Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

I I  variant: 
a)
 
Q.  və  başqaları  qobul  otağında 
oturmuşlar; 
b)
 
otağa İ. adlı bir nəfər daxil olur. 
Gone  mühəndislo-rə  onu  toqdim  edib 
deyirlor ki, İ. do boş olan miihondis vəzi-
fəsini  tutmaq  istoyir.  İ.  nimdaş  kostyum 
gcyinmişdi,  köynəyi  və  ayaqqabıları 
çirkli idi.  Əlində  səliqəsiz biikülmüş ka-
ğızlar  var  idi.  Zahiron  mühon-diso 
oxşamırdı. 
v)  bundan  sonra  bir  bəha-no  gotirib 
Q. 
və 
başqalarına 
əvvəlki 
özünüqiymətləndir-mo 
blanklarmi 
yenidon dol-durmaq toklif olunur. 
Tanış  olduğumuz  mctodika  ilo 
aparılmış  psixoloji  eksperiment  •sash 
surotdo  göstərirdi  ki,  T.-ni  (I  variant) 
görən konc  miihondis-lur ikinci dofo blankları doldurarkən özlorino əvvolkinə 
nisboton •sağı qiymotlor vermişlər. Halbuki İ.-ni (II variant) görəndən sonra iso 
gone mühondislər özlorini daha yüksok qiymotlondirmişlor. 
Miioyyon  edilmiş  bu  eksperimental  faktın  mənası  aydındır.  In-wnlar 
qiymotlondirmo  zamani  özlorini  kiminloso  miiqayiso  edirlor.  Başqa  adam  bu 
zaman bir növ etalon rolunu oynayir. Hoyati misal-lar da bunu siibut cdir. 
1 variant: 
a)
 
A. 
vo 
başqaları 
qobul 
otağında otunnuşlar; 
b)
 
otağa  T.  adli  bir  nofor  daxil 
olur. Gone miihondislo-ro onu toqdim 
cdib  deyirlor  ki,  T.  do  boş  olan 
miihondis  vozi-fosini  tutmaq  istoyir: 
T.  yaxşı  gcyinmişdir.  Özünii  məğrur 
aparır,  əlində  təzə  diplomatı  var  idi, 
zahirən  çox  təcrüboli  və  ağıllı 
mühəndisə oxşayırdı. 
v)  bundan  sonra  bir  boha-пө 
gətirib  A.  vo  başqalarına  əvvəlki 
özünüqiymotlondir-mo 
blanklarını 
yenidon dol-dunnaq toklif olunur. 

226 
116 
15» 
Golin, indi do insanin özüno vcrdiyi qiymotlorin xarakterino diqqot yetirək: 
özünüqiymotlondinnə  zamani  qiymotin  muxtolif  ftövlərindən  -  oxlaqi,  estetik, 
intellektual, emosional vo s. qiymot-lordon istifado olunur. Lakin biitiin hallarda 
onlann  icorisindo  emotional  qiymotlor  osas  yer  tutur:  oxlaqi  qiymot  do, 
intellektual qiymot do özünüqiymətləndinno soviyyosindo emosional çalar  kosb 
©dir.  Özünüqiymətlondirmə,  hor  şeydən  ovvol,  özünüsevmə,  özü-n.mörmət,  öz 
ləyaqətini  saxlamaq  vo  s.  kimi  hisslərlə  çulğaşır.  yo
ni 
cmosional  qiymətləro 
osaslanır.  Bu  onunla  bağlıdır  ki,  özünüqiy-ınotlondirmə  soviyyosindo 
qiymətvcrən vo qiymotlondirilon eyni bir adamın şəxsindo birloşir: mon - mono 
qiymot vcrir. Bu zaman insan hətta miioyyon obyektiv mcyarlara əsaslansa belo 
öziinüqiy-tnotləndinnədə  subyektiv  amillor  əsas  уег  tutmağa  başlayn  Atalar 
sözlərində özünüqıymətlondirmonin bu xüsusiyyoti doqiq ifadə olunmuşdur: «Öz 
gözündə tiri görmür, başqasının gozündo tiikü se-ein>, «Нес kos öz ayranma tıırş 
demoz».  Bu  о  demokdir  ki.  özüno-tərbiyonin  səviyyəsı  insanin  özüno  tonqidi 
yanaşıb-yanaşınamasın-dar,  özüııo  qarşı  tələbkar  olub-olmamasından  bilavasito 
asılıdır. 
Özünüqiymətləndirmə  sistemini  tohlil  edorkon  aşağıdakı  сөЈ  hətlori 
xüsusilo nozoro almaq lazimdir: 
a)
 
