Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

qarğa yaman; Yarımcan quş kimi səndələyirdi, Nərgizdən səmənə dürr 
ələyirdi; (N.Gəncəvi); Sən öləsən, atamın ərvahına, tulalar iyə düşəndə, 
tərlanlar  boylananda  elə  bil  ki,  bir  laçın  oğlan  oluram  (N.Vəzirov); 
Quşluq kəndinin təzə peyğəmbəri...Cücəli toyuqlara oxşayır (S.Rəhman); 
Deyirlər, ac toyuq yuxusunda darı görər. Sən də deyəsən ac toyuq kimi 
xəyala  qapılmısan  (C.Əmirov);  Qız  kəkilli  beçə  kimi  kükrədi 
(C.Əmirov);Qubernator.  O  qartallarla  vuruşur,  siz  isə  qanadıqırıq 
sərçələr kimi əl-ayğa dolaşırsınız (C.Cabbarlı); Səhər də beçə xoruz kimi 
çıxaq  işə;Maşının  içindəki  yeldöyəndə  kibritin  odu  yaralı  quş  kimi 
çırpınıb söndü (Anar); Axşam o baldodaq qayıdan zaman Səadət quşutək 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
87 
 
şad  və  xuraman  (N.Gəncəvi);  Onun  ürəyi  qəfəsdəki  quş  kimi  çırpındı 
(S.Rəhimov);Birdən-birə  boyca  bir  növ  kiçilən  Əyyub  Ələkbərov  yetim 
cücələr  kimi  boynunu  büküb  ancaq  “bəli,  bəli”  deyə  bildi 
(C.Əmirov);Sözün  qısası,  buxalter  səhərə  kimi  yetənə  yetib,  yetməyənə 
bir  daş  atdıqdan  sonra  sehirli  göyərçin  kimi  qayıdardı  öz  yuvasına 
(C.Gözəlov);  Qocalığına  nə  baxırsan?  Dəyirman  xoruzu  kimidir 
(S.Rəhman);  Gəlinlər  qıy  vuraraq  qoy  quba  qazlar  kimi  Şeiriyyətlə 
tökülsün  hikmət  dolu  göllərə  (R.Rza);  Onlar  “İsa-Musa”  quşları  kimi 
hey  bir-birilərini  səsləyirlər  (C.Gözəlov);Yoxsa  elə  səhərə  qədər  “İsa-
Musa”  quşları  kimi  bir-birilərini  axtarardılar  (Ə.Azayev);  Bunun 
gözləri  Üçtəpə  sağsağanının  gözləri  kimi  qayır-qayır  qaynayır.  Heç 
əməlli adama oxşamır(“Koroğlu”).  
Azərbaycan  dilində  metaforik  ifadələrin  formalaşmasında 
təkrarların  da  rolunu qeyd etmək lazımdır.  M.Adilov  yazır:” Kimi, tək, 
qədər qoşmaları ilə düzəlmiş bu kimi təkrarlı tərkiblər adətən məzmunca 
bir  müqayisə  bildirir.  Müqayisə  tərkibləri  xüsusiləşmiş  üzvlər  əmələ 
gətirir.  Bunlar  bir  əşyanı  canlı  və  əyani  tərzdə  səciyyələndirmək  üçün 
onun  hər  hansı  əlamətini  başqa  əşyanın  bənzər  əlaməti  ilə  müqayisə 
etmək  nəticəsində  dildə  meydana  gələn  qrammatik  ifadə  üsulu  hesab 
olunur”(13,  85).  Metaforik  ifadələrdə  belə  təkrarların  işlədilməsi,  bir 
tərəfdən, qarşılaşdırılan subyekt və ya obyekt olaraq zərurətdən doğursa, 
digər  tərəfdən,  emosional-ekspressiv  mahiyyət  daşıyaraq,  üslubi  faktor 
kimi çıxış edir. Məsələn: 
Koroğlunun  ürəyi  atlandı,  beyni  qızdı,  gözləri  tərlan  gözü  kimi 
alovlanıb  yandı  (“Koroğlu”);  Görsəm  ki,  pis  fikirdədi,  o  saat  boğazın 
cücə  boğazı  kimi  üzərəm  (“Həsən  Qara”);  Atamın  canı,  onun  başını 
toyuq  başı  kimi  kəsərəm  (E.Elatlı);  Sizi  xəbərdar  edirəm,  burda 
gördükləriniz  barədə  haradasa  bircə  kəlmə  danışsanız,boğazınızı  cücə 
boğazı kimiüzəcəm (E.Elatlı). 
Metaforik  sahənin  yaranmasında  əlamət,  keyfiyyət  məzmunu  ilə 
müşayiət olunan sintaktik vahidlər, xüsusən də feili sifətlərin və onların 
yaratdığı  tərkiblərin  rolu  böyükdür.  Feili  sifətlər  əşyanın  hərəkətlə 
müəyyənləşən  əlamətini  bildirdiyindən  onların  metafor  yaratmada  rolu 
daha  böyükdür.  Bu  zaman  həmin  feili  sifət  və  ya  tərkibi  əlamət 
məzmununun, daha doğrusu, qarşılaşdırılan müqayisə materialının daha 
güclü təzahür etməsinə imkan yaradır. Məsələn: Şahlıq dərgahından gizli 
işarə  Dəyincə  gözümə,  mən  birdən-birə  Döndüm  qanadları  gərilmiş 
quşa;  Xilas  eylə  canını  sinə  sökən  bu  quşdan;  Sən  gül  bağçasından 
pərvaz  edən  quş,  Göy  Nəsri-tayiri  sənə  vurulmuş;  Sürahilər  banlar 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
88 
 
