Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

go
ro  fordin 
psixi fəallığmın iimumi sxemi aşağıdakı kimidir. Gerçok-lik insana bütöv sistem 
kimi  tosir  gostorir,  о  da  homin  təsirlərə  bu  töv  sistem  kimi  cavab  verir.  Fordin 
tolobatlanmn  hamisi  eyni  vaxtda  vo  eyni  şəkildə  tozahiir  etmir.  Bir  situasiyada 
onun tutaq ki, A.-ya, başqa momcntdo iso S.-yə tolobati tomin olunur. Yönəlişlik 
do  elo  bu  zomindo  -  fordin  miioyyon  bir  tolobatinin  miivafiq  situa-siya  ilo 
uzlaşması  (birləşməsi)  zəminində  omolo  golir.  Akademik  D.  N.  Uznadze 
yönəlişliyi  «subyektin  bütöv  dinamik  voziyyoti»,  «тиоууөп  aktivliyə  hazırlıq 
hah» kimi xarakterizo edərək gostorir-di ki, o, «iki amillo: subyektin tolobati vo 
miivafiq obyektiv situa 
190 
Tolobatlar 
Davranış 
Yönəlişlik 
Situasiya 
Şekil 29. Yönolişliyin əmələ gəlmusi prosesi. 
 
ya ilə şərtlonin>. Bu qanunauyğunluğu sxcmatik  surotdo aşağıda-I kimi tosvir 
ctmok olar. 
Şəkil  29-da  yönəlişlik  haqqındakı  nozoriyyonin  osas  mozmunu  ado 
edilmişdir.  Bu  о  demokdir  ki,  yönolişlik  halında  situasiya  prçoklik)  fordin 
tolobatlan  baxımından  oks  olunur.  Yönəlişlik  ичһп  foallığının  əsasını  təşkil 
edir.  Buna  göro  do  miivafiq  şərait-э  fordin  davranışı  məqsədyönlü  xarakter 
daşıyır. 
Yönəlişliyin müxtolif növləri  vardir. Onlardan biri sosial yono-slik adlamr. 
Golin,  ovvolco,  «sosial»  ifadosino  diqqot  yetirok.  Bu-ıda  söhbət  insanlarda 
sosial  gerçəklik  hadisolori  ilo  miinasibot  sa-osindo  omolo  gəlon  yönəlişlik 
haqqinda gedir. 
Bu  о  demokdir  ki,  yönolişliyin  yuxarıda  nəzordən  keçirdiyimiz  sas 
xiisusiyyotlorinin  hamisi  sosial  yönolişlik  üçün  do  səciyyəvi-ir,  lakin  sonuncu 
sosial hadisələrlə bağlı olduğu üçun daha miirok-ub xarakter daşıyır vo özünün 
miioyyon xiisusiyyotlori ilo yono-sliyin digor növlərindon forqlonir. 
Bizə  artiq  molumdur ki, insan  şəxsiyyot  kimi  muxtolif  sosial  uinasibotloro 
daxil  olur:  o,  ailonin,  dostlar  qrupunun,  miioyyon  bir  Ikonin,  qrupun  vo  digor 
toşkilatların üzvüdür. О, ifado etdiyi rol-ir vasitosilo sosial qrupun sorvotlorini 
monimsoyir, voton, mono-
I  
/onginlik, pul, xoşbəxtlik, yaradıcılıq vo s. haqqinda 
tosovviir vo nlayislara yiyolonir. Bu prosesdo insanda muxtolif sosial yönəliş-ır 
omolo golir vo onun fəallığının istiqamotini miioyyon etmoyo eşlayır. 
Sosial  yönəlişliyin  mahiyyətini  aydınlaşdırmaq  üçün  psixoloq-ır  «Lapyer 
paradoksuna» miiraciot edirlor. 
191 

 
1934-cu ildo amerikan psixoloqu Lapycr aşağıda tosvir olunai moşhur 
cksperimenti aparmışdır. Lapyer bilirdi ki, Amcrikada meh manxana sahibləri 
çinli qonaqlan xoşlamır vo onlara öz otellorin yer vcrrnok istomirlor. Bu neqativ 
xarakterli sosial yönəlişlik surotdo özünü песо gostorir? Lapyer homin suah 
aydmlaşdı üçün iki çinli tələbo ilo səyahotə çıxdı. Onlar ABŞ-ın muxtolif lannda 
252 otelə getdilər. Yalniz bir oteldo qonaqlara yer verm 1өг. 251 oteldo iso onlan 
xidmət standartlanna müvafıq surə normal qobul etdilor. Lapycrlə çinli təlobələr 
arasinda fərq qoy dılar vo onlara cyni şokildə xidmot göstərdilər. 
Soyahətdən iki il sonra Lapyer 251 otelin hər birinə moktub müraciət etdi. 
O, məktubda otel sahiblərino belo bir suala caır verməyi xahiş edirdi: ogor bir do 
homin iki çinli təlobənin müşa əti ilo otelo təşrif buyıırsa, onlan yeno də əvvəlki 
kimi qonaqp vərliklə qarşılayarlannı? 251 otclin ancaq 128-don cavab alın 
Onlardan yalniz birində razılıq bildirilirdi. Otel sahiblorindon 52° i rodd cavabı, 
loxminon 47%-i iso qeyri-müəyyon cavab vermi lər. 
Moktublara ahnmış cavablarda mehmanxana sahiblərinin çi lori 
xoşlamaması aydın şokildo özünü göstərirdi. Halbuki soya zamanı onlar özlərini 
başqa cür aparmış, Lapycri vo çinli toləbəl ri normal şəkildə qobul ctmişdilor. 
Lapyer bu faktlan şorh edorə belo nəticəyə goldi ki, çinlilərlo münasibət 
sahosindo mchmanx" na sahiblərindo yaranmış sosial yönolişliklə onlann real 
davranı arasinda uyğunsuzluq vardir. 
Sosial psixologiyada «Lapycr parodoksu» adlanan bu notice muxtolif 
müəlliflor torofindon miixtolif istiqamotlordo tohlil ol muşdur. Onlardan bin ilo 
tanış olaq. 
Miioyyon cdilmişdi ki, sosial yönəlişlik (attitude) iic torkib quruluşa 
malikdir. Bunu sxcmatik olaraq belo ifado ctmok olar kil 30). 
Koqnitiv cohot obyckt haqqinda biliklordon, qiymotvcri hökm vo 
mülahizələrdən ibarotdir. Affektiv cohot insanin miivafi obyekt vo ya hadiso ilo 
bağlı hisslor sistemini ohato cdir. Sosial y" nolişliyin davranış tərofı iso insanin 
obyektlo real (monfi vo ya miisbot) omollori kimi özünü gostorir. 
«Lapyer  paradoksudan»  biz  on  yaxşı  halda  sosial  yönolişliyiıl  iki 
komponentini müşahidə edirik (şəkil 31). 
Bozi psixoloqlar «Lapyer paradoksu»nu bu baximdan tohlil 
192 
 
