Bununla  yanaşı  olaraq  af-fekti  yaradan  obyektdon 
diqqoti  yayındırmaq,  başqa  somtə  vö-nəltınək  də  laydalıdır.  Əlbətto,  affckt 
halınm qarşısını almaq insanin iradə qüvvəsindon, şiiurluluğundau, modoni roftar 
vərdişlorinə möhkəm yiyələnmosindon çox asılıdır. 
Ehtiras - qiivvotli, uzunmüddətli vo dorin hissdir. Ehtiras insanin şüurunun, 
daxili  qüvvolorinin  comləşməsindo,  müəyyən  va-hid  məqsodə  yönəlmosindo  öz 
oksini  tapir.  Bu  zaman  hisslor  iradi  cohd  ilo  birloşərək  adamı  miioyyon 
çotinlikləri aradan qaldırmağa tohrik cdir. 
Ancaq  ehtiras  insam  həmişo  foallaşdıra  bilmir.  Bozon  bir  or>  yekto  olan 
ehtiraslı münasıbət insam başlıca olaraq passiv surotdo əzab çokmoyo düçar edir. 
Bu cohot ehtirasın ikili xarakterdo oldu-ğunu: ya insanin qiivvosini zoiflotdiyini, 
ya  da  artırdığını  aydin  surotdo  gostorir.  Ehtiras  çox  böyük  qüvvəyə  malik  olur. 
Ancaq osas məsələ chtirasın nəyə, hansi obyektə yönolməsindədir. Bu cohotdon 
ehtiraslar iki qrupa: monfi vo müsbət chtiraslara bölünür. insanin qunıara, spirtli 
içkiləro, pula, varlanmaga vo s. olan ehtirasi monfi ehtiraslardir. 
Azorbaycan  ədobiyyatında  monfi  ehtiraslarm  osiri  olan  bir  sira  tiplər 
yaradılmışdır.  M.  F.  Axundovun  Haci  Qara  suroti  («Haci  Qa-ra»  əsərində)  pul 
ehtirasına  tııtulmuş  klassik  xəsis  tipidir.  O,  pul  yığmaq  iiciin  hor  cür  alçaqlığa, 
ailə  iizvlorini  belo,  foda  etmoyo  ha-zırdır.  Yaxud  N.  Vozirovun  «Dağılan 
tifaq»ında  qumara  ehtirasin  tipik  nümunosi  verilmişdir.  Homin  ehtiras  cvin, 
ailonin,  (osorin  adindan  da  göründüyü  kimi)  tifaqın  dağılmasına  gətirib  çıxarır. 
Monfi  ehtiraslar  osiri  olan  adamlar  hoyatda  insanlann  nifrotindon  başqa  bir  şey 
qazanmirlar. 
Elmo, musiqiyə, incəsənətə, zohmoto vo s. olan ehtiras iso 
165  müsbətdir.  Əsl  məsolo  müsbət 
ehtiraslan  inkişaf  etdirməkdir.  Əгһөуө, 
elmo,  incəsonoto,  musiqiyo  ehtiraslı 
mohobbot  boslomə-dən  həmin  sahədə  heç 
bir yenilik yaratmaq mümkün deyildir. 
К .  
Marks  chtirasa  çox  yüksək  qiymət  vcnrıiş 
vo onu insanin öz obyck-tinə ciddi surətdə 
cəhd cdən mühüm qüvvəsi hcsab ctmişdir. 
İ.  P.  Pavlov  gənclərə  məktubunda  clmi-
todqiqat üçün chtirasın böyıik  ohomiyyoti 
olduğunu xiisusi olaraq qcyd edirdi: «Elm 
insandan  hoddon  artıq  gərginlik  vo  çox 
böyük  ehtiras  tolob  cdir.  Öz  işinizdo,  öz 
axtarışlarınızda  ehtiraslı  olıın».  Buradan 
aydin  olur  ki,  ehtiras  insanin  biitiin  rəftar 
və  davranışına,  fəaliyyətinə  dorin  iz 
buraxan 
qiivvotli hissdir. 