xoruz kimidir, Lazım gələn zaman onlar səs verir;Çırpındı qəfəsdə olan 
quş kimi, Xəznə üstə kasıb oturmuş kimi (N.Gəncəvi); Dedi: əsir olmuş 
mən  də  bir  quşam,  Yaman  bir  əyyamda  qız  doğulmuşam  (M.Dilbazi); 
Onun ürəyi gecə yarıdan keçənədək çırpındı; lap qəfəsdə qalan qızılquş 
kimi çırpındı, çırpındı, axır ki, yuxuya getdi (K.Nəzirli);Ac toyuq yuxuda 
darı  görən  kimi  xəyalımdan  keçirdim  (K.Əşrəfoğlu);Bu  səsə  diqqət 
kəsilən Abbas bəy düşündü: “Hə, deyəsən hərif ley əlindən qaçmış quş 
kimi özünü düşmən yuvasına salmışdır”; Kərəm ov görmüş tərlan kimi 
qanadlandı  (F.Eyvazlı);  Sevinc  içində  göylərdə  uçan  o,  birdən-birə 
qanadı  qırılmış  quş  kimi  başı  üstə  yerə  gəlmişdi  (Ə.Hacızadə);  Ərəb 
Reyhanın  adamları  hamısı  qırğı  görmüş  cücə  kimi  qaçıb  dağıldılar 
(“Koroğlu”); Görürəm yumurtadan təzə çıxmış cücə kimisən. Istəyirəm 
səni tükləndirəm (C.Gözəlov); İndi o, döşəmədə başı kəsilmiş toyuq kimi 
çapalayırdı(E.Elatlı). 
Bəzən  müqayisəyə  cəlb  edilən  əşyanın  iki  müxtəlif  əlaməti 
canlandırılır ki, bu da obrazlı ifadənin güclənməsinə xidmət edir; bu zaman 
əlamətlərdən biri digəri ilə birləşərək, daha təsirli əlamət müqayisəsi yaradır. 
Məsələn: Öz canım yellidir, - deyib, kəkili seyrələn tərs toyuq kimi bir ayağı 
üstündə dayanardı (“Şirzad”). 
Burada  da  müqayisəyə  cəlb  edilmiş  obyektin  iki  və  ya  daha  çox 
müxtəlif  əlamətlərinin  ayrı-ayrılıqda  tətbiqi  rəngarəng  metaforalar  yaradır. 
Məsələn: Dindirəndə deyir məşğulam. Özü də yumurtası tərs gəlmiş toyuq 
kimi gah o yana, gah bu yana qaçır (Ş.Qurbanov); Elə ki ürəyi gedir, biçarə 
başı kəsilmiş toyuq kimi qalır yerdə çapalaya-çapalaya (C.Gözəlov). 
Azərbaycan  dili  qrammatik  quruluşunun  zənginliyi  və  rəngarəngliyi 
ilə  xarakterizə  olunur;  eyni  məzmun  müxtəlif  qrammatik  quruluşlarda 
ifadəsini tapa bilir. Elə hallara rast gəlmək olur ki, əslində ayrılıqda işlədilə 
bilməyən, daha doğrusu, müəyyən feili sifət tərkibi formasında mövcud ola 
bilməyən  birləşmə  qoşma  ilə  metaforik  birləşmə  yarada  bilir.  Müasir 
dilimizdə  “tərlan  kəklik  alan”  feili  sifət  tərkibi  işlək  forma  deyil,  lakin 
“tərlan kəklik alan kimi” şəklində metaforik ifadə işləkdir. Məsələn: Ömər 
əlini döşünə döydü: - Onlar bax, bu lələşiyin boynuna, üstlərini elə alacam 
ki,  tərlan  kəklik  alan  kimi!(F.Eyvazlı);Tərlan  turaca  qonankimi  atıldı 
Qıratın üstünə (“Koroğlu”). 
Metaforik  ifadə  bəzən  daha  mürəkkəb  sintaktik  vahidlə  –  tabeli 
mürəkkəb  cümlə  şəklində  ifadə  oluna  bilir.  Bu  zaman  konstruksiyanın 
birinci komponenti izaha ehtiyacı olan baş cümlə, ikinci komponent isə 
müqayisə  məzmununda  metaforik  səciyyəli  budaq  cümlə  olur. 
Konstruksiya  bütünlükdə  ya  tərin,  ya  da  tərzi-hərəkət  budaq  cümləli 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
89 
 