Davranış (konativ) 
 
Şəkil 30 . Sosial yönəlişliyin üç torkibli quruluşu. 
 
 
 
 
Koqnitiv 
 
 
Şokil 31. «Lapycr paradoksunun» sxcmatik tosviri. 
 
edərək belo noticəyə gəlmişlər ki, muxtolif situasiyalarda koqnitiv vo ya affektiv 
cohot  daha  aydin  tozahiir  edo  bilor,  bundan  asih  olaraq  miixtolif  situasiyalarda 
noticodo muxtolif olmalıdır. 
Bu  miilahizolor  no  qodor  maraqh  olsa  da,  onlar  «Lapyer  para-doksu»nun 
mahiyyotini izah etmir. Qarşıya sual çıxırdı: sosial yo-nolişlik hansi şəraitdo real 
davranışda ifado «olunur, hansi şoraitdə iso ifado olunmur? 
«Lapyer paradoksu»na biz  hoyatda  muxtolif formalarda tcz-tez rast  gəlirik. 
Çox vaxt adamlarda bu vo ya digor fonnada sosial yo-nolişlik omolo golir. Lakin 
o, homin yönəlişliyo miivafiq surotdo horokot etmir. Bos, bunu no ilo izah etmok 
olar?  Sosial  yönəlişlik  hansi  formada  tozahiir  cdirso  etsin,  bu  vo  ya  digor 
dorocodo insan-la bağlıdır. Biz, hotta hor hansi bir adami «pis adam» kimi qavra-
dıqda,  çox  vaxt  onunla  «pis  adam»  kimi  roftar  etmirik.  Gözümiiz  gözünə 
sataşanda  nodo  iso  tərəddüd  edirik,  nədo  isə  güzoştə  gedi-rik,  nəyi  isə  üzünə 
vurmuruq; əbəs ycro demirlər ki, «üz üzdon uta-паг», «üz otdəndir», «istoyənin 
bir üzü qara, vennoyonin hor iki üzü qara», «qapıya gələni qovmazlar» və s. 
Əgər  belodirso,  onda  insanin  real  davranışı  hansı  şoraitdo  mohz  sosial 
yönəlişliyo miivafiq surotdo qurulur? 
«Lapyer  parodoksu»  bu  suala  cavab  vermir.  Nəzordən  kcçirdi-yimiz  atalar 
sözlorindo do homin fakt ancaq iimumi şokildo qeyd olunur. Halbuki insanlarm 
sosial  davranışını  psixoloji  cohotdon  diizgiin  izah  etmok  üçün  homin  suah 
aydınlaşdırmaq lazimdir. 
Yönəlişliyin  prinsipial  sxemi  artıq  bizə  məlumdur  (bax:  şəkil  29).  Sosial 
yönəlişliyin  mahiyyətini  onun  əsasında  ümumi  şəkilde  aşağıdakı  kimi  təsvir 
etmək olar (şəkil 32). 
Akademik  D.  N.Uznadzenin  sözləri  ilə  desək,  tələbat  və  həmin  təlobata 
müvafiq  situasiya  yönolişliyin  müəyyən  istiqamətdə  tozahiir  etməsi  üçün zəruri 
şərtdir. Əgər situasiya vo tolobatlar insana birlikdo tosir etmirsə, yönəlişlik əmələ 
gəlmir  və  golə  do  bilmoz.  Bu  cohot  sosial  yönəlişlikdə  do  biitiin  aydınlığı  ilo 
özünü gostorir. 
Sosial  yönəlişlik  do  xarici  vo  daxili  amillorin,  sosial  tolobat  vo  miivafiq 
sosial situasiyamn birgo tosiri zominindo omolo golir. 
Sosial situasiya miirokkəb anlayışdır. Onu tokco iki vo ya daha çox adamın 
qarşılıqlı  olaqosi  kimi  başa  düşmək  olmaz.  Adamlann  ifa  etdiklori  rollardan, 
onlann  miinasibotlorindon,  sosial  normalar,  gözlomolor  vo  qadağanlardan  asılı 
olaraq sosial situasiya yeni xü-susiyyotlor kosb edir. Psixoloji todqiqatlar gostorir 
ki, sosial yönə-lişliyin davranışda tozahiir etmosi sosial situasiyamn mohz bu xa-
Affektiv 
(emosional) 
Koqnitiv 
Affektiv 

