Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

əmr və sual cümlələri, ara cümlə və ara sözlər daxildir. Xitablar da bu cür 
söz  qruplarına  daxildir.  Kommunikativ  əlaqə  zamanı,  nitqin  təşkilində, 
eləcə  də,  ədəbi  dil  normaları  çərçivəsində  cümlənin  qurulmasında 
xitabların  rolu  böyükdür.  Dildə  müəyyən  üslubi-ekspressiv  ifadə 
funksiyasını  yerinə  yetirən  xitablar  fərqli  şəxslərə,  şəxsləndirilən 
obyektlərə,  mücərrəd  varlıqlara  müraciət  məqsədi  ilə  işlədilir.  Müraciət 
məqsədilə istifadə edilən sözləri və söz birləşmələrini əhatə edən xitablar 
Türkologiyada az öyrənilmiş, dil tarixi baxımdan çox az tədqiq edilmiş 
dilçilik  sahələrindən  biridir.  Bu  mənada  türkoloji  dilçilikdə  qrammatik 
cəhətdən  cümlə  üzvləri  ilə  bağlanmayan,  sintaktik  əlaqəyə  girməyən 
ünsürlər  kimi  təhlil  edilən  xitabların  cümlədəki  mövqeyinin  tarixi  dil 
faktları əsasında təsbiti və üslubi funksiyalarının təyini böyük əhəmiyyət 
kəsb edir.  

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
60 
 
“Xitab”  termini  sintaktik  kateqoriya  kimi  ilk  dəfə  dilçilikdə 
T.İ.Buslayevin  yazdığı  “Rus  dilinin  tarixi  qrammatikası”  adlı  əsərində 
işlədilmiş  və  xitaba  aid  xüsusiyyətlər  şərh  olunmuşdur  (2,  s.11). 
Türkoloji dilçilikdə isə xitabların cümlədəki mövqeyi, müəyyən hallarda 
mübtəda  ilə  eşdeğer  kimi  çıxış  etməsi,  adlıq  cümlə,  vokativ  cümlə, 
həmcins  üzvlər,  ara  sözlər,  əlavə,  xüsusiləşmə,  nida  ilə  eyniləşdirilərək 
təhlil  olunnması,  bəzən  isə  qarışdırılması  özünü  göstərir.    Tədqiqatçı 
Ş.Orucovanın da qeyd etdiyi kimi xitabın bu cür mövqeyi, türkologiyada 
fikir  müxtəlifliyinin,  fərqli  mülahizələrin  yaranmasına  rəvac  vermişdir. 
Türkologiyada  ilk  dəfə  olaraq  özbək  alimi  A.R.Sayfullayev  “Müasir 
özbək  ədəbi  dilində  ara  üzvlər”  adlı  məqaləsində  xitabları  “cümlənin 
üçüncü dərəcəli üzvləri” kimi təqdim etmişdir (2, s.61-69). 
Dildə müəyyən üslubi-ekspressiv ifadə funksiyasını yerinə yetirən 
xitablar  fərqli  şəxslərə,    şəxsləndirilən  obyektlərə,  mücərrəd  varlıqlara 
muracaat məqsədi ilə istifadə edilir.  xitabla cümlə elementləri arasında 
məna  əlaqəsi  olsa  da,  sintaktik  əlaqə  yoxdur;  adlarla  (substantiv/ 
isimləşmiş sözlərlə) və ismi birləşmələrlə ifadə edilir; xüsusi intonasiya 
ilə  tələffüz  edilir;  məzmunca  ikinci,  şəkilcə  üçüncü  şəxsə  aid  olur. 
Ümumiyyətlə,  dilçilikdə  xitabın  bir  sintaktik  vahid  kimi  şərhi  müxtəlif 
olsa da, əsasən cümlə üzvləri ilə bağlı olmamağı bütün məqamlarda ön 
plana çıxarılmışdır.  
Cümlə  üzvləri  ilə  bağlanmayan,  “cümlədışı  ünsür”,  “ünləm”, 
“eytiş”, bəzən isə “səslənmə ünləmi”, “hitap”, “cümlə bətninə daxil olan 
artıq  ünsür”,  “cümlələri  mürəkkəbləşdirən  vasitələr”,  “üçüncü  dərəcəli 
üzv”və  s.  kimi  sintaktik  vahid olaraq  təhlil edilən,  qrammatik  cəhətdən 
cümlənin başqa üzvləri ilə bağlanmayan sözlərdən, birləşmələrdən ibarət 
olan xitabdan gah müstəqil, gah da asılı üzv kimi bəhs edilmişdir. 
Dilçi Ə.Cavadov qeyd edir ki, “qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri 
ilə  bağlı  olmayan  sözlər  cümlə  üzvü  kimi  qəbul  olunur,  çünki  cümlə 
daxilində  iştirak  edən,  müəyyən  vəzifəni  yerinə  yetirən  söz,  cümlə 
üzvüdür”.  Dilçi  alim  qeyd  edir  ki,  xitab  və  ara  sözlərin  cümlə,  onun 
üzvləri və hissələri ilə semantik bağlılığı mövcuddur (3, s.309, ).  
Görkəmli  dilçi  Ə.Dəmirçizadə  “Dədə  Qorqud”  dastanlarının 
dilində  diqqəti  cəlb  edən  əlamətlərdən  biri  kimi  bir  sıra  əlavə  sözlərin 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
61 
 