tabeli mürəkkəb cümlə olur. Məsələn: Ərəb Reyhan belə baxanda gördü 
ki, bir dəstə siyirməqılınc elə gəlir, elə gəlir ki, elə bil bir dəstə tərlandı, 
ördəyə, qaza gəlir(“Koroğlu”). 
Müxtəlif quş adları üslubi məqsədlə bir yerdə işlədilərək müqayisə 
yaradır. K.Əliyev təzadlı müqayisəni tədqiq edərkən yazır ki, burada gizli 
müqayisə olsa da, frazeoloji vahidlər antonim sözlərdən ibarət olur (10, 
16). Məsələn: 
Kapitan.  Qazdan  ayıq  ol,  qarğadan  bic  (S.Rəhman);  Oyun 
meydanına  çatanda  səhər  Şadlıqdan  uçurdu  pəriüzlülər....Doğdu  hər 
kəklikdən  bir  tülək  tərlan  Xosrov  gördü  onlar  belə  olurmuş,  Çəməndə 
qırqovul,  ovda  qaraquş(N.Gəncəvi);Meydanda  maralla  oynaşırdılar, 
Turac  qaraquşu  alırdı  əsir...Şirinlə  şah  düzə  salmışdı  haray 
(N.Gəncəvi); Evdə xoruz, bayırda toyuq(Atalar sözü); İddəası tərlan, özü 
yapalaq(Atalar  sözü);  Tovusun  yanında  qarğaya  döndüm,  Gəlin 
hüzuruna  gəldim,  göründüm  (N.Gəncəvi);Qara  qanad  qarğa 
çinədanından  Zər  yumurta  verdi  tutiyə  bu  an  (N.Gəncəvi,);  Uca  sərv 
yıxıldı,  şux  lalə  soldu  Qırqovul  şahinin  şikarı  oldu  (N.Gəncəvi);  Şeyx 
Nəsrullah.  Böyük  ol,  Əhməd,  qəpik-quruş  davası  eləmə.  Biz  qartalıq, 
sərçə deyilik (S.Rəhman, Dirilər). 
Bəzən  “xoruz”  quş  adının  metafora  şəklində  işləndiyi  halına  rast 
gəlinir.  Məsələn:  Ron.  Saqqalı  qırmızı  şeytan  (xoruz)  yenə  boğazını 
yırtır (Ə.Məmmədxanlı). 
Quş adı olan metaforalar oksimoron yaradır. Məsələn: Qara qarğa 
oldu öz ağ tərlanı (N.Gəncəvi); Fəridə. Ah, çiçəklər içində gizlənmiş ilan 
qılıqlı ürək...Göyərçin lələkli qara qarğa (Ə.Məmmədxanlı). 
Metaforlaşma  hadisəsində  quş  adlarından  yaranmış  feillər  də 
mühüm  rola  malikdir.  Əslində  quş  adlarından  yaranan  feillər  müvafiq 
quşun  mühüm  əlamətini  ya  açıq,  ya  da  daxili  semantikası  ilə  ifadə  edir. 
“Qarıldaşmaq, banlamaq, cəh-cəh vurmaq, civildəşmək, cikkildəşmək” və s.  
feilləri  müvafiq  quşlara  aid  olan  əlamətlərdir.  Onlar  cümlədə  müqayisə 
əlaməti  kimi  metaforik  obraz  yaradır.  Onu  da  deyək  ki,  bu  feillərin 
obrazlaşdırılması  iki  istiqamətdə  özünü  göstərir;  birinci  halda  müsbət 
məzmun gözlənilir. Bu halda zərif quşlara aid xüsusiyyət verilir. Məsələn: 
Səs-səsə  verib  şən  halda  bülbül  kimi  cəh-cəh  vururdular  (K.Əşrəf-
oğlu);Ortada gül olandan sonra ikiniz də cəh-cəh vuracaqsınız(S.Rəhman). 
İkinci halda isə bu feillər mənfi məzmuna malik olur, daha doğrusu, 
obraza  aid  mənfi  əlamət  ifadə  olunur.  Bu  da  iki  vəziyyətdə  əksini  tapır. 
Birinci odur ki, əlamətcə mənfi olan quş xüsusiyyəti mənfi obraza şamil 
edilir.  Bu  hal istənilən məqam və  situasiyada mümkündür. Qara  qarğa 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
90 
 