 
rakteristikalan  ilo  bilavasito  bağlıdır.  Mosolon,  miioyyon  edilmiş-dir  ki,  insanin 
rolu ilo münasibətlorinin bir-birino uyğun golmosi sosial yönəlişliyin davranışda 
təzahüretməsini  şortləndirən  amil-lərdən  biri  vo  bolko  do  ən  başlıcası  kimi 
nozərdon  keçirilə  bilor.  Bu  baximdan  M.  L.  Qomelaurinin  eksperimental 
todqiqatlarından biri ilə tanış olaq. 
Eksperimentdə  20  prokuror,  20  vəkil  iştirak  etmişdir.  Onlan  hüquq 
pozğunluğuna  aid  muxtolif  hadisələrlə  (alverçilik,  qatilin  gizlədilməsi,  avtomat 
telefonun  sındırılması,  adamöldürmo,  oğur-luq,  qoruq  yerində  ovçuluq  və  s.) 
tanış  etmişlər.  İstor  prokurorlara,  istorsə  do  vəkilloro  alverçilik  etmiş,  qatili 
gizlətmiş vo ya avtomat 
 
 
 
 
 
Sosial davranış 
 
bosıal yönəliş 
 
 
 
Şəkil 32. Sosial yönolişin prinsipial sxcmi. 
194 
lelefonu  smdırmış  hor  hansı  bir  adamın  əməllərini  10  ball  sistemi  Ozro 
qiymətləndirmək toklif olunmuşdur. 
Hər şeydən ovvol, bir məsələyə diqqot edok. Eksperiment no Üçün prokuror 
və  vəkillər  üzərində  aparılmışdır?  Görəsən,  bu,  tə-ladüfon  bclo  alınmışdır? 
Şübhosiz  ki,  yox.  Eksperimentin  osas  qa-yesi  mohz  həmin  faktla  bağlıdır. 
Mosolonin  mahiyyoti  ondan  ibarotdir  ki,  prokuror  vo  vokil  bir-birino  oks  olan 
rollardir: prokuror lövlət ittihamçısıdır, qanunu müdafıə edir, vokil iso mohkomo 
pro-eesində müttəhimin niimayondosidir, onu miidafio edir. Görəsən, onlar eyni 
hiiquq pozğunluqlannı песо qiymətlondirirlər? 
Eksperiment  aşağıdakı  kimi  aparılmışdır:  1 - c i   m ə r h ə - I  о  d  о  istor 
prokuror,  istərsə  do  vəkillər  miivafiq  hiiquq  pozğıın-luğu  halına  öz  rol 
mövqeyinə  osason  qiymət  verirlor.  Miioyyon  cdilmişdir  ki,  eyni  bir  hiiquq 
pozğunluğunu  prokuror  vo  vokillor  muxtolif  şokildə  qiymotlondirirlor. 
Prokurorlann  verdiklori  qiy-motlor  7,1  bala,  vokillorin  qiymotlori  iso  4,14-o 
borabordir. 
2 - c i  m ə r h ə l ə d ə  prokurorlara miivafiq hiiquq poz-ğunluğu halını 
vokil  kimi,  vokilloro  iso  prokuror  kimi  qiymotlon-dirmok  toklif  olunur.  Aydin 
mosolodir  ki,  peso  rolunu  dəyişmək  votindir.  Eksperiment  prosesindo  do  bu 
çətinliklor  özünü  göstərir-di:  eksperimentdə  iştirak  edənlərin  hamisi  bilavasito 
prokuror vo vokil vəzifələrində işləyirdilor, Lakin eksperimentin başlıca qayə-si 
do mohz 2-ci mərhəlo ilo bağlı idi. 2-ci mərhələdə prokuror vo vokillorin rollan 
dəyişilir,  eksperiment  şəraitində  prokuror  vokilo,  vokil  iso  prokurora  cevrilir. 
Amma nozoro almaq lazimdir ki, eksperiment şəraiti  xoyali xarakter daşıyır: bu 
zaman  adamlann  rolu  dəyişilsə  do,  onlann  cinayət  pozğunluğu  hahna 
münasibotlərinin  mütləq  monada  dəyişildiyini  güman  ctmok,  şübhosiz  ki,  sohv 
olar-di. 
Göründüyü  kimi,  eksperiment  elo  təşkil  olunmuşdur  ki,  mohz  onun  2-ci 
morholosindo, prokuror vo vokilloro öz rollarini dəyiş-mok toklif cdildikdə, rolla 
munasibotin  bir-birilo  uyuşub-uyuşma-ması  (uyğun  gəlib-gəlməməsi)  faktı  üzə 
çıxmalı idi. 
Eksperiment  prosesindo  bu  cohot  bütün  aydınlığı  ilo  özünü  göstərdi: 
prokurorlann 7, vokillorin iso 6 nofori miivafiq hiiquq  pozğunluğu hallarını oks 
rol  baxımında  qiymotlondirmokdon  imti-na  etdi.  Onlar  bunu  aşağıdakı  kimi 
əsaslandırırlar:  «Мəп  özümü  vokil  kimi  təsəvvür  etmok  istəmirom,  hcç  vaxt 
vokil  işləməmişəm,  mon  hüquq  pozğunluğu  hallannı  vokil  kimi  qiymotlondiro 
bilmoгəт».  «Ргокигогип  işi  vəkilin  işindon  qat-qat  çətin  olsa  da,  mon  vokil 
olmaq  istomezdim,  mon  cinayəto  vokil  gözü  ilə  baxa  bilmə-гəт».  «Моп  İ6  il 
prokuror  olmuşam,  müstər.tiq,  hakim  işlomişom,  vokil  do  işloməli  olmusam... 
Vokil  işləyondo  do  özümü  qolbən  prukorur  kimi  hiss  etmişem.  Xüsusilə  ilk 
vaxtlarda  monim  üçüıı  çox  çətin  idi,  iııdinin  özimdə  do  canini  müdafiə  etmoyi 
əmolli-baş-'ı öyrono bılmomişom. Bu adamdan böyük səy tələb edir». 
B
LI 
materiallan  diizgiin  tohlil  ctmok  üçün  bir  məsələni  qcyd  edek: 
ekspcrimcntdə  iştirak  edon  adamlann  hamısı  müvafıq  cinayot  pozğunluğu 
hallarını istər prokuror, istərso do vokil rolunda qiy-ınotlondinnək iiçün kifayot 
qədor  biliyo  malikdirlər.  Bos,  onlann  Ыг  qismi  no  üçün  rclunu  doyişmokdən 
ımtina  cdir?  Mosolo  onda-dir  ki.  hiiquq  pozğuııluğu  hah  bilik  osasinda  deyil, 
hiiquq  pozgun-luguna  yaranır.ış  münasibot  (bizim  misalımızda:  prokuror  vo 
vokil miinasiboti) osasinda qiymotlondiiilir. Ogor münasibət formalaşıb davamh 
münasibətə çcvrilirso, hotta xoyali situasiya belo rolu do-yismok, yeni rol qobul 
etmok  üçün  başlıca  maneoyə  çcvrilir:  bu  zaman  bozi  prokurorlar  vokil  rolunu. 
bozi  vokillor  iso  prokuror  rolu-nu  qobul  etməkdon  imtina  edirlor.  Sosial  rolla 
sosial  miinasibotin  uyuşması  (bir-birino  uyğun  golmosi)  sosial  yönəlişin  omolo 
golmo-si  üçün  osas  sort  loi  don  biridir.  Eksperimentin  nətıcoləri  osasli  surotdo 
gostorir  ki,  insanin  sosial  rolu  ilo  sosial  miinasibotlori  bir-bi-rilə  uzlaşdıqda, 
sosial  yönəlişliklor  bilavasito  davranışda  ifado  olunur:  o,  bu  vo  ya  digor 
istiqamotdo  foaliyyot  gostorir.  Ogor  sosial  rolla  sosial  münasibet  bir-birınə 
uyuşmursa, sosial yönolişlik bu zaman ancaq koqnitiv vo ya affektiv soviyyodo 
Sosial 
 