özünüqiymətləndirrnə  prosesindo  «real  ınon»  obra/ı  ilo  «ideal  mon» 
obrazının  miiqayiso  edilmosi  miihiim  rol  oynayir.  Onlann  bir-birino  uyğun 
golmosi psixi sağlamlığın miihiim şərtidir. Miioyyon e hlmişdir ki, insamn «real 
mon»  obrazi  ideal  mon»  ob-razma  miivafiq  olduqda.  o,  adoton,  özünü  yüksək 
qiymətlondiıir. İnsan bu iki miihiim xarakteristika arasinda uçurum hiss etdikdj 
iso,  özünü  adoton  aşağı  qiymotlondirir.  Bozon  belo  hallarda  insanin  ÖZÜ  öz 
gözünde hörmotdon düşür: 
b)
 
insan özünün hor hansi bir keyfiyyotini qiymotlondirorkon, onun yaxşı 
vo  pis  kcyfiyyət  oldugunu  песо  miioyyon  edir?  Lap  ki-C'k  yaşmdan  uşaqlara 
öyrədirik  ki,  «Yaxşı  nodir,  pis  nodir?».  insan  özüno  qiymot  verondo  bu 
tosowurlordon  etalon  kimi  istifado  etmoyo  baslayir:  ogor  etdiyi  horokotlor 
«yaxşı» ctalonuna uyğun golir-so, onlan miisbot, «pis» etalonuna tıyğun golirso 
monfi  qiymoilon-dirr.  Yaş  artüıqca,  insanin  sorvot  meyllori  formalaşır, 
ideallarımn xarakteri doyişir vo buna miivafiq olaraq onun ctalonlar sistemi mü-
rokkobloşir  Bi/  hor  hansi  bir  adamın  özünii  песо  qiymotlondirdi-yini 
aydınlaşdırmaq  üçün  onun  özüııü  hansi  etalonla  tutuşdurduğu-ru.  özfino  hansi 
ctalona  osason  qiymot  verdiyini  bilmoliyik.  Bu  yolla  biz  hom  do  onun  «idcal 
mon»inin  mozmununu  tohlil  ctmok  im-kani  oldo  edirik.  Çünki  miivafiq 
ctalonlar «ideal mon»do xiisusi yer tutur; 
v) insanin özünəməxsus qiymotlor sistemi vardir. Bir torofdon, insan özü-
özünü  qiymətləndirir,  digor  torofdon,  onun  davrams  vo  rəftarı  monsub  olduğu 
qrup  torofindon  qiymotlondirilir.  Bundan  başqa,  adam  bu  vo  ya  digor  torzdo 
horokot edorkon otrafdaki adamlann, о cümlo ion iş yoldaşlarının vo dostlanmn 
onu  песо  qiymot-londirocoklorini  nozoro  ahr.  Buna  gözlənilən  qiymotlor 
deyilir Qrupun şəxsiyyəto vcrdiyi qiymətlorlo  g ö z l ə n i l ə n  q i y -  
Ш  о  t 1  о  r bir-biri ilo vohdotdo olsa  da. onlan  eyniloşdirmək  olmaz. Qrupun 
şəxsiyyəto vcrdiyi qiymot   r e a l  q i y m o t d i r .  
Özünüqiymotləndinnə  muxtolif  iisullarla  öyronilir.  Mosolon.  şegirdlərə 
özlərini  sorbost  surotdo  tosvir  etmok  toklif  olunur,  yaxud  onlara  miioyyon 
qiymotverici  hökmlor  yazılmış  voroqolor  vc-rilir:  bu  zaman  şagirdlərə  onlann 
zahiri  görkemini  vo  ya  hısslərini  11  ado  edon  vərəqələri  qnıplaşdınnaq  toklif 
olunur.  Şagirdlərin  öz-lerini  sociyyolondirmosini  nozordo  tutan  muxtolif 
öziinüqiymot-londinnə şkalaları vo omsallan da molumdur. Bu moqsodlo miioy-
prj  sifot  -  sözlordon  istifado  olunur.  Bozon  şagirdloro,  mosolon,  işağıdakı 
cavablardan birini seçmək toklif olunur: 
-
 