Stress  (ingiliscə  stress  -  təzyiq,  gərginlik  demokdir)  -  insanin  gözlonilmoz 
gorgin şoraitlo rastlaşarkon keçirdiyi emosional halot-dir. Yəni qəflətən təhlükoli 
voziyyətdə  və  ya  mürokkob şoraitdə  təcili  surotdo  müstəqil qərar qobul ctmok, 
horokot  ctmok  lazım  olarkon  insanda  özünü  biiruzo  vcron  halotdir.  Miiasir 
dövrdo, elıni-texniki tərəqqi şəraitində insanlarda belo emosional halətlər tez-tez 
müşahidə  olunur.  Şagirdlor  imtahan  verondo,  somişinlor  toyyarodo  uçanda. 
operator  qəza  ilə  rastlaşanda,  rəhbər  işçi  mürəkkəb  şorait-də  tocili  surotdo 
müstəqil qərar qobul ctdikdə çox vaxt gərginlik keçirir vo onu stress haləti kimi 
yaşayır. 
Stress  voziyyotindo  adamlar  çox  vaxt  otraÇcisimləri  belo  düz-giin 
qavramırlar,  hafızolori  dolaşır,  diqqətlorini  başqa  obyekto  ke-çirə  bilmirlər, 
gözlənilməz qıcıqlayıcılara qcyri-adckvat reaksiya-lar vcrirlər. Bozon tam çaşır, 
məqsədyönlü  horokot  edo  bilmirlor.  Bozon  iso,  oksino,  stress  vəziyyəti  elo  bil 
onlann qüvvə və enerji-sini artınr, fıkri aydınlaşır, çətin məsələni tcz və asanlıqla 
holl edir. 
Stress  terminini  1936-cı  ildo  moşhur  Kanada  fizioloqu  Q.  Sel-yc  təklif 
ctmişdir. O, ovvolco fızioloji termin kimi işlonilmiş. sonra iso insanin davranışını 
psixoloji  soviyyodo  tosvir  etmok  iiçiin  totbiq  olunmağa  başlanılmısdır.  Hal-
hazırda  fızioloji  strcsslo  (iirok-damar,  tonoffiis  sistemlorindo  doyişikliklor  baş 
vcrir,  başqa  vcketa-tiv  göstəricilər,  qanda  biokimyovi  dəyişikliklər  vo  s.  özünü 
gostorir) yanaşı psixoloji stress do ayird edilir. 
Psixoloji  stress  iso  cmosional  vo  informasiya  stresslorino  bölü-niir. 
informasiya  yiikii  hoddon  ziyado  çox  olduqea  insan  tapşırığın  öhdosindon  gələ 
bilmir,  istonilon  vaxt  yüksək  mosuliyyot  tolob  edon  lazimi  qorara  golo  bilmir. 
Onda informasiya stressi omolo golir. 
166 
Emosional  stress  iso  təhlükəli,  qorxulu,  yaxud  dorin  inciklik  şəraitində 
tozahiir  cdir.  Bu  halda  psixi  proseslorin,  emosional  halo-tin  cərəyanında, 
foaliyyotin  motivasiya  sahosindo  doyişiklik  baş  verir.  Nəticodə  insanin 
hərokotlərində, nitqindo pozğunluq özünii biiruzo vero bilir. 
Buna goro do ayn-ayn adamlarda, eloco do miioyyon sosial qruplarda uzun 
miiddot  davam  edon  stress  voziyyotinin  aradan  qal-dmlmasi  xiisusi  psixoloji 
tosvir  vasitolori  tolob  edir.  Bu  da  respub-likamızda  indiki  şoraitdo  qaçqın  vo 
köçgünlordo stress halotini aradan götünnok üçün psixoloji xidmoti zomri edir. 
Frustrasiya (latinca frustratio   aldanma, nahaq gözlomo, oh-val 
pozğunluğu) - insanin öz məqsədinə çatmasına maneçilik real vo ya xəyali 

 
mancolorlo rastlaşdığı zaman düşdüyü psixi voziyyot-dir. Bu cmosional halotin 
mahiyyotini başa düşmok iiçün, hor şey-don ovvol, manconin xarakterino, onun 
insan iiçün şoxsi mənasına diqqot yetirmok lazimdir. Mosolon, insanin istodiyi 
mühaziroyo, kinoya, konserto getmomosi vo s. - do onda narazılıq dogurur, lakin 
şüur vo foaliyyotini poza bilmir. Bozon iso insan elo maneolorlo rastlaşır ki, 
bunlar onun arzu vo istoklorini iiroyindo qoyur, yaranan davamh monfi 
cmosional halot onun şiiur vo foaliyyotini pozur. Frustrasiya yalniz о zaman 
meydana çıxır ki, insanin narazihq vo ya tomin olunmamaq soviyyosi onun 
döziim soviyyəsindon üstün olur. Frustrasiya daha çox şəxsiyyotin monfi sosial 
qiymotlondirilmosi, onun iiciin miiqoddos sayılan hiss vo duyğulanna hoqarotlo 
yana-şılması vo s. kimi hallarda özünü itirmok. qozəb, küskünlük vo s. şokildə 
tozahiir cdir. Fmstrasiya halotindo insanda dorin psixi sar-sıntılar baş verir. 