tolobatlar 
 

 
ifado  olunur  (bax:  şə-kil  31),  insan  bu  vo  ya  digor  sosial  hadisoni  miioyyon 
baximda qav-rayir, ona uyğun hisslor keçirir, lakin Lapycrin eksperimcntindo ol-
duğu kimi, miivafiq sosial yönəlişo osason horokot etmir. 
Beloliklo,  biz  sosial  yönolişliyin  osas  qanunauygunluqlanndan  biriiii 
aydınlaşdırdıq. Golin, indi do, bu baximdan Lapyer paradok-sunu tohlil edok. 
B i r i n c i   c o h o t .   Lapycrin  eksperimentlorindo  meh-manxana 
sahiblorinin cinliloro miinasibotilo onlann rollan bir-birino uyuşmur ve uyuşa da 
bilmoz.  Onlar  çinli  toloboloro  monli  mii-nasibot  bosloyirlor.  Lakin,  bununla 
belo, biznes mehmanxana sa-hiblori üçün daha höyük ohomiyyoto malikdir. pul 
qazanmaq onlann hoyatmin monasını toşkil edir. Əgor oteldo çoxlu yer varsa ve 
biznes mehmanxana sahibi üçun birinci dorocoli ohomiyyoto ma- 
196 
lıkdırso,  bu  zaman  aydin  mosolodir  ki,  o,  öz  münasibətindorı  asıh  Oİmayaraq 
çinli toloboloro yer verocokdir. 
i k i n c i   c o h o t .   Lapyerin  eksperimentlori  öz-özlüyiindo  Ho  qodor 
maraqh olsa da, onda doqiq nozoro ahnmayan çoxlu ko-nusyot vardir. oslindo iso 
eksperiment miioyyon monada diizgiin planlaşdırılmamışdır. 
Əgər Lapyer eksperimenti asağıdakı kimi planlaşdırsa idi, onun noticosi do 
başqa cür olardi: tutaq ki. oteldo ancaq iki boş  yer vardir.  Otelo eyni  vaxtda iki 
amerikali  vo  iki  çinli  tolobo  golib  yer  almaq  istoyir.  Mehmanxana  sahibi  bu 
zaman  песо  horokot  edordi?  Aydin  mosolodir  ki,  o,  öziinün  sosial  yönəlişino 
miivafiq olaraq ye-ri amerikali toloboloro veror. çinli tolobolori iso rodd edordi. 
Bu  onunla  izah  olunur  ki,  homin  situasiyada  mehmanxana  sahibinin  rolu  onun 
sosial miinasibotlori ilo asanlıqla uyuşur. 
Ü ç ü n c ü   c ə h ə t .   Lapyerin  eksperimentlori  iki  morho-lodə  təşkil 
olunmuşdu. Lakin onlann noticolori bir-birino uyğun gelmir: birinci morholo 252 
mehmanxana  sahibindon  251  nofori  çinli  toloboloro  yer  vcrdiyi  halda,  ikinci 
morholodo 128 nofordon •ncaq 1 nofori suala miioyyon cavab vermişdi. Bunu no 
ilo izah etmok olar? Mosolo ondadir ki, eksperimentin birinci morholosindo çinli 
tələbolor  otelo  Lapyerlo,  yoni  amerikali  ilo  birlikdo  gəlmişdi-lor.  Göroson,  bu 
faktin eksperimentin noticosi  iiciin ohomiyyoti ol-muşdurmu?  Atalar dcmişkon, 
iiz-iizdon  utanar.  Eksperimentin  ikinci  morholosindo  çinli  tələbəlor  bilavasito 
iştirak etmir. Mehmanxana sahiblori suala toklikdo cavab verirlor. Bu situasiyada 
onlann boyiik oksoriyyoti eksperimentin birinci morholosindon forqli olaraq cinli 
toloboloro yer vermokdon imtina edirlor. 
Beloliklo.  biz  sosial  yönəlişliyin  bozi  xiisusiyyotlori  ilo  tanış  olduq.  Onlan 
tohlil  edorkon  sosial  yönəlişliyin  istiqamotino,  moz-mununa  xiisusi  diqqot 