mon on yaxşı şagirdlordən biriyom; 
-
 
monim qabiliyyotlorim orta soviyyodon yiiksokdir; 
-
 
monim qabiliyyotlorim orta soviyyododir; 
-
 
monim qabiliyyotlorim orta soviyyodon aşağıdır; 
-
 
mon az qabiliyyotli şagirdlordon biriyom. 
Bozi  todqiqatlarda  eksperimental  tapşırıqlardan  istifado  edilir.  Şagirdlərə 
ayn-aynhqda  bclo  bir  suala  cavab  vermok  toklif  olunur:  lapşırığı  icra  edo 
bilocoksonmi?  Bu  zaman  hansi  bal  ala  bilorson?  Bundan  sonra  aşağıdakı  sual 
verilir:  bos  sənin  sinif  yoldaşlann,  mosolon,  Mommod,  Sevil  vo  başqaları  bu 
tapşınqlann  öhdosindon  goto  biləcəklonni?  (Bu  zaman  şagirdin  özüno  verdiyi 
qiymollorlo onun yoldaşlanna vcrdiyi qiymotlorin olaqosi miioyyon olunur.) 
Bir  cox  todqiqat  mctodikalannda  şagirdlorin  özlərino  verdiklə-ri  qiymotlor 
obyektiv  molumatlarla  -  fızioloji  göstəricilər,  imtahan-lann  real  noticolori, 
psixoloji  testlor  vo  qrup  qiymotlorinin  yckun-lan,  zoruri  hallarda  iso  ekspcrt 
qiymotlori ilo miiqayiso edilir. 
Psixoloji 
todqiqatlar 
özüniiqiymotlondimıonin 
üç 
soviyyosini 
müoyyənloşdinnok imkanı vcrir. A d c k v a t  ö z ii n ü q 
i 
у -pel 1 о n d i r m 
о  d  о  şagird  öziiniin  ayn-ayn  keyfiyyətlərini  osason  diizgiin  qiymotlondirir. 
Tutaq  ki,  onun  qabiliyyoti  «10»-a  borabordir.  O,  özüno  «10»  qiymot  vcrir. 
Q e y r i - a d e k v a t   y u x a r i   q i y m o t l o r   - 
şagird 
ö/üniin 
ayrı-ayrı  keyfıyyotlə-rıni  olduğundan  yiiksok  qiymotlondirir.  Tutaq  ki,  onun 
qabiliyyot-lori «10»-a borabordir. O, özüno «15», bozon 20, hotta daha yiik-sok. 
mosolon, 50 qiymot verir. Qeyri-adekvat aşağı qiymot - şagird dzünün» ayn -ayn 
kcyfiyyotlorini  layiq  oldıığundan  aşağı  qiymotlondirir.  Tutaq  ki,  onun 

226 
117 
15» 
qabiliyyotlori  «10»-a  borabordir  o,  özünə  «5»,  bozon  7,  hotta  daha  aşağı, 
mosolon, 3 qiymot verir. 

 
Əgor şagird özünə adckvat qiymət verirso, onu daha da möh-kəmləndirmək 
lazimdir. Şagirdin özünə qeyri-adckvat qiymotlor verməsini şərtləndirən amillori 
müəyyənləşdimıək  və  aradan  qal-dınnaq  lazimdir.  Ailonin  tipi  (uğurlu  və  ya 
uğursuz,  tam  -  nata-mam,  çoxuşaqlı  --  təkuşaqlı  və  s.),  ailə  münasibətlorinin 
xarakteri,  tərbiyə  üslubu  (avtoritar  və  ya  dcmokratik),  sinif  kollcktivində  şa-
girdin  mövqeyi,  onun  fiziki  vo  psixi  inkişaf  səviyyəsi  -  bunların  hamisi 
özünüqiymətlondinnəyə  miihüm  təsir  göstorir  vo  onun  adck-vatlıq  dorocəsini 
miioyyon cdir. 
Ozünüqiymotlondirrnonin böyük ohomiyyoti vardir. О, insanin davranışının 
tonzim  olunmasında  miihiim  rol  oynayir.  İnsanın  baş-qa  adamlarla  qarşılıqlı 
miinasibotlori,  onun  öz  uğurlarına  vo  uğur-suzluqlarına  münasibəti,  ayn-ayn 
hoyati situasiyalarda davranış ve roftarı özünüqiymətlondirmədən asılıdır. Başqa 
sözlo,  özüniiqiy-motlondirmo  insanin  foaliyyotinin  somoroliliyino  vo  onun  bir 
şox-siyyot kimi inkişafına miihiim tosir gostorir. 
 