işləndiyini yazır, bu əlavələrin sırasında “xitab, nida, alqış, qarğış, təsdiq, 
rədd bildirən ədatlardan, bağlayıcı sözlərdən və şəxsi, qeyri-müəyyənlik 
bildirən  ifadələr”i  qeyd  edir  (4,s.121).  Müasir  Azərbaycan  dili  (III) 
kitabının  xitab  haqqında  tərifi  belədir:  “nitq  prosesində  danışanla 
dinləyənbir-birinə  müraciət  edərək  bir  şey  soruşmaq,  öyrənmək  istəyir, 
ya da onu müəyyən işə təhrik edir” (3, s.310).Xitab bu və ya digər şəxsə 
müraciət  üçün  işlənir,  bununla  yanaşı  təbiət  hadisələrinə,  cansız 
qüvvələrə  müraicət  formaları  da  vardır.  Bəzən  isə  xitab  bildirmə, 
əzizləmə səciyyəsi də daşıyır. Fikrin çatdırılmasında iştirak edən xitab bu 
cəhətinə  görə  cümlə  üzvlərinə  yaxın  olur  və  cümlənin  mübtədasıının 
ekvivalenti kimi çıxış edir.  
Qədim  uyğur  mətnlərin  dilində  istifadə  edilən  sözlərin  leksik-
semantik  mənə  qruplarına,  söz  yaradıcılığının  inkişaf  xüsusiyyətlərinə 
görə  müqayiseli  təhlili  müasir  türk  dillərinin  tarixi  lüğət  tərkibini, 
sözlərin  qədim  dövrdən  bu  günümüzə  qədər  keçdiyi  inkişaf  tarixini 
izləməkdə,  etimologiyasını  təsbit  etməkdə,  köktürkcədə  istifadə  edilən 
ayrı-ayrı  sözlərin  müasir  türk  dillərindəki  müxtəlif  məna  çalarlarını, 
işləkliyini  və  anlaşıqlıq  səviyyəsini  aydınlaşdırmaqda,  araşdırma 
nəticəsində  müəyyən  sözlərin  aktivlik  baxımından  hal-hazırda  hansı 
mövqedə  olduğunu  söyləməkdə  bizə  kömək  edir.  Abidələrin  dil 
zənginliyini  tamamlayan  faktorlardan  biri  kimi  xitabları  xüsusilə  qeyd 
etmək  lazımdır.  Əski  uyğurca  abidələrin  dilində  işlənən  xitablar 
özünəməxsus  xüsusiyyətlər  daşıyır.  Bu  mətnlərdə  nidalı  və  nidasız 
işlənən xitablar də geniş işlənmişdir. 
Qədim  uyğur  mətnlərinin  dilində  işlənən  xitablar  özünəməxsus 
üslubi keyfiyyətlərə malikdir. “Qədim türkçənin qrammatikası” kitabında 
A.fon  Qaben  qrammatik  xüsusiyyətlərindən  bəhs  edərkən  mətnlərdən 
gətirilən  nümunələr  əsasında  dilin  bütün  yaruslarına  dair  müəyyən 
faktları  ortaya  qoymuşdur.  A.  Fon  Qaben  qədim  türkçədə  xitabları 
“Nidalar, ədatlar, əlavələr” başlığı altında təhlil etmişdir (5, §.342-343). 
Ümumiyyətlə,  “dildə müəyyən ekspressiv və emosional vəzifəni yerinə 
yetirən  leksik-semantik  söz  qrupları”  [2,  s.57]  olan  xitabların  cümlə ilə 
bağlılığından  bəhs  edərkən  iki  məqamı  qeyd  etmək  lazımdır.  Bu 
məqamları qədim uyğur mətnləri kontekstində belə təsnif etmək olar: 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
62 
 