kimi  nə  qarıldayırsınız?  (K.Əşrəfoğlu);  Küncə  çəkilib  xısın-xısın 
cikkildəşirlər  (C.Gözəlov);  Onda  Səftər  lələş  bülbül  kimi  cəh-cəh 
vururdu,  indi  cırcırama  kimi  cırıldayır;  Gülümov.  Yenə  cəh-cəh 
vurursan, elə bilirsən xəbərim yoxdur?(S.Rəhman). 
Bəzən isə quş adından düzələn feil müvafiq məzmunu ifadə etmək 
üçün  istifadə  edilir.  “Xoruzlanmaq”  feili  bu  qəbildəndir.  Azərbaycan 
dilində  bu  söz  mənfi  məzmunda  “şəşələnmək,  kəkələnmək,  özündən 
çıxmaq”(6, 474) mənasında vulqar söz kimi işlədilir. Məsələn: Hələ bir 
dayanın,  dələduzam  mən,  Mollanı  yıxmasam  bu  minarədən!  –  Deyib 
xoruzlanır yenə Mirpaşa... (S.Vurğun); Götürüb telefonu  bu da, deməli 
mənim üstümə xoruzlanır (Anar); Əlikram xoruzlanmışdı. – Mən sənin 
uşaqlarının atasıyam! (E.Elatlı). 
Quş  adlarının  iştirakı  yaranan  metaforik  ifadələrdən  bədii  ədəbiy-
yatda gen-gen istifadə olunur. Bu ifadələr hər cür ədəbiyyatda işlənir və 
hər  birində  fərqli  funksiyalar  yerinə  yetirir.  Satirik  əsərlərdə 
frazeologizmlərin xüsusiyyətlərinin təhlili göstərir ki, onların mətnə daxil 
edilməsi  komik  effekt  yaratmaq  məqsədi  güdür,  habelə  onun  üslubi 
təyinatı  ilə  frazeologizmin  yenidən  yaranması  arasında  əlaqəni  izah 
etmək məqsədi güdür. Komik effekt adı altında dil vasitələrinin ümumqə-
bulolunmuş  normalardan  müəyyən  qədər  uzaqlaşmasını,  onların  emotiv 
funksiya yerinə yetirməsini başa düşürük. Kalamburun yaranması frazeolo-
gizmlərin  semantik  cəhətdən  yenidən  qurulması  ilə  əlaqədardır.  Bu  cür 
yenidən  qurulmalar  frazeoloji  vahidlərin  görünüş  cəhətdən  leksik-
qrammatik bütövlüyündə dəyişmələr yaradır, habelə onların strukturunu da 
dəyişir.  “Quş”  sözü  və  quş  adları  ilə  formalaşan    frazeologizmlərdə  söz 
oyunu  faktı  da  görünür.  Bu  fikri  açıqlamaq  üçün  “xoruz”  sözü  ilə  for-
malaşan frazeologizmlərin semantikası və işlənmə xüsusiyyətlərini izləyək.  
“Xoruzun quyruğu görünmək” – yavaş-yavaş aşkara çıxmaq, əsas 
mətləbi duymaq; - cidanın ucu  çuvaldan çıxmaq (6, 153). 
M.Adilov  “Xoruzun  quyruğu  görünür”  ifadəsi  barədə  yazır: 
“Müəyyən  bir sirri gizlin saxlaya bilməyən, ört-basdır edə  bilməyən, yəni 
sirri faş olan adamlar haqqında və ya onlara müraciətlə işlədilir” (9, 262). 
Bu  ifadə  barədə  B.Hüseynov  yazır:”Sənin  sözünə  inanım,  yoxsa 
xoruzun  quyruğuna?”  Təkzib  və  ifşaedici  aydın  faktların  olduğuna 
baxmayaraq  yenə  də  yalan  danışmaqda  davam  edən  adamlar  haqqında 
həmin məsəli çəkirlər” (14, 171). 
 “Xoruzun quyruğu görünür” frazeologizmi müxtəlif variantlarda 
ayrı-ayrı  yazıçılar  tərəfindən  işlədilir.  Bəzi  əsərlərdə  bu  ifadənın  hətta 
konkret məzmunu elə həmin əhatədə açılır. Məsələn: – De ki, mənim bu 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
91 
 