£ 4. Ö:,üniiqiym,ıtl,mdirmə və iddia səviyyəsi 
Holo  XIX  osrin  sonlarında  özünüqiymotlondirmənin  şoxsiyye*  tin  iddia 
soviyyosi  ilo  bilavasito  olaqodar  olduğunu  göstərən  та»  raqh  faktlar  miioyyon 
edilmişdi.  1890-cı  ildo  U.  Corns  hom  faktlan  aşağıdakı  orijinal  diisturla  bclo 
ifado etmişdi: 
Özüniiqiymətlondimıə = müvofToqivyot 
ıddıa 
Düsturdan  göründüyü  kimi,  özünüqiymətlondinrıonin  səvi  si  iki  mühüm 
amilin  -  müvəffəqiyyət  və  iddianın  qarşılıqlı  əlaqefl  ilo  şortlonir.  Bos,  insanin 
özünü  yüksək qiymətlondirnıosi nodoa^  asılıdır? Formıılda  bunun  faktik  olaraq 
iki  yolu  göstərilir.  Biz  orM  moktəbin  riyaziyyat  kursundan  bilirik  ki,  kəsrin 
qiymotini  aitirmai  iiciin  ya  onun  surotini  böyiitmok,  ya  da  moxrocini  azaltmaq 
lazinq  dir.  Özünüqiymotlondirmo  fonnulunu  bu  baximdan  nozordən  kij  çirsək 
aydin  olar  ki,  insan  özünü  yiiksok  qiymotlondirmok 
iiciin 
bi  halda  kosrin 
surotini  artırmalıdır,  yoni  soy  göstərmolı  vo  miivofTd  qiyyot  oldo  etmolidir, 
başqa  halda  iso  kosrin  moxrocini  kiciltiruiM  dir,  yoni  iddia  səviyyəsini  aşağı 
salmalı  vo  özünün  on  kicik  miivofl  foqiyyotini  belo  diizgiin 
qiymotlondirmolidir. 
XIX osrin sonlarında özünüqiymətlondirmo ilo mii\ offoqiyyfl 
230 to iddia arasındakı asılılıq holo eksperimental surotdo öyrənilmo-mişdi. U. 
Cems bu asılılığı intiutiv surotdo tapmış vo onu iimumi pokildo ifado etmişdi. 
Psixologiyada bu problem eksperimental su-fOtdə XX osrin 30-cu illərindon 
öyronilmoyo başlanıhnışdır. 
İddia nodir? Onun miivoffoqiyyotlo no kimi olaqosi vardir? Bu  bmıyyətlor 
özünüqiymətlondirməyo песо tosir gostorir? 
Golin, ovvolco bir Azorbaycan atalar sözünü xatırlayaq: «Aşa-|ını boyonmir. 
yuxanda  ycri  yoxdur».  Boyonmomok  sözünə  diqqot  Win:  problemin 
mahiyyotini bu ifado çox doqiq oks etdirir. 
30-cu  illorin  ovvollorindo  motivasiya  mosololori  psixologiyada  Jaha  çox 
aktualhq  kosb  edirdi.  Bu  sahodo  eksperimental  todqiqatin  aparan  alimlorin 
diqqotini  maraqh  bir  fakt  colb  ctdi:  adamlar  öz-l
.'imın 
uğurlarına  vo  ya 
uğursuzluqlarma  eyni  miinasibot  boslomir-llor.  Bir  ckspcrimentlo  tanış  olaq: 
xiisusi  lento  borkidilmiş  domir  brmaqlar  divar  boyu  miioyyon  siirotlo  horokot 
cdir.  Tocrübodo  iş-llrak  edon  adamlara  16  halqa  vcrilir.  Onlar  miioyyon  vaxt 
orzindo kalqalan qannaqlara atmahdirlar. Adamlann bir qismi eyni notico-|i oldo 
etdilor:  16  halqadan  10-nu  qarmağın  iizorino  ata  bildilor.  Lakin  bu  zaman 
onlann  oldo  etdiklori  eyni  noticoyo  miixtolif  mii-hsibot  bosləmosi  fakti 
miioyyon  edildi:  adamlann  bir  qismi  sevi-э  öziindon  razı  olduğunu  bildirir, 
digor qismi iso özündon na-'a/ı göriinürdü. Bu о demokdir ki, eyni bir obyektiv 
noticoni (16 Iqadan 10-nu ata bilmok) bir adam özii üçfın miivoffoqiyyət, baş-
birisi isə uğursuzluq kimi qiymotlondiro bilor. Bundan başqa, ni bir nəticənin bir 
şoraitdo  müvoffoqiyyot,  başqa  bir  şoraitdə  iso  4\,>ffoqiyyətsizlik  kimi 
qiymətlondirilmosi mümkiindür. Bu  ' tlan no ilo izah etmok olar? Eksperiment 
prosesindo  adamlar  öz  qarşılarına  konkret  moqsod  rWİar:  onlar  bu  moqsədə 
miivafiq olaraq miioyyon notico oldo (nwyo çalışırlar. 
Beloliklo, biz ekspcrimentdo iki komiyyotlo: a) adamin oldo ct-
İ 
I s t ə d i у i 
notico  vo;  b)  faktik  olaraq  o l d o   e  t  d  i  у  i  no-•  ilo  rastlaşırıq.  Mosolon, 
qarmaqlara  16  halqa  salmaq  istoyir  i),  halbuki  ona  verilmiş  vaxt  orzindo  ancaq 
10-nu ata bilir (B). 
Foaliyyotin noticosi, yoni uğıırlu vo uğtırsuz olmasi da bu iki miyyot - A 
(adamin oldo etmok istodiyi notico) vo В (faktik ola-I oldo etdiyi notico) 
arasmdaki nisbotlo miioyyon olunur. Psixo-lyada homin faktlan tohlil ctmok, 
xiisusilo adamlann öz uğıır-П vo uğursuzluqlarına münasibətlorini xarakterizo 
etmok iiçün 
231 yeni termindən - i d d i a    
s ə v i y y ə s i  terminindən istifı 
olunmağa başlanddı. 
Bu sahədə apanlan todqiqatlar əsasında iddia səviyyəsi anla şı daha da 
dəqiqləşdirildi, iddia səviyyəsi ilə yanaşı gözlomə soı viyyəsi də fərqləndirildi. 
İddia səviyyəsi gözləmə səviyyəsi ilə qarşılıqlı surətdə əlaqo-dardır. Lakin 
onları eyniləşdirmok olmaz. 
Müasir  təsəvvürlərə  görə,  gözləmə  səviyyosi  insanin  əldo  etmok  istədiyi 
notico (moqsod) ilo miioyyon olunur. Halbuki iddiı səviyyəsi insamn oldo etdiyi 