1. Xitap  işin  icracısı  deyil.  Cümlə  ilə  məntiqi  baxımdan  asılıdır, 
mübtəda,  tamamlıq  və  ismi  xəbərin  ekvivalenti  deyil.  Bu  zaman  xitab 
edilən şəxs işin icrasında passivdir. Danışan dinləyənə bu və ya digər bir 
iş, hadisə haqqında məlumat verir. Məsələn, qədim uyğurca bir şeirdə:  
a.Kadğırdukça, kaşı körtlem, kavışığsayur men (həsrət çəkdikcə, 
qaşı gözəlim, qovuşmaq istəyirəm)(6, ). 
b.Tengrim, sizni körmişte öküş tınlığlar (tanrım, saysız məxluqlar 
sizi gördükdə...)(6, s.) 
c. Teŋrim  yazukda  boşunu  ötünür  biz  (“tanrım,  günahlardan  
qurtularaq yalvarırıq biz”); (7, ) 
2. Xitab cümlə ilə həm məntiqi, həm qrammatika cəhətdən asılıdır. 
Buna  görə  də  işin  icraçısıdır.  Bu  zaman  xitab  edilən  şəxs  işin  yerinə 
yetirilməsində fəal mövqe nümayiş etdirir. Məsələn:. Örneğin:  
a)  Dintarlar yarlıkasar sizing savıngızça, ötügüzçe yorığay men 
–(Vaizlər  (dindarlar),necə  buyursanız,  sizin  sözünüzlə,  məsləhətinizlə 
hərəkət edərəm)(6,Bögü xan şərəfinə mətn, sətr 49).  
b)  Emtı yarlıkançuçı ilig tengrim, yarlıkang ol, mengigü tökelig 
munsuz  özüngüzün  körelim.  (İndi,  mərhəmətli  tanrım,  iltifatlı  olun, 
əbədiyyən günahsız vücudunuzu görək)(6,II abidə, sətr14). 
Xitab  bir  sintaktik  vahid  olaraq  sadəcə  müraciət  ifadə  etməklə 
məhdudlaşmır,  həm  də  danışanın  müraciət  etdiyi  şəxs  və  əşyaya 
münasibəti  də  ifadə  edir.  Bu  münasibət  əzizləmək,  məsləhət  vermək, 
yalvarmaq,  qarşısındakına  kin  bəsləmək,  hirslənmək,  əmr  etmək  və  s. 
şəkildə  ola  bilər(8,  s.70).  “İstər  canlı  danışıq  dilində,  istərsə  də  yazıda 
müraciətin əsas vasitələrindın biri olan xitab, onun tərkibindəki sözlərin 
leksik mənası, ifadə tərzi, intonasiyası bədii bir vasitədir”(9,s.306).   
Bu zaman müxtəlif vasitələrdən istifadə edilir və üslubi-ekspressiv 
ifadəlilik  təmin  edilir.  Təyinedici  sözlər,  şəkilçilər,  nida  sözləri  vasitəsi 
ilə meydana gələn bu cür xitablara aşağıdakıları nümunə göstərə bilərik: 
1)  Tüzün bilge kisigler tirilelim, 
Tengrinin bitigin biz işitelim (6, 5 №li mətn)  
2)  A...adınçığ amrak... 
Amrak özkigem... (6, 4 №-li mətn)  
3)  Kün tengri yarukın teg, köküzlügüm, bilgem, 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
63 
 