yetirilmolidir.  Sosial  yönəlişliyin  istiqamoti,  onun  pozitiv  vo  ya  ncqativ  olmasi 
miixtolif amillərlo  şortlonir.  Xe-yir, şor, ədalot, xoşboxtlik, gözolfik, azadlıq  və 
s. haqqındakı ictimai idcallar v© sorvotlər onlann icorisindo xiisusi yer tutur. 
UşaqUu i timai tocriiboyo yiyolondikco onlarda ictimai ideallar vo sərv^tloı 
ııqqında tosovviirlər formalaşır. Homin tosovviirlor onlann 1 ovi 
t  
tocriibosindo 
möhkəmlonir.  sorvot  meylinin  miihiim  torkib  hs.so
r
i  lo  çevrilir:  şoxsiyyot,  bir 
torofdon, cisim vo hadisolo-n bu idcallar vr sorvotlər baxımından qiymotlondinr, 
digor torofdon, öz hoyatını onlann osasinda qurur, öz həyatının monasını ho- 
197 
min  ideallar  və  sən/ətlərin  təntənəsində  axtanr.  Sərvət  meylləri-nin,  əxlaq 
normalannın inkişaf etməməsi infantilizmin başlıca əla-mətlərindən biridir. 
 
 
4. İnsanların bir-birini qavraması və anlaması 
İnsanların  qarşılıqlı  münasibətləri  onlann  bir-birini  qavraması  və  anlaması 
prosesində formalaşıb inkişaf edir. 
Ünsiyyət  insanlann bir-birini qavramasından başlayır. Qavrayı-şın bu növü 
psixologiyada  s o s i a l   p e r s e p s i y a   (latinca  sosialis  -  ictimai, 
perscptio - qavrayış demokdir) adlanır. 
Sosial  perscpsiya  termini  psixologiyada  40-cı  illorin  (XX  əsr)  ortalanndan 
etibarən  işlənilməyə  başlamlmışdır.  Əvvəlcə  bu  ter-minlə  qavrayış  prosesinin 
sosial  amillərlə  şortlənməsi  faktlarını  ifado  edirdilər.  Mosolon,  Amcrika 
psixoloqu С. Bruner bir todqiqat zamanı uşaqları kasıb və dövlətli uşaqları olmaq 
üzrə  iki  qrupa  bö-lüb  onlara  dəyəri  bir  ncçə  qəpik  olan  xırda  pul  göstərdi.  O, 
uşaqla-ra toklif etdi ki, pulun diametrinin песо sm, olduğunu miioyyon et-sinlər. 
Qəribə bir mənzərə alındı: tutaq ki, pulun diamctri 3 sm, idi. Lakin, ilk baxışda 
nə  qədər  təoccüblü  olsa  da,  uşaqlar  pulun  dia-metrini  bclo  qavramadılar.  Varlı 
uşaqları  pulun  diametrinin,  tutaq  ki,  2  sm,  kasıb  (fəhlə)  uşaqları  isə  5  sm 
olduğunu  təsdiq  etdilor.  Mosolonin  mahiyyoti  çox  sado  idi:  varlı  uşaqlarının 
nəzərindo xır-da pul hcc no idi, buna goro do homin pul onlann gözündə сох ki-
çik  görünürdü,  halbuki  kasıb  uşaqlan  üçün  göstərilən  pul  «əmolli-başlı  dəyərə» 
malik  idi,  buna  görə  do  pulun  diamctri  onlara  oslindo  olduğundan  çox  böyük 
görünürdü.  С.  Bruncr  bclo  faktlan  sosial  pcrscpsiya  tennini  ilo  tohlil  etmoyo 
başladı. Lakin, tezliklo molum oldu ki, sosial perscpsiya termini öz-özlüyündo no 
qodor maraqh olsa da, onun bu monada işlənilməsi məqsədəuyğun deyildir. 
Əvvəla,  psixologiyada  belo  faktlan  ifado  ctmok  üçün  aynca  appersepsiya
1
 
tennini vardir. 
Digor torofdon, təkcə qavrayış deyil, hom do biitiin psixi proseslor (hafizə, 
tofokkiir  vo  s.)  do  sosial  amillərlə  şortlənir.  Əgor  bu  monada  sosial  persepsiya 
termini totbiq edilsoydi, onda istor-isi 