işlərdən  əsla  xəbərim  yoxdur.  –  necə  yoxdur?!  Binalar  sökülüb,  biz  də 
özümüz  üçün  ev  tikdirmişik.  Xoruzun  quyruğu  görünür  axı.  –  Biz 
xoruzun  quyruğunu  kəsərik.  Günü  sabah  baş  mühəndislə  bir  kağız 
düzəldərik ki...idman salonu tikdirmişik, vəssəlam (C.Gözəlov); Tülkünün 
andına inanım, xoruzun quyruğuna? (Atalar sözü); Məsələn, bu saat ən 
gözəl nəqliyyat vasitəsi maşın deyil, samolyot deyil, xoruzdur. Xoruzun 
quyruğunu  göstər,  səni  əl  üstündə  aparsınlar  (S.Rəhman);  Anbardarın 
bizə  göstərdiyi,  xəstəxana  rəhbərliyi  tərəfindən  təsdiq  olunmamış 
menyuya  baxan  kimi  “xoruzun  quyruğu”  görünməyə  başladı.  Məsələ 
burasındadır  ki,  aşbazın  dediklərindən    fərqli  olaraq,  menyuda  həmin 
gün  üçün  tamam  başqa  yeməklər  ...nəzərdə  tutulmuşdu  (“Tibb”  qəzeti, 
2016, 28 dekabr). 
“Xoruzunu  qoltuğuna  vermək”  (biabırçılıqla,  biabır  etmək; 
rüsvayçılıqla  qovmaq;  -  şələsini  qoltuğuna  vermək,  papağını  qoltuğuna 
vermək)  (6,  153)  ifadəsi  bədii  ədəbiyyatda  çox  işlənir.  S.Murtuzayev 
yazır:  “...xoruzunu  qoltuğuna  vermək  frazeoloji  vahidi  feodalizm 
dövründə  vaxtilə  (inqilabdan  əvvəl)  çox  yayılmış  xoruz  döyüşdürmək 
adəti ilə əlaqədar yaranana qədər bu ifadə məcazi tərzdə - “qalib gəlmək, 
məğlub etmək”  mənasında işlədilir (15, 357). 
Bu  ifadə  Azərbaycan  feodal  bəylərinin  əyləncəsi  üçün  xoruz 
döyüşdürülməsi ilə əlaqədar yaradılmışdır. Döyüşdə məğlub olan xoruz 
sahibinin  qoltuğuna  verilir  və  bu,  onun  üçün  də  məğlubiyyət  hesab 
olunurdu (16, 357). 
Bu ifadə barədə F.Vəliyeva yazır: ”Xoruzunu qoltuğuna vermək” 
ifadəsi Azərbaycan xalqının tarixi adət-ənənələrinə uyğun olaraq elçilik 
zamanı əldə edilmiş razılaşma pozulduqda oğlan evinin gətirdiyi xoruzun 
geri  qaytarılması  ilə  əlaqədar  şəkildə  meydana  çıxmışdır  və  müasir 
dilimizdə həmin ifadə ciddi semantik təkamülə məruz qalaraq “müəyyən 
bir  razılaşmadan  vaz  keçmək”,  “işdən  qovmaq”,  “evlənmə 
razılaşmasında nişanı pozmaq”, “nə istəsə pərt edib yola salmaq” və s. bu 
kimi müəyyən niyyətdən imtina səciyyəli mənaları ifadə edə bilir (7, 13). 
Misallara  müraciət  edək:  Dünən  Nemət  onu  şahmatda  dörd  əl 
udmuşdu. – Dünən xoruzumu verdin qoltuğuma.- Mürşüd gələndə səsi 
otağı başına alardı (Anar);Yaxşı ki, fəhlələr Ərəstun Əsgərovun nə kimi 
bir  tip  olduğunu  tez  başa  düşdülər  və  sözün  əsil  mənasında  onun 
xoruzunu qoltuğuna verdilər(C.Əmirov). 
Frazeologizmlərin  bəziləri  kalka  şəklində  dilimizə  keçmişdir  və 
mənasını  dəyişərək  “lazımsız  söz  demək”,  “yerinə  düşməyən  səs 
buraxmaq”  mənasında  işlədilir.  Rus  dilində  «пустить  красного 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
92 
 