Kün tengri yarukın teg, köküzlügüm, bilgem,  
Körtle tüzün tengrim külügüm, küzünçim 
Körtle güzün tengrim burkanım, bulunşsuzum(10, ) 
4)  Barayın tiser baç amrakım 
Baru yme umaz men... (6, 4 №-li mətn, 4 sətr). 
Müraciətin  forması,  üsulu  ilə  danışan  bəzən  dinləyəni  xarakterizə 
edir, ona qarşı öz münasibətini bildirir, onun mənsub olduğu keyfiyyətləri 
açır. Əlbəttə ki, bütün məqamlarda, həm qədim yazılı nümunələrdə, həm də 
müasir ədəbi örnəklərdə işlənən xitablar ekspressiv səciyyə daşıyır, “xitablar 
və  xitablar  vasitəsilə  yaranan  intonasiya  cümləyə  yeni  məzmun  verir” 
(9,s.308).  Xitabların işlənmə xüsusiyyətlərinin təhlili zamanı əsasən onları 
məzmun və bədii keyfiyyətinə görə iki qrupa bölürlər: 1) Bir qrup xitablar o 
qədər  də  bədii  keyfiyyətə  malik  olmur.  Bunlar  konkret  müraciət  olunan 
şəxsi bədii çalar olmadan bildirir. Belə xitablar rəsmi dövlət sənədlərində, 
məktublarda işlənən xitablardan fərqlənmir; 2) Xitabların ikinci qrupu bədii 
ekspressiv səciyyə daşııyır. Bu qrupa xitabların əhatə dairəsi, onu təşkil edən 
sözlər  yazıçının  sənətkarlıq  qabiliyyətindən  asılı  olaraq  müxtəlif  şəkildə 
meydana  çıxır.  Bu  xüsusiyyələrt,  əlbəttə  ki,  qədim  uyğurca  yazılan 
mətnlərin dilinə də məxsusdur. Məs.: 
Xitabların cümlədəki  yerindən  bəhs  edərkən,  əsasən  onların  pre, 
inter ve post pozisyalarda işləndiyini gğrmək mümkündür:  
1)  Pre (cümlə başında) pozisiya:  
a)  Teŋrim  yazukda  boşunu  ötünür  biz    “tanrım,  günahlardan  
qurtularaq yalvarırıq biz”(7, ) 
b)  Tengrim, sizingerü ötünür men...(tanrım size yalvarıram)(7, ) 
2)  İnter (cümlə ortasında) pozisiya:   
a)  Siz kızarğar sevegek oğlanım, inilerim, inçe katığlanıng – siz 
qızarırsınız,  sevimli  oğlanlarlm  (övladlarım),  kiçik  qardaşlarım, 
inancınızda möhkəm olun (6, VII abidə, sətr 5-6). 
b)  Bu  kız  adın  kişige  yarakuluğ  ermez,  tengrim,  sizinge  
yarağay... (bu kız başqa birinə deyil,  ey tanrım, sizə layiq)(6, X abidə, I 
vərəq, 1-2 sətr) 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
64 
 
c)  Ya emtı, amrak oğlanlarım edgü ki-a barınlar (indi, ey mənim 
əziz (sevimli) övladlarım, yaxşı yola davam edin, gedin...)(Malov, s132, 
sətr4 ) 
3)  Post pozisiya: 
a)  Tuş birin munı teg buyanı 
     Tuşayın  sizinge,  Maytri!  (mükafat  verib  belə  savabı, 
qovuşum sizə, Maytrı!)(6, Maytrı, s. 179) 
b)  Saşmaksız burkan bolmışta,  
 