 
nəticəyə  miinasibətində  ifado  olunur.  О,  oldo  etdiyi  nəticəni  boyonir  -  yoxsa 
boyonmir,  notico  onu  tomin  edir  -  yoxsa  etmir  -  iddia  soviyyosini  bu  suallarla 
xarakterizo ctmok olar. 
Miioyyon  edilmişdir  ki,  eksperiment  zamani  adamlann  oldo  el-diklori 
notico  öz-özlüyündə  holo  müvəffoqiyyət  vo  ya  uğursuzluq  kimi  nəzərdən 
keçirilo  bilmoz,  hor  hansi  bir  adamin  özü  haqqinda-kı  təsəvvürlorindən,  özüno 
vcrdiyi  qiymətlərdən  vo  s.  asılı  olaraq  bu  vo  ya  digor  notico  miivoffoqiyyot  vo 
ya uğursuzlııq kimi qiy-motlondirilir. Adi bir misal göstərək: iki adam tosovviir 
edin.  Onlardan  biri  uzununa  tullanmaq  üzrə  respublika  çempionudur,  о  bin  iso 
holo  özünü  yarışda  sınamamışdır.  Onlardan  hor  ikisi,  tutaq  ki,  yanşda  eyni 
nəticəni  göstərmişdir:  6  m.  uzununa  tullanmışdır.  Gö-rəsən,  bu  nəticəni  onlann 
hor  ikisi  eyni  dorocodo  qiymotlondiro-cəkdinni?  Şübhəsiz  ki,  yox.  Çempion 
üçün homin notico uğursuz-luq, gone idmançı üçün böyük müvəffəqiyyətdir. 
Adamlar  bu  vo  ya  digor  noticoni  miivoffoqiyyot  vo  ya  uğursuz-luq  kimi 
qiymotlondirondə tapşırığın asan vo ya cotin olmasim, onun hansi şəraitdo icra 
olunduğunu  da  nozoro  alirlar.  Bir  eksperiment  zamani  adamlar  miioyyon  bir 
qıcığa  siirotlo  cavab  vermoli  idi-lor.  Bunun  iiciin  60  saniyodon  az  vaxt 
verilmişdir. Adamlann çoxu tapşırığı ycrinə yetirə bilməsə do, onlar bunu özləri 
üçiin  uğursuz-luq  kimi  qiymətləndinrıirlər.  Başqa  bir  halda  həmin  tapşırığı  icn 
ctmək  üçiin  vaxtı  məhdudlaşdınrıadılar.  Təcrübədə  iştirak  edonlo-rin  birçoxu 
tapşınğı, tutaq ki, 1 dəq. 30 saniyə icra etdilor. Bozilori iso buna 2 dəqiqədən сох 
vaxt  sorf  etdilor.  Miioyyon  olundu  ki,  sonuncular  tapşırığı  icra  etsolor  do,  çox 
vaxt sorf ctdiklorinə göro bunu özlori üçün miivoffoqiyyot hesab ctmirlor. 
Bir  maraqh  fakti  da  aynca  qeyd  ctmok  lazimdir.  Eksperimental  surotdo 
miioyyon olunmuşdur ki, insan miivoffoqiyyot oldo etdik- 
232 
L, 
onun iddia səviyyəsi  yüksəlir, uğursuzluqdan sonra iso  iddia so-Kyəsi aşağı 
düşür.  Bunu  tosdiq  edon  çoxlu  hoyati  misallar  da  gös-,nok  olar.  Elo  uzağa 
getməyib, tələbo həyatını götürək. «3» vo I» qiymətlərlə oxuyan təlobo növbəti 
semestrdo dalbadal iic im-Jiandan  «5» qiymot alarsa, sonuncu imtahandan  «4» 
qiymot  alan-I  qam  qaralir  vo  oksino,  I  kursda  əlaçı  olmuş  tələbə  növbəti  ses-
lyada  ilk  imtahanlardan  «3»,  «4»  vo  «3»  qiymotlor  alanda,  sonun-ımiahanda 
qarşısına  heç  də  «5»  almaq  moqsodi  qoymur.  Holo  30-cu  illorin  əvvəllərində 
iddia  səviyyəsi  sahosindo  apa-n  ilk  eksperimentlər  böyük  marağa  səbəb  oldu: 
miixtolif  ölkə-
Ј
ө  yeni todqiqatlar aparılmağa başlanıldı. On başlıcası iso ondan 
roidir  ki,  todqiqat  metodlari  daha  da  təkmilləşdirildi  vo  bir  sira  l  faktlar  oldo 
edildi. 
Şagirdlərin iddia soviyyosini öyrənmok üçün yeni todqiqat теки ıişlonildi. 