Frustrasiya haloti bozon insanin xarakterino tosir cdir, onda bir sira doyişikliklor 
törodir: onun davranış vo roftarında özüno inamsızlıq, şablon davranış tərzinə 
mcylctmə vo s. nozoro саф1г. Bir sira nevrozların baş vemıosi do frustrasiya 
haloti ilo izah cdilo bilor. Bunun qarşısını almaq iiciin psixi gorgkinliyo dözüm 
torbiyo cdilmolidir. 
Şagirdlərdo  frustrasiya  halları  müşahido  edildikdo,  onlara  ma-neolori 
aradan  qaldırmağın  daha  somoroli  yollanni  tapmaqda,  co-tinlıklori  düzgün 
qiymotlondirmokdə  kömok  göstormok,  on  başlı-cası  iso  özlərino  inam  hissi 
aşılamaq zoruridir. Bu cohot gonclor iiciin do zomridir. 
 
 
167  5.  Emosional  stress  vo  psixosomatik 
xostoliklər 
 
Atnq qeyd edildiyi kimi  stress ingilis sözü olub insamn psixi  halotində baş 
verən gorginlik vo sixintim bildirir. Yoni insanin giindolik foaliyyotindo, xiisusi 
şəraitdə rastlaşdığı çotin vo mürək-kob amillorin yaratdığı psixi gorginliyə stress 
deyilir. Stressı törə-don anıillər, soboblər isə stressorlar adlanır. 
Stress orqanizmin daha çox gözlonilməz halda, qeyri-adi-ekstremal təsirləro 
moruz qalmasi ilo olaqodar olaraq baş verir ve miixtolif təzahürlorə malik olur. 
25  noyabr  2000-ci  ildo  respublikamizda  baş  veron  güclü  zol-;  zolo 
noticosindo  adamlann  bir  coxunun  giiclii  stress  kecirmosine  səbob  olmuşdur. 
Burada  stressin  güclülüyü  onun  gözlonılməyən  eksptremal  vəziyyətin  qollotən 
yaranmasi  ilo  olaqodar  olmuşdur.  Belo  stress  voziyyoti  uzun  miiddot  davam 
etmişdir.  Çünki  yeıaltı  tokanlann  zoif  güclə  olsa  da  davam  etmosi  stressorun 
tosirinin uzunmiiddolli olmasini tomin etmişdir. 
Yoni  stressorlann  növündən  vo  onlann  tosirinin  xüsusiyyoth>  dən  asılı 
olaraq stressin iki osas növü: fızioloji vo psixoloji stresslor ayird edilir. 
Psixoloji  stresslər  özlori  do  iki  yero  aynhr:  infonnativ  vo  emosional 
stresslor.  informativ  stresslor  informasiyanin  hoddon  ziyado  çoxluğu  şoraitində, 
yoni insanin qarşıya çıxan məsələlori vaxtmda holl edo bilməsi, rnosul qorarları 
lazımi sürətlə qobul etməkdə çə-tinlık cokmosi hallannda baş verir. 
Emosional  stresslor  iso  daha  çox  tohliikoli,  qorxulu  voziyyot-lordo,  ciddi 
iııciklık  şəraitindo  baş  verir.  Bu  halda  insanin  psixi  proseslorinin,  emosional 
halotlorinin,  foaliyyotin  motivasiyasimn  ciddi  toboddülata  tığraınası,  orada 
miioyyon  dəyişikliklərin  baş  ver-ttiesi  özünü  göstoıır.  Hotta  bu  voziyyotdo 
insanin nitq vo horoki foaliyyotindo pozğunluqlar baş vero bilir. Yoni emosional 
stresslor bir sira psixosomatik xostoliklorin törənmosi ilo noticolono bilir. 