  Sakıgıl  mini,  Maytrı!  (Şaşmaz  burhan  olunca;  Düşün  beni, 
(sakın beni), Maytrı!(6, Maytrı, s. 179) 
c)  Tüküz atın yarıştım, 
    Aydım: Emdi al, Utar! (Sürətli atla hücum etdim; Hayqırdım: 
Al gəldi, Utar!)(10,Döyüş türküsü, s.45,) 
Xitabların  bu  cür  cümlə  daxilində  paylanmasını  başda,  ortada, 
sonda  işlənməsini  Ə.Dəmirçizadə  janr  və  üslubi  əlamət  kimi  göstərir. 
“Müasir  azərbaycan  dili.Sintaksis”  kitabında  xitabların  cümlədəki  yer 
dəyişmələri  onların  cümlə  üzvləri  ilə  qrammatik  (sintaktik)  əlaqə 
saxlamadığına görə cümlə daxilində müəyyən möhkəm yerinin olmaması 
ilə  izah  olunur.  “Xitabların  yerinin  müxtəlifliyinə  baxmayaraq,  eyni 
məzmuna  malik  olur,  yerini  dəyişməsi  ilə  cümlədə  heç  bir  məna 
dəyişikliyinə səbəb olmur” (11, s.222) 
A.Q.Rudnev  xitapların  üslubi  funksiyalarına  toxunaraq  xitabların 
“bədii  əsərlərdə  nəqletmənin  canlandırılması,  nitqdə  məna  və 
emosionallığın  verilməsi üçün” istifadə edildiyini yazır (12, s.17).  
Xitabların  həmhüdud  sintaktik  kateqoriyalara  münasibəti  və 
fərqləndirici  əlamətlərini  onların  qrammatik  ifadə  vasitələrində  əks 
olunduğunu  yazan  Ş.Orucova  türk  dillərində  bu  vasitələrin  zəngin  və 
rəngarəng  olduğunu  qeyd  edir  (2,s.57).  Bu  xüsusiyyət  qədim  uyğurca 
mətnlərin dilində də özünü göstərir və emosionallıq, həyəcan, münasibət 
bildirən xitablar zəngin ekspressiv-üslubi funksiyaları əks etdirir. Bu cür 
xitabların cümlə daxilində aşağıdakı xüsusiyyətlərini göstərmək olar: 
1.Xitabların başında ay, ey, oy, of və s. nidalar işlənir: 
a) Ay  sen  Varukdad  oğulı,  sening  ayğang...  (Ey  sən,  Varukdad 
oğlu, sənin sözün belədir)(6,XV abidə, sətr 6) 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
65 
 
b) Ay buryuk-a, emrek adayım, Mgastvi kanta ermis (Ay buyuruk, 
sevgili  övladım,  Magastavi  harada?)  (7,  Şahzadə  və  arslan  hakkında 
əfsanə,s.178,). 
2.Xitabların  sonuna  bazi  morfoloji  elementlər,  şəkilçilər  əlavə 
edilərək  ekspressivlik  möhkəmləndirilir.  Çox  zaman  müraciət  edən 
xitabın  sonuna  birinci  şəxs  tək  mənsubiyyət  -ım,  -im  şəkilçilərini 
artırmaqla ekspressiv təsirin yaranmasına müvəffəq olur: 
a) Tengrim, eksüklüg, yazukluğ biz! (7, sətr 144). 
b) Amrak  oğlım,  amrak  ökügüm,  Yir  tengri  törümüşte  bay  yime 
bar,  yok  çığay  yime  bar...(istəkli  övladım,  yer  və  göy  törədikdən  varlı 
(bəy) yenə var, yoxsul yenə var...)(6,Altun yaruk, s.198-199 ) 
3.Eyni  xitabın  cümlədə  təkrar  olunması  ekspressivliğin  daha 
qüvvətli ifadəsinə xidmət edir: 
a) Ay  mung,  ay  mung,  yitürmis  men  isig  sever  amrak  adayımın! 
(Ey azap, ey azap, ben çok istekli aziz evladımı yitirdim...)(6,Altun yaruk, 
sətr 623 ) 
 
Uyğurca mətnlərdə xitabların nidalarla işlənməsinin özünəməx-
sus  xüsusiyyətləri  də  diqqəti  cəlb  edir.  Abidələrin  dilində  işlənən  bəzi 
xitablara  nidalar  sonda  şəkilçi  qismində  artırılaraq  müraciət,  iltica 
bildirir: 
a)  Ulug ilig beg+e! Biş yüz sığınlarka isig öz boşı birsün! (ey ulu 
hökmdar, be. Yüz sığır həyatını sədəqə olaraq versin). (5, §453) 
b)  Emgek+a ! (Ey istirab), (5, §343) 
c)  İligler  beglerning  kut  tengrisi+a!  (ey  hökmdarlar  və  bəylərin 
səadət tanrısı!) (5, §343) 
d)  Kut kolur biz Tengrim+e! Etüzümüzni küzeding, 
Üzütümüzni  boşunq!  (Səadət  umuruq,  ey  tantım;  Vücudumuzu 
saxlayın, Ruhumuzu azad edin!) (10, İlahi, s.79) 
e)  Bu  savnıng  baca  son  qınta  Maqastvi  tigin  ınça  tip  tidi:  Ay 
içilerim+a!  (bu  sözü  eşidib  üçüncü  Maqastvi  şahzadə  belə  ded: 
ay mənim böyük qardaşlarım!)(6, Altun yaruk,sətr 615) 
 