Onlardan biri ilo tanış olaq. İyirmi zərf götürüb on-I nömrəloyirlər. Hor zorfo 2 
misal vo bir mosolo yazılmış vərəq-
|»ı 
qoyurlar. Bu zaman asandan çətino 
prinsipi osas götüriilür: bind zorfo qoyulmuş misal vo mosololor on asan, 2-ci 
zorfo nisbo-1 çotin, sonraki zorfloro daha çətin, 20-ci zorfo iso on çotin misal 
mosolo qoyulur. Zorflor stolun üstünə elo düzülür ki, onlann surindəki nömrolor 
şagirdlor torofindon aydin oxunsun. 
Miiollim misal vo mosololorin tərtibi prinsipini aydınlaşdırır: sagirdlori 1-ci, 10-
cu vo 20-ci zorfo qoyulmuş bir misal vo ya Bsolo ilo tanış cdir. Şagirdlər bilirlor 
ki,  1-ci  zorfdoki  misal  vo  •solo  on  asam,  20-ci  zorfdoki  iso  on  çətin  misal  vo 
mosolodir.  Bundan  sonra  şagirdlərə  belo  bir  tolimat  verilir:  sizin  hor  biri-\h  iiç 
zərf  götürüb  onlardakı  misal  vo  ya  mosoloni  holl  etmolisiniz.  Ill  zaman  iddia 
səviyyosi aşağı olan şagird ovvolco, tutaq ki, 1-ci li götürür, onu asanliqla holl 
cdəndo 7-ci zərfı götürür, onu holl In bilso, artiq 8 vo ya 9-cu zərfı deyil, 14-cü 
zərfı götürüb müva-lq misal vo mosoloni holl edir. 
İddia səviyyəsi yuxan olan şagird iso 1-ci zorfi deyil, birdon-ko 16-ci zərfı 
götüriir, onu holl edo bilmodikdo 7-ci zorfi götürüb 
Lll 
edir, bundan sonra iso... 
11-ci zərfı götürür. 
Golin  indi  do  şagirdlərin  zorfləri  hansi  ardıcıllıqla  götiirdüklo-
mo 
diqqot 
yetirok. 
1-ci şagird: 1,7, 14. ^ 2-ci şagird: 16, 7, 11. 1-ci şagird no üçün ovvolco 1-ci, 
sonra 7-ci, daha sonra 14-cii 
233 zərfı, 2-ci şagird isə ovvəlcə 16, sonra isə 7 və 11-ci zorflori götüfi dü? 1-ci 
zərfdəki misal və ya məsələnin həlli onu tomin etdimi?l| ci zərfdəki misal və ya 
məsələni həll edə bilməməsi ona песо tajl sir etdi? Eksperiment zamani bu 
sualların aydınlaşdırılması girdlərin gözləmə və iddia səviyyələrini 
müəyyənləşdirmok inıka-nı vcrir. 
Qarşıya  sual  çıxır:  bu  məsəlolərin  aydmlaşdııılması  /omridır*  mi?  Onlann 
tohlili  no  kimi  praktik  ohomiyyoto  malikdir?  MəsəlİJ  nin  do  kökü  mohz 
bıındadır. 
Insamn  iddia  soviyyosinin  yiiksok  vo  ya  aşağı  olmasi,  bir  ton  don,  onun 
özü  haqqındakı  tosovviirlorindo,  digor  torofdon  iso  bad  qa  adamlara 
miinasibotindo oks olunur. Bir halda o, «Babam mono kor  - dcdi, golib-gcdəni 
vur-  dedi.»  mövqeyindo  dayanır,  песо  dc-yorlər  «Yctənə  yetir,  yetməyənə  daş 
atır.»; başqa bir halda iso özü-nii bir növ «dilsiz-ağızsız» adam kimi apanr... Bu 
zaman  torbiy*,  yolu  ilo  onlann  iddia  soviyyosini  dəyişmək  zoruroti  meydana 
çıxır,  Hor  bir  konkret  halda  iddia  soviyyosini  şərtləndirən  amillori  psix(K  loji 
sərişto  ilo  tohlil  etmok  vo  onlan  aradan  qaldırmaq  üçün  tosirll  todbirlor 
miioyyon etmok lazimdir. 
«Agac bar gotirdikcə, başını aşağı dikor» hikmətli atalar stfzii-diir. Onun 
psixoloji monasi vardir. Kiçik yaslarından başlayaraq ıışaq vo yeniyctmələrdə öz 
ıığuıiarına diizgiin miinasibot yaratmaq iddia soviyyosini tonzim ctmoyin 
başlıca yolu belodir. 