Emosional  stress  tohliikonin  reaksiya  vasitosilo  qiymotlondiril-mosi  vo 
müdafiəyo  hazırlıq  prosesi  kimi  başa  düşiilmolidir.  Emosional  stress 
özünonəzarətin itirilmosi, yoni situasiyani diizgiin qiy-motləndiro bilməmək vo 
homçinin  ona  münasibət  göstərmokdon  imtina  kimi  do  başa  düşiilo  bilor. 
Orqanizm vo hoyat üçün tohliikoli olan hor bir stressor emosional stress yarada 
bilir.  Stressor  gücü-no,  miiddotino  goro  insana  tosir  cdən  əlverişsiz  stimullar, 
hallar, 
168  tfcadisolor  olub,  giiclii  fızıoloji  vo 
psixi  zodo  omolo  gotiro  bilir.  is-ienılən 
əzolə  gərginliyi  orqanizm  üçfin  stressor 
agent  rolu  oynayır.  Sosial  miihitin  msan 
qarşısına  qoyduğu  çətin  təlob-stıcssor 
orqaniz-jmn  ona  vcrdiyi  qeyri-adi  cavab-
emosional  stress  kimi  özünü  bi'mı-•zo 
verir.  Emosional  vo  ya  psixoloji  stress 
fordin  normal  foaliyyot  ihoddini  kecon 
qeyri-adi haldır. Şoxsiyyətə tosir edon hor 
hansi  adi  Stimulun  adi  təsirındon  əlavo 
qeyrı-adi  toloblori  olur  vo  onlar  orqa-
nizmin 
daxili 
miihitindo 
qeyri-adi 
reaksiyalar  törodir.  Bu  tosir  vo  toləblərin 
qiymotlondirilmosi  bilavasito  şoxsiyyətin 
hal-hazırkı 
moqsod 
vo 
motivlorino, 
həmçinın  goləcək  hoyat  moqsodlorino 
(esason baş vcrir. 
Miiasir  tibbi  psixologiyada  insanlan  normal,  aksentuasiyali,  psixopatik 
xüsusiyyətli,  psıxopatabənzər  şəxsiyyotlər  vo  ruhi  xos-tolor  kimi  qruplara 
ayirniar. 
Hor  hansi  stressor  insanin  sağlamlıq  dorəcəsindon  vo  şəxsiyyoı  tipindən 
asılı  olaraq  miioyyon  tosir  gücünə  malik  olub,  bu  vo  ya  digor  dərəcəli  stress 
yaradir. 

 
Mosolon,  psixopatik  şəxsiyyotlor  «поппапш  son  hoddi>>  hesab 
edildiyindon onlar asanliqla hor hansi xarici stressorun tosirindon müvazinətlərini 
itirir vo emosional stress hah keçirirlər. 
Aksentuasiyali  şoxsıyyətlər  iso  daha  hoyocanh,  hissiyyatli  vo  yüksək  iddia 
səviyyəsinə  malik olurlar. Ona goro do bu tiplordo stressoru inkar edib diizgiin 
qiymotlondirmədən  başlamış,  onu  osassiz  olaraq  ağır  (olacsiz)  qobul  etmoyo 
qodor diizgiin qiymot-londirmomoyo rast golmok olur. 
Psixopatik  şəxsiyyətlərdə  sağlam  insana  moxsus  biitiin  olamot-lor  olsa  da 
onlar  ya  zəifləmiş,  ya  giiclonmiş,  ya  da  ahəngsiz  şokil-do  olur.  Bclə 
şoxsiyyotlərin  inkişafı  ali  sinif  sisteminin  anadangol-mo  vo  crkən  qazandığı 
zodolorlo  xarici  miihitin  olverişsiz  şəraiti-nin  qarşılıqlı  tosiri  nətıcosındo  baş 
verir.  Psixopatın  stressora  vcrdiyi  reaksiya  hcç  do  homişə  diizgiin,  aydin  vo 
miinasib  olmur.  Psixo-patlar  stressorun  tosiri  zamani  ona  anomal  reaksiya 
verirlor.  Onlar-da  affektiv,  iradi  vo  fıkri  pozuntular  olduğundan  bu  təsirlo  bağlı 
yii-rütdükləri  mühakimolür  affektiv,  infantil  xarakter  daşıyır  vo  qeyri-obyektiv 
stress müşahidə olunur. 
Bozi adamlarda  hor hansi zododon, infeksiya  vo intoksikasiya-lardan sonra 
müşahıdə  olunan  psixopatabonzor  hallar  nozoro  çar-pır.  Belo  şəxsiyyətlorin 
affektlori  nisboton  davamh  vo  riqiddir  (bir  haldan  dıgərino  keçid  çotindir).  Ona 
göro do stressorun tosiri altin- 
169 
da emosional stressdon çıxmağı çətin vo mümkünsüz hesab edo bi-lirlor. 