петуха»  –  “qırmızı  xoruz  buraxmaq”  ifadəsi  dilimizdə  “xoruz 
buraxmaq” şəklində işlənilmişdir. Bu ifadə barədə V.M.Mokienko yazır 
ki,  slavyan  dillərində  “qırmızı  xoruz  buraxmaq”  ifadəsi  odla  əlaqədar 
olaraq, yanğını ifadə edir (17, 96-100).“Xoruz buraxmaq” – danışıqda 
və  ya  musiqi  ifasında  səhvə,  yanlışlığa  yol  vermək,  xaric  oxumaq  (6, 
153).  Çox  zaman  “xoruz  buraxmaq”  ifadəsi  əvəzinə,  danışıqda 
“quşlamaq”  –  sözünün  yerini  bilməmək,  ağzına  nə  gəldi  danışmaq 
mənasında sinonim frazeoloji ifadəsindən istifadə olunur.  
 Məsələn:Gəlin sön sözü bizim sabiq baritonçalanımız Novruzəlinin 
özünə verək, görək o nə deyir...Novruzəli...dişlərini ağartdı:- Madam ki, 
məndən  belə  razısınız,  heç  getmirəm.Qüdrət  Sədaya  elə  gəldi  ki, 
konsertin şirin yerində, onun dirijorluq etdiyi orkestrin lap ürəyində, hələ 
bu vaxta qədər eşitmədiyi yağlı bir xoruz buraxdılar. Maestro yalnız bir 
söz  deyəbildi:  --  Daha  sənə  sözüm  yoxdur,  Xoruzəli!(S.Qədirzadə). 
Göründüyü kimi, nümunədə yazıçı frazeologizmdən istifadə edərək, hətta 
obrazın  adını  da  uyğunlaşdırmış,  uydurma  ad  yaradaraq,  komik  effekti 
daha da gücləndirmişdir. 
 “Xoruz”  quş  adı  ilə  bağlı  frazeologizmlərdən  biri  də  “xoruza 
yükləmək” ifadəsidir. “Xoruza yükləmək” – müflis etmək, var-yoxunu 
əlindən almaq, soymaq, talamaq (4,158). 
Məsələn:  Ticarət  deyil  ki,  min  dənə  Bağdad  tacirini  bir  xoruza 
yükləyim  (Koroğlu”);Ağa  Kərim  ağa.  A  gədə,  Səfərəli,  sənin  qəsdində, 
balam,  odur  ki,  məni  xoruza  yükləyəsən,  mən  də  buna  razı  ola 
bilməyəcəyəm, vəssəlam (N.Vəzirov, Ağa Kərim ağa Ərdəbili). 
Bu  sözlə  formalaşan  frazeologizmlərdən  biri  də  “xoruzu 
yumurtlamaq”  ifadəsidir.  Mənası:    İşləri  o  qədər  yaxşı  gedir    ki,  hətta 
xoruzu da yumurtlayır. 
Quş  zoonimi  ilə  bağlı  formalaşan  metaforik  ifadələr, 
frazeologizmlər  çoxdur.  Düşünürük  ki,  onların  daha  geniş  aspektdə 
təhlilə cəlb etmək dilimizin imkanlarını üzə çıxarmaq sahəsində mühüm 
addım olacaqdır. 
 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1. Hacıyeva A.K. Zoometaforizmlər. AR nam diss., Bakı, 2005, 26 s. 
2.Skorupka St. İdiomatysmy fraseologiene w jvesuky polskim ich 
genesa/ Славянская фразеология, М., 1958, т.3, 125 с. 
 3. Ə.Ə.Orucov. Azərbaycanca-rusca frazeologiya lüğəti. Bakı, “Elm”, 
1976, 247 s. 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
93 
 