A.fon  Qaben  a,  ya,  ay, ey  nidaları  ilə  işlənən  xitablardan  bəhs 
edərkən “xitab edilən şəxsə sən, nəzakətli ifadə ilə isə siz deyilir. III şəxs 
tək seçilərsə daha çox rəsmi müraciət” olduğunu qeyd edir (5, §.453).  

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
66 
 
 
Türk dillərində xitabların qrammatik ifadə vasitələrini və leksik-
semantik  xüsusiyyətlərini  təhlil  edən  dilçi  alim  Ş.Orucova  “fərqli  türk 
dillərindən  əldə  edilən  nümunələrə  əsasən  uca  tanrıya  edilən 
müraciətlərin”  zəngin  olduğunu  və  istər  qədim  yazılı  mətnlərdə,  istərsə 
canlı danışıq dilində, istərsə də bədii sənət nümunələrində Allaha xitabın 
mühüm  yer  tutduğunu  qeyd  edir(2,  s.100-98).  Həqiqətən  də,  ədəbi 
mətnlər  əsasında  aparılan  araşdırmalar  nəticəsində  əldə  edilən  faktlar 
əsasında    “tanrıya”  edilən  xitabların  daha  çox  olduğunu  görmək 
mümkündür. Bu vəziyyət həm qədim türk  mətnlərində, həm də sonrakı 
dövrlərdə qələmə alınan türkdilli yazılı abidələrin dilində Tanrıya xitabın 
daha geniş yayıldığı müşahidə edilir. Bu mənada mətnlərin dilində nida 
olmadan meydana gələn xitablara aid nümunələrə rats gəlirik. Mətinlərdə 
“ey”,  “ay”  nidalarının  işlənmədiyi,  söz  sonuna  I  şəxs  tək  mənsubiyyət 
şəkilçisinin    (-ım,  -im,  -m,  )  əlavəsi  ilə  əmələ  gələn  xitablar  çoxdur:  Te-
ngrim,  oğlanım,  oğlım  və  s.  Əski  uyğurca  manixey  dini  məzmunlu 
“Xuastuanift” abidəsində oxuyuruq:  
Teŋrim,  emtı  men  Raymast  ferzind  ögünür  men  yazukda  boşunu 
ötünür men manastar xirza-h. “Tanrım, men Raymast övladı günahlardan 
azad olaraq yalvarıram. Bizi bağışla!”; Teŋrim yazukda boşunu ötünür biz  
“tanrım, günahlardan  qurtularaq yalvarırıq biz” (10, s. 178). 
Başqa  bir  uyğurca  manixey  məzmunlu  bir  şeirdə  eyni  formada 
xitablar işlənmişdir: 
a)  Körtle tüzün tengrim külügüm, küzünsüm, 
Körtle  güzün  tengrim  burkanım  bulunçsuzum...(Gözəl,  əsil  Tanrım, 
şöhrətlim,  qoruyucum!  Gözəl,  əsil  Tanrım,  bürhanım,  bulunma-
zım).(10,İlahi, s.102) 
b) Maha puruş, ulu er, suu-vikiranda şiri, 
    Manqqalım,  sizinge  yükünür  (Mahapuruşa,  böyük  ər, 
Sunvirkranda  şri;  Şöhrətlim,  sizə  ibadət  edirəm)  (10,  Türk  buddist 
şeiri, s.109) 
Fərqli  üsullarla  yaranan  xitablar,  qədim  uyğur  mətnlərinin  dilində 
əsasən əvvəlində  nidaların gəlməsi, xitabların  sonuna morfoloji elementlər, 
əksərən I şəxs tək mənsubiyyət şəkilçisiini artırmaqla ekspressiv-üslubi təsir 
yaranmışdır.  İnsan  bildirən,  başqa  canlıların  adlarını  bildirən  və  cansız 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
67 
 