 
Biz  yuxarıda özünüqiymətlondirmo  formulu ilo tanış olarkon insanin oldo 
etdiyi  miivoffoqiyyotin  ohomiyyotini  qeyd  ctmişdik.  Diqqoti  bir  daha  bu 
miihiim məsəloyə colb etməyi zoruri sayinq: insan özünün istor tolim, istorso do 
omok  fəaliyyətində  heç  bir  ço-tinlikdon  qorxmamah,  onlan  motanotlo  aradan 
qaldırmalı  vo  basla-dığı  işi  müvoffəqiyyətlə  başa  çatdırmalıdır.  Torbiyo  işi  də 
şoxsiy-yoti mohz buna yönoltməlidir. Lakin, bununla bclo, qeyd etmok lazimdir 
ki,  insanin  oldo  etdiyi  miivoffoqiyyot  onun  özüno  verdiy]  qiymotlori  mexaniki 
şəkildo  miioyyon  etmir.  İnsanın  öz  müvəff  qiyyətlorinə  diizgiin  miinasibot 
bəsloməsi  psixoloji  baximdan  xii-susilo  miihiim  ohomiyyot  kosb  edir.  Bu  iso 
iddia  soviyyosinin  siin  surotdo  artmasi  (belo  hallarda  adoton  deyirlor  ki. 
«filankos  qudu-rub»,  <edilmosi,  optimallaşdırılması  yolu  ilo  oldo  edilir.  Biz  torbiyo  prosesindo  mohz 
bu  cohoto  xiisusi  diqqot  yetiririk.  Çox  maraq  I  id 
ir 
ki.  insan  özü  do  miixtolif 
hoyati  situasiyalarda  iddia  soviyyosini  spesifik  yollarla  optimallaşdırır  vo  bu 
moqsodlo psixoloji müdafionin müxtəli fonnalarından istifado edir. 
234 § 5. Psixoloji müdafıə haqqmda 
Psixoloji  müdafıo  elmi  odobiyyatdan  xeyli  ovvol  bodii  odobiy-Llda  tosvir 
olunmuş psixoloji fcnomenlərdən biridir. Füzıılinin öl-Eaz «Leyli vo Мəспип» 
pocmasını xatırlayın. 
Azorbaycan,  rus  vo  Avropa  odobiyyatinda  belo  niimunolor  pxdur.  Onlann 
bir  çoxuna,  xüsusilo  F.  M.  Dostaycvskinin  vo  L.  N.  Wİstoyun  osorlorino, 
Knlovun  «Qurd  vo  quzu»  tomsilino  hotta  ■ixoloqlar  tez-tez  miiraciot  edirlor. 
Psixoloji  miidafio  xiisusi  psi-bloji  fenomen  kimi  ilk  dofo  frcydizmdo 
öyrənilmoyə  başlanılmış,  tnralar  iso  muxtolif  psixoloqlann  diqqotini  colb 
ctmişdir. 
Psixoloji  miidafio  nodir?  O,  hansi  formalarda  özünü  gostorir?  Kıxoloji 
müdafıənin omolo golmosini no ilo izah ctmok olar? 
Psixoloji miidafio tenninin adinda onun monasi da bu vo ya di-
mr 
dorocodo 
öz oksini tapmışdır. Miidafio horbi, idman vo s. saho-Lrdo geniş totbiq olunur. 
Miidafio  hom  do  psixoloji  xarakter  daşı-M  bilor:  bu  cohoti  ifado  etmok  üçün 
alimlər «psixoloji müdafiə» Kz birləşməsindən istifado etdilor. 
Psixoloji  miidafionin  geniş  yayılmış  formalarından  biri  iddia  Lviyyəsinin 
aşağı  düşməsi  ilo  olaqədardır.  Lakin  doqiq  miioyyon  fdılmişdir  ki,  psixoloji 
miidafioni  tokco  iddia  soviyyosinin  aşağı  ■Oşməsi  ilo  məhdudlaşdırmaq 
olmaz. О, daha gcniş mənaya malik- 
Psixoloji  miidafio  xiisusi  ton/imcdici  sistem  kimi  ö/.iinii  gösto-■r.  Bir  çox 