4. N.Seyidəliyev. Frazeologiya lüğəti. Bakı, “Çıraq”, 2004, 272 s. 
5. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 3-cü cild, Bakı, Şərq-Qərb,2006, s.82-
83. 
6. Q.Məhərrəmli, R.İsmayılov. Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti. 
Bakı, Altunkitab, 2015, 288 s. 
7. F.Vəliyeva. İngilis və Azərbaycan dillərində ornitonim komponentli 
frazeoloji vahidlərin antroposentrik əsaslı leksik-semantik 
təsnifatlandırılması. Filologiya məsələləri, Elm və təhsil, 2013№4, s.3-7 
8. X.Yolçuyeva. İnsanın emosiya və hisslərini ifadə edən frazeoloji 
birləşmələr. AR nam dis., 2016, 22 s. 
9.  M.Adilov. Qanadlı sözlər. Bakı, Yazıçı, 1988, 440 s. 
10. К.Алиев. Стилистические особенности фразеологии в 
художественной литературе. АР канд.дисс., Б., 1966, 28 с. 
11. Е.Р.Малефеева. Семантическая структура фразеологизмов с 
компонентом «птица» в современном русском языке. 
Фразеологическое значение в языке и в речи. Челябинск, 1988, с.95-
111 . 
12. A.K.Hacıyeva. İnsanın zoometaforizmlərlə səciyyələndirilməsi və 
ingilis nitqində işlənmə sferası. Tədqiqlər, 2003, Bakı, s.275-277 
13. M.Adilov. Azərbaycan dilində sintaktik təkrarlar. Bakı, Em, 194, 228 
s. 
14. B.Hüseynov. Rəvayətli ifadələr. Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1961, 212 s. 
15. Murtuzayev S. M.F.Axundov komediyalarının frazeologiyası. 
Az.SSR Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu, 1958, 80 s. 
16. M.Adilov. Əyləncəli dilçilik, Elm və təhsil, 2014, 324 s. 
17. Mокиенко В.М. Пустить красного петуха. “Русская речь”, 1980 
№6, с. 96-100. 
 