Beləliklə,  şəxsiyyətin  tipindon,  fordi  xiisusiyyotlorindon  asilil  olaraq 
stressin  yaranma  vo  davam  etmosi,  orqanizmin  ona  reaksiya-si  miixtolif  olur. 
Yoni orqanizmdo psixosomatik doyişikliklər baş verir. 
Psixosomatik  proses  miixtolif  psixi  hal  vo  onlann  dəyişmoləri-no 
orqanizmin fızioloji reaksiyasıdır. 
Psixosomatik  reaksiyalar  osason,  emosional  gorginlik  (qorxu,  hirs,  hiddot, 
scvinc),  affcktlər  zamanı  formalaşır.  Bozon  bu  rcaksi-yalara  «orqanlarm  nitqi» 
deyilir. 
İstənilən  stress  -  fiziki,  emosional  vo  ya  xostoliklo  olaqodar,  sarsıntı 
nəticəsində, ağnlardan, zododon (fiziki vo ya psixi) yarana-raq bcyin qabığından 
başlamış  subhüceyro,  molekulyar  törəmolore-dok  zoncirvari  reaksiya  omolo 
gotirir. 
Qollman  bir  qrup  sağlam  tələbəni  dərsə  qeyri-ciddi  münasibət-do 
«günahlandırdı». Bu fıkrə təossiif, toocciib və qozəblə cavab ve-ronlərdə nobzin 
tezloşmosi,  qan  təzyiqinin  artması,  ürəyin  1  doqi-qədə  vurduğu  qanın  hocmi 
artdı. Kominek və başqalarının cksperi-mcntləri göstərdi ki, uşaqlara, böyiiklərə 
və  stomatoloqlara  bodən və  diş üçün iynələr, kəlbotin, kcyidici dərmanlar  vo  s. 
stressor  olub,  -  psixi  zədə  əmolə  gətiron  qıcıq  vcrdikdo  statistik  olaraq  nobzin 
tezləşmosi  xolesterinin  çox  ifrazı,  tor  vəzilorinin  işinin  aktivləş-mosi  və  s. 
müşahido olunur. 
İmtahanqabağı  iirokbulanma,  qarın  ağrısı,  dizlərin  və  ollorin  osməsi, 
ovucun tərloməsi, xolcsterin ifrazının artması, iştahanın küsməsi vo s. emosional 
stresso olan somatik reaksiyadır. 
Elo  psixomatik  reaksiyalar  var  ki,  onlar  emosional  kompo-l  nentsiz  baş 
verir. Mosolon, bilavasito hiss orqanlanna tosir edon li-mona baxarkən ağız suyu 
ifrazı müşahido olunur. Hotta limon haq-da düşündükdə belo, bu reaksiyalar olur. 
Bu  proseslor  ali  sinir  foaliyyotinin  birinci  siqnal  sisteminin  funksional 
strukturlarinda  baş  verir.  ikinci  siqnal  sisteminin  işi  (limonun  sözlə  ifado 
olunmasi), fi-zioloji reaksiya (ağız suyu ifrazı) yaradir. Demoli, qeyri-cmosional 
(indifferent) psixosomatik reaksiya da mümkündür. Bilavasito tosir edon qıcıqla, 
təxəyyüllə vo sözlə ifado şərti rcfleks omolo gotirir. 
Psixosomatik  proseslor  insanin  miixtolif  orqan  vo  sistemlorin-do 
müşahidə olunur. Onlar miioyyon psixofizioloji mexanizmo malikdir. 
170 
1)
 
Stressorun tosiri nəticəsində tonəffusün dəyişməsi, onun lczloşmosi vo 
yavaşıması, müvoqqoti dayanması pnevmoqrafla qcyd olunur. 
2)
 
Hozm  sistemini  psixi  qıcığa  reaksiyası  mədənin  işinin  güc-lonməsi. 
qusmaya  meyllilik,  mədədo  həzmin  sürətlənməsi  iso  qobzliyə  vo  ya  oksino 
qarın pozğıınluğuna  meyillik  kimi olur.  Ağız  luyunun  çox  vo  ya  çox  az ifrazi 
ilo olaqodar ağızda quruluq hissi-nin olmasi.