hallarda insan  situasiyam sadoco olaraq dəyişə  bilmir:  Ihn  Solamın  vəziyyətini 
təsəvvür edo bilirsinizmi? O, bu şəraitdo ■cyləməli idi? Miioyyon edilmişdir ki, 
«Мəп - obraz» üçün təhlü-|oli olan şəraiti, hiss vo həyəcanları neytrallaşdırmaq 
zoruroti  meydana  çıxdıqda,  şoxsiyyot  psixoloji  yollarla  öziiniimüdafiə  etmoyo 
iaşlayır. 
О, bir halda özünə tosolli verir vo ya haqq qazandırır, öz pohvlərini etiraf cdir 
vo  ya şəri özgonin üstüno atır, başqa bir  halda bdisolori rasionallaşdırır,  «Ağzı 
ətə  çatmır,  deyir  ki,  iy  verir.»,  flçüncü  bir  halda,  özünoməxsus  motivlori, 
oməlləri,  olamotlori  və  xassolori  başqasının  adına  çıxır  («Adımı  səno  qoyum, 
soni  yana-!уапа  qoyum»),  özünü  sadoco  olaraq  rastlaşdığı  adamlarla  cyniləş-
dirir  (identifikasiya)  vo  yaxud  onu  ələ  salmaq,  dolamaq  moqsodilo  aözlərin 
mənasını dəyişir, «sözün doğıusunu zarafatla deyir», bə-lon iso nəyi iso, kimi iso 
inkar edir. 
Frustratsiya şəraitində psixoloji miidafionin xarakteri doyişir. 
235 insan belə hallarda adoton müxtəlif çətinliklərlo rastlaşır, on aradan qaldıra 
bilmir, özünün düşdüyü bu vəziyyətə görə kirni günahkar sayır, kimisə hədələyir 
(«görsün onun başına nə oyufl açacağam»), bu vo ya digor adama qarşı 
kobudluq etmoyo, ona hatfl ta düşmoncəsino yanaşmağa başlayır. Bir çox 
hallarda isə o, öz г#ш qibini təxəyyülündə canlandırır və «ürəyindən tikan 
çıxana qədofl ondan intiqam alır. Bəzən isə frustratsiya şəraitində insan özünt 
qarşı aqrcssiv miinasibot bəsləyir: özünii döyür, paltarını cınr vofl 
Qcyd ctmok lazimdir ki, psixoloji miidafio heç do həmişo adı vat 
formalarda ifado olunmur. Biz elo hallara rast gəlirik ki, insafl ya psixoloji 
miidafionin formalanndan diizgiin istifado etmir, ya dfl özünü qeyri-adi şəkildə 
miidafio edir, bu zaman onun davranışında nevrotik vo bozi başqa simptomlar 
müşahido olunur Bu iso tosadu* fi deyildir. Psixoloji miidafionin mozmunu vo 
formasi insanin sosial yetkinliyi ilo bilavasito olaqodardir. 
Beloliklo,  aydin  olur  ki,  insan  psixoloji  miidafio  vasitosilo,  bir  torofdon, 
özünün davranış vo roftarını, digor torofdon iso qarşılıqll münasibətlərini tonzim 
edir. Bu, psixoloji miidafionin osas funksi» yasıdır. Onun mahiyyotini do ancaq 
bu  baximdan  tohlil  etmok  lazimdir.  Z.  Freyd  psixoloji  müdafıəni  do 
biolojiləşdirirdi.  О,  psixoloji  miidafionin  mahiyyotini  oslindo  insanin  şüursuz 
(başlıca olaraq seksual) instinktlori ilo izah edirdi. 
Psixoloji  miidafio  insanin  davranış  vo  rottannda  xiisusi  tonzi-mcdici 
sistem  kimi  meydana  çıxır.  Mohz  buna  göro  do  onun  köklo-rini  şüursuzluqda 
deyil, osason şüurda - şüurun tonzimctmo iunksi-yasmda - axtarmaq lazimdir.