Наргиз Гаджиева 
Роль зоонима «птица» в метафоризации и 
формированиифразеологизма 
Резюме 
 
Люди  были  в  постоянном  контакте  с  окружающими  их  сущес-
твами и сравнивали их со своими жизнями.  С этой точки зрения слово 
«птица» и фразеологизмы, образующиеся с названиями птиц, предста-
вляют интерес. Метафорические выражения появились путем сравне-
ния характеристик человека с различными особенностями птицы. Эти 
выражения  имеют  как  положительное,  так  и  отрицательное  содер-

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
94 
 
жание.  Они  используются  для  выражения  различных  характеристик 
людей.  Эти  фразеологические  выражения  различаются  как  со 
смысловой  стороны,  так  и  структурной  стороны  и    с  точки  зрения 
семантики  слов,  входящих  в  их  состав.  Некоторая  часть  этих  фра-
зеологизмов,  нося  общеязыковой  характер,  используется  повсюду, 
другая  часть  используется  для  охарактеризования  изображений  в 
комических произведениях. 
 
Nargiz Hajiyeva 
The role of zoonym "bird" in the metaphorization and 
formation of phraseology 
Summary 
 
People  were  in  constant  contact  with  surrounding  beings  and 
compared them with their own lives.From this point of view, the word 
"bird" and phraseological units, formed with the names of birds, are of 
interest.Metaphorical  expressions  have  emerged  by  comparing  the 
characteristics  of  a  person  with  different  features  of  a  bird.These 
expressions  have  both  positive  and  negative  content.They  are  used  to 
express  different  characteristics  of  people.These  phraseological  ex-
pressions differ both from the semantic side, and from the structural side 
and from the point of view of the semantics of the words that make up 
their  composition.Some  of  these  phraseological  units,  having  a  general 
language  character,  are  used  everywhere,  the  other  part  is  used  to 
characterize images in comic works. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
95 
 
Nəzakət Qaziyeva 
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, 
Filologiya üzrə fəlsəfə  doktoru, dosent  
[e-mail]      
 
 
Qloballaşma dövründə dildə gedən proseslər:  mövcud 
dil mənzərəsi  və orfoqrafiya qaydalarına yeni baxış 
 
Açar sözlər: qloballaşma, orfoqrafiya, norma, ədəbi dil, fonem. 
Ключевые слова: глобализация, правописание, норма, 
литературный язык, фонема. 
Key words: globalization, orthography, norm, literary language, 
phoneme. 
 
Müasir dövrdə dünyada gedən proseslər bütün sahələrdə 
olduğu  kimi,  dilçiliyin  problemlərinə,  xüsusilə  də  dillərin  
tətbiqi  ilə  bağlı  məsələlərə  fərqli  yanaşma  tələb  edir.  Zaman 
keçdikcə dil  inkişaf  edir və onun bütün səviyyələrində müəyyən 
dəyişiklilər  baş  verir.  Dilin  başlıca  funksiyasının  insanlar  ara-
sında ünsiyyət vasitəsi olmasını nəzərə alsaq, bütün dəyişikliklər