 
'Appersepsiya  (latinca  ap
təcrübosindon,  psixi  foaliyyotinin  iimumi  məzmunyndan  vo  fordi  xiisusiyyotlorindon  asılı 
olmasina deyilir. 
198 muz digor psixi proseslorin do sosial amillərlə şərtlənməsini ifado etmok 
üçün xiisusi terminlor yaratmaq zoruroti meydana çıxardı. 
XX  yiizilliyin  50-ci  illorindo,  elmi-texniki  tərəqqinin  geniş  vii-N.4  kosb 
etdiyi  bir  şəraitdə  insan  amilinin  ohomiyyoti  daha  da  artir-di  insanin  insan 
torofindon  qavramlmasi  mosololori  diqqoti  daha  cox  colb  edirdi.  Fiziki 
cisimlordon  forqli  olaraq  insanin  qavraml-masi  noinki  elmi,  hom  do  böyük 
praktik  ohomiyyoto  malik  olan  mosolo  kimi  meydana  çıxırdı.  Əwəlcə  insanin 
qavranılmasını  so-lial  obyektin  qavramlmasi  adlandınrdılar,  lakin  sonralar 
qavrayışın  bn  növünü  sosial  persepsiya  kimi  ifado  etmoyo  basladilar.  70-ci  il-
lordo  terminin  ohato  etdiyi  mosololor  daha  da  genişləndi.  Hal-ha-iirda  sosial 
persepsiya  termini  ilo  3  nisboton  miistoqil  prosesi  -fexsiyyətlərarası  qavrayış, 
insanin özünüqavraması vo qruplararasi qavrayışı nozordo tuturlar. 
Sovet  psixologiyasinda  sosial  persepsiya  sahosindo  apanlan  ilk  todqiqatlar 
insanin  insan  torofindon  qavramlmasi  vo  qiymotlondi-tilmosi  məsələsinə  həsr 
olıınmuşdur.  Onlann  noticolori  A.  A.  Bo-dalevin  «İnsanın  insan  torofindon 
qavramlmasi» (Leninqrad, 1965) adh monoqrafiyasmda ümumiloşdirilmişdir. 
Qərb  psixologiyasindan  forqli  olaraq  sovet  psixologiyasinda  sosial 
persepsiya  proseslorinin  xiisusiyyotlori  muxtolif  soviyyoli  qruplarda  birgo 
foaliyyot şoraitindo öyrənilir, başqa sözlə, onlar lo-ılıvyot prinsipi osasinda tohlil 
edilir. Bu baximdan  sosial persepsi-\.ı prosesləri aşağıdakı  istiqamətlərdə todqiq 
olunur: 
-
 