əşyaların  və  mücərrəd  anlayışları  ifadə  etməsi  ilə  xitablar  üç  növə 
bölünür.  İnsana  aid  xitablarda  əsas  məqsəd  dinləyicinin  diqqətini  cəlb 
etməkdirsə,  qalan  xitablarda  əsas  məqsəd  ifadənin  təsirini,  ekspressiv 
gücünü artırmaqdır (11, s.218, 219) 
Dilin  rəngarəngliyini,  ekspressiv  çalarlığını,  müraciət  olunanın 
statusunu  və  şəxsi  keyfiyyətlərini,  müraciət  edənin  kimliyini  və 
cəmiyyətdəki  mövqeyini  əks  etdirən  xitabların  qədim  uyğurca  mətnlər 
kontekstində,  tarixi  dil  faktları  işığında  araşdırılması  onların  istər 
qrammatik-leksik, istərsə də semantik-üslubi, sintaktik vahid olaraq türk 
dilçiliyindəki mövqeyini təsbit etmək baxımından əhəmiyyətli olduğunu 
söyləmək olar.  
ƏDƏBİYYAT: 
 
1.Abdullayev  Ə.,  Seyidov  Y.,  Həsənov  A.  Müasir  Azərbaycan  dili. 
Sintaksis. IV hissə. III nəşr, Bakı, Şərq-Qərb nəşriyyatı, 2007, 424 s. 
2.Orucova, Ş. Ə. Türk dillərində xitab. Bakı, Nurlan, 2007, 200 s.  
3.Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis, III cild, Bakı, 1981. 
4.Dəmirçizadə  Ə.  M.  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  tarixi.  I  hissə.  Bakı, 
Marif, 1979,  
5.Gabain A. von. Eski Türkçenin Grameri (Çeviren: M.Akalın). Ankara: 
TDK, 2007, XXIII+313 s. 
6.Əski  türk  yazılı  abidələrinin  müntəxabatı.  (Tərtib  edəni,  ön  söz  və 
lüğətin müəllifi Ə.A.Quliyev).  Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1992, 
279 s.  
7.Малов, С.Е.. Памятники древнетюркской письменности. (Тексты и 
исследования). М.-Л.: 1951. 451 с. 
8.Şahbazova Z. Xitablar və onların linqvistik xüsusiyyətləri. Azərbaycan 
filologiyası:  İnkişafın  yeni  mərhələsi»  mövzusunda  Respublika  elmi 
konfransının  materialları,  Bakı,  2016,  “Bakı  Universiteti”  nəşriyyatı, 
səh.67-72. 
9.Azərbaycan  bədii  dilinin  üslubiyyatı.  Oçerklər.  Bakı,  Elm  nəşriyyatı, 
1970, 357 s.   
10.  Cəfərov N.Q. Qədim türk ədəbiyyatı müntəxabatı. Bakı: AzAtam, 
2004,  322 s. 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
68 
 
11. Руднев  A.Г  .  Синтаксис    осложненного  предложения  . 
Москва, Учпедгиз,
 
1959, 198 s. 
 
Гатиба Гулиева
 
Стиль-выразительные функции обращение в контексте  
древнеуйгурскийтекстов 
Резюме 
 
Некоторые  из  элементов,  участвовавших  в  формулировании 
предложения,  служат  для  точной  и  правильной  передачи  мысли.  К 
ним  относятся  вокативы,  императивные  и  вопросительные 
предложения, промежуточные предложения и обращение. Обращени-
еиграют  большую  роль  в  процессе  общения,  в  организации  речи,  а 
также предложения в рамках норм литературного языка. Обращение, 
которые  включают  слова  и  фразы,  используемые  для  обозначения 
чего-то  или  кого-то,  являются  одним  из  менее  изученных  языковых 
полей  с  точки  зрения  языковой  истории,  а  также  менее  изучены  в 
тюркологии. В этом смысле важно определить положение обращение, 
проанализированных  