qrup iizvlorinin bir-birini qavramasi; 
-
 
qrup iizvlorinin başqa qrup iizvlorini qavramasi; 
-
 
insanin özünü qavramasi; 
-
 
insanin öz qrupunu qavramasi; 
-
 
insanin «başqa» qrupu qavramasi; 
-
 
qrupun öz üzvünü qavramasi; 
-
 
qrupun başqa qrupun iizviinii qavramasi; 
-
 
qrupun başqa qrupu (vo ya qruplan) qavramasi. 
Göründüyü  kimi,  sosial  persepsiya  prosesləri  çoxcəhətlidir,  lakin  bununla 
bclo  qeyd  etmok  lazimdir  ki,  onun  osas  mosololorin-don  biri,  bolko  do  on 
başlıcası  insanin  insan  torofindon  qavranilma-II  vo  anlaşılmasıdır.  Bu,  hor 
şeydon ovvol, onunla bağlıdır ki, sosial persepsiya sayəsindo təşəkkül edon insan 
surotlori  iinsiyyot  prosesinin  vo  birgo  foaliyyotin  tonzim  edilmosindo  miihiim 
rol oyna-yir. Adi bir situasiyanı xatirlayaq. Tutaq ki, biz kimdon iso saatin 
199 neçə olduğunu soruşmalıyıq. Yaxınlıqda iki adam vardir. Biz onlann hər 
ikisini yaxşı tanıyırıq; onlardan biri mədəni adamdır, о biri-si hoddindon artıq 
kobuddur. Biz, onlann ikisinə do eyni şəkildə müraciot cdərikmi? Şübhosiz ki, 
yox. Hotta çox vaxt ikinci halda imkan daxilində kobud adamdan söz soruşmaq 
belə istəmirik. Bu vaxt müxtəlif adamlarla ünsiyyətimizin xarakteri, ilk növbədə, 
onlar haqqinda malik olduğumuz təsəvvürlorlo miioyyon olunur. 
Sosial  persepsiya  sahosindo  apanlan  müxtolif  todqiqatlarda  şa-girdlorin 
miiollimi, oğlanların qızları, boksçunun rəqibini, taksi sü-rücüsünün piyadanı vo 
s. qavramasına aid xeyli maraqh faktlar miioyyon edilmişdir. 
Psixoloji  todqiqatlar  (A.  A.  Bodalcv  vo  başqaları)  gostorir  ki,  insanlar  bir-
birini  qavrayarkon  adoton  3  cohoti:  a)  fiziki  simam;  b)  ekspressiv  (ifadoli) 
davranışı; v) gcyim xiisusiyyotlorini qavrayirlar. 
Insanlar  bir-birini  qavrayarkon  adoton  zahiri  görkəmin:  «boy»,  «göz», 
«saç».  «qaş»,  «bədən»  vo  s.  kimi  atributlarına  diqqot  yeti-rirlor.  Bu, 
qanunauyğun  cəhətdir.  İnsanın  fıziki  simasının  ele-mentləri  olduqca  çoxdur. 
Lakin  psixoloji  todqiqatlar  gostorir  ki.  insanin  insan  torofindon  qavramlmasi 
prosesindo  onlann  hamisi  eyni  dorocodo  rol  oynamir.  Bu  baximdan  bozi 
elementlorin. xiisusilo «saç», «göz», «burun», «dodaqlar» vo s. ohomiyyoti daha 
böyük-dür. Onlar insanin insan torofindon qavramlmasmin istinad ele-mentlori - 
olamotloridir.  insamn  insan  torofindon  qavranilmasinda  homin  elementlorin 
hamisi iştirak etmoso do, on azı birinin iştirakı zoruridir. 
Insanlarm  bir-birini  qavramasinda  sifot  miihiim  yer  tutur.  Bu,  hor  şeydən 
ovvol,  onunla  bağlıdır  ki,  insan  sifoti  affektiv  ohomiyyoto  malikdir.  Sifotin  on 
ifadoli olamotlori ağızla göz sahosindo (arasinda) yerloşir. Bu sahoyo m i m i к a 
z о n a s ı deyilir. Insanin insan torofindon qavranilmasinda ekspressiv yükii bu 
zona-lardaşıyır.  Bclo  ki,  giilüşün  ifadəsindo  ağız,  muxtolif  emosiyalann 
ifadosindo  iso  göz  sahosi  daha  miihiim  rol  oynayir.  Bu  baximdan  sifot  noinki 
qavramlmaq iiciin  munasibdir, hom do sifotin eksprcssi-yasi insanin halotlorini 
oks  etdirir  vo  homişo  iinsiyyoti  prosesindo  nozoro  alinir.  Hor  hansi  bir  adam 
başqasının  sifotini  tosvir  edorkon  sifotin  forması,  gözlərin  rəngi,  bumun 
böyükluyü  vo formasi, do-daqlar, aim, qaş, ağız, çəno vo s. haqqinda  molumat 
verso do, onla-n həmişo mənalandırır, qaşın, gözün vo dodaqlann tokrarolunmaz 
eizgiləri  arxasinda  insan  psixologiyasmm  sirrlərini  axtanr.  Kişilorə  nisboton 
qadinlar bu cohotdon daha yaxşı notico göstorirlər. 
Bir  todqiqat  zamam  diktorun  artikulyasiyasimn  (onun  ki-noplyonkaya 
çəkilmiş çıxışı səssiz nümayiş etdirilir) və səssiz lilmlərin qavramlmasi şəraitində 
normal  və  zəif  eşidon  kişi  vo  qa-dınların,  eloco  də  oğlan  və  qızların  sözlori 
tanıması  xiisusiyyotlori  öyrənilmişdir.  Eksperimental  surotdo  miioyyon 
edilmişdir  ki,  hor  iki  halda  qadinlar  (qızlar)  şifahi  nitqi  kişiloro  (oğlanlara) 
nisboton  daha  yaxşı  qavrayirlar:  canlı  artikulyasiyaya  görə  sözlori  daha  yax-fi 
qavrayan qadinlann miqdan kişilərə nisboton 1,9 - 2,2 dofo, sos-liz filmloro goro 
iso 2,6 - 3,7 dəfə çox olmusdur. 
Artikulyasiyada  miixtolif  nitq  iizvlori  iştirak  edir.  Onlann  icorisindo 
dodaqlar xiisusi rol oynayir. «Fikrin dodaqlara görə oxun-masi» tennini do mohz 

 
bu  fakti  tosbit  edir.  Bu  zaman  görünən  arti-kulyasiyadaki  informasiyanin 
qavranilmasinda bilavasito mimika zonasi, eloco do vokal mimika ilo bağlı olan 
olavo vasitolor, mosolon, ekstralinqvistik vasitolor (pauza, gülüş, ağlama, nitqin 
tempi vo I.) foal rol oynamağa başlayır. Bu aydm  şəkildə  gostorir ki, qadinlann 
mimika zonasim daha çox ayird etmosi sosial persepsiyada meydana çıxan cinsi 
forqlor icorisindo miihiim yer tutur. 
Miioyyon  edilmişdir  ki.  insanin  tam  suroti  todricon  omolo  golir,  onun 
yaranmasi  qavrayış  obyektinin  oks  olunduğu  mokan-za-ınan  şoraiti  ilo 
əlaqədardır.  Mosolon,  normal  adamlar  yaxşı  görmo  soraitındə  onlardan  2  km 
arah  mosafodo  olan  adamı  otrafdakilardan  ayıra  bilirlor.  1  km  mosafodon  onlar 
insanin iimumi  konturlanm  görürlor. 700 m.  mosafodon iso başqa adamın ol vo 
qol  horokotlo-Nni  qavrayirlar.  Onlar  400  m.  mosafodon  adamin  baş  geyimini, 
300  m.  mosafodon  başını  vo  çiyinlərini,  sifot  dairosini,  geyiminin  ron-gini,  200 
m.  mosafodon  sifotini,  ollorini,  60  m.  mosafodon  gozlori-iii.  burnunu  vo 
bannaqlarmi, 20 m. mosafodon iso biitiin xiisusiyyotlorini oks etdirirlor. 
Görmə  şəraitindən  asılı  olaraq  insanin  insan  torofindon  qavra-nilmasinin 
göstəriciləri do dəyişir. 
Fiziki  simamn,  ekspressiv  davranışın  vo  geyim  xiisusiyyotlori-nin 
qavranilmasinda yaş planında miioyyon forqlor müşahido olunur. A. A. Bodalev 
bu  baximdan  miioyyon  cdilmiş  qanunauyğunlu-ğu  tohlil  edorok  gostorir  ki,  yaş 
artıqca insanlar qavrayış prosesindo başqa insanin fiziki simasina aid olamotlori 
daha  çox  ayird  cdir-ler.  7  -  8  yaşa  nisboton  21  -  26  yaşlannda  fiziki  simamn 
qavrayış 

200 
101 
 
zamanı təsbiq cdilən elcmentlərinin faizi, demək olar ki, 22 dəfe artır. Yaş artdıqca 
ekspressiv  davranış  daha  çox  əhəmiyyət  kəsb  edir.  7-8  yaşa  nisbətən  21  -  26 
yaşlannda ekspressiya xüsusiyyət-, lərinin tosbit olunmasi faizi, demək olar ki, 3,6 
dəfə artır. Bundan fərqli olaraq, yaş artdıqca insanlar bir-birini qavrayarkon geyim 
xü-susiyyotlərinə  daha  az  diqqət  yetirirlor.  7-8  yaşa  nisboton  21  -  26  yaşlarmda 
zahiri görkəmin bu cəhətinin təsbit olunma faizi 14,9 dəfə azalır. 
İnsanın  insan  torofindon  qavramlmasi  prosesini  tohlil  edorkon  qavrayış 
subyekti vo obyektinin xiisusiyyotlorini nozoro almaq lazimdir. 
Tutaq ki, hor hansi bir toləbə təbiotin qoynunda seyro dahb gülləro, çiçəklərə 
hcyran-heyran  tamaşa  edirdi.  Bu  zaman  giil-ci-çək  (qavrayış  obyekti)  üçiin  ona 
kimin  baxmasinm  (qavrayış  sub-yektinin),  песо  deyərlər,  ohomiyyoti  vardırmı? 
Suahn cavabi ay-dındır: yox. Əgər homin tələbə başqa bir adama, mosolon, sevdiyi 
qiza  baxarsa,  bu  zaman  qavrayış  obyekti  (qız)  qavrayış  subyektino  (toloboyo) 
noinki  laqcyd  qalmır,  passiv  mövqc  tutmur,  hotta  miixtolif  yollarla  ona  tosir 
göstorir. Ümumiyyətlo, hor bir adam oziinu qavrayış obyekti kimi forqlondirir: o, 
bilir ki, küçədo do, işdo do, evdo do, tcatrda da, kafedo do ona baxan var. Adamlar 
öz davranış vo roftarlannda adoton bu cohoti nozoro alır, başqa adamlarda oz-lori 
haqqinda  yaxşı  tosəvvürlər  yaratmağa  çalışırlar.  insanlarm  bu  məqsədlə  istifado 
etdikləri təsirli yollardan biri fızioqnomik maska adlanır. 
Yunanca  phusis  -  təbiot,  gromon  -  bilon  demokdir.  Bu  zaman  maska  tobii 
imkanların,  mosolon,  zahiri  görkomin  köməyi  ilo  yara-dihr.  Buna  goro  do  ona  
f i z i o q n o m i k   m a s k a  deyilir. 
Fizioqnomik maska başqa adamı nozordo tutur, başqa adam üçiin yaradılır 
vo  iinsiyyot  zamanı  qarşılıqlı  tosir  vasitələrindon  bi-rinə  çevrilir.  Fizioqnomik 
maskaya  miiraciot  etmoklo  insan  oslindo  başqa  adamda  on  azı  yaxşı  toossiirat 
yaratmaq  moqsodilo  öziinün  təbiətin  ona  bəxş  etdiyi  fizioqnomik  imkanlannm 
təsirini artirma-ğa çalışır. О, bu zaman yaş, cins vo peso xiisusiyyotlorini adoton 
nozoro  alır.  Gözollik,  kişilik  vo  ya  qadınlıq  haqqındakı  etalon  vo  stcreotiploro 
miivafiq  olaraq  saç  düzümü  fonnalanndan,  kosmetik  vasitolordon  istifado  edir. 
Bir  sira  hallarda  bu  moqsodlo  plastik  cor-rahiyyə  omoliyyatlanna  da  miiraciot 
edilir. Plastik corrahiyyodon osason gone qadinlar istifado edirlor. Lakin təcrübə 
gostorir ki, bir 
202 
hallarda  yaşlı  adamlar  da  «kifir»  görünməkdənso,  plastik  cor-jjthiyyənin 
əzablarına  dözmoyi  daha  ustiin  tuturlar.  Tokco  bu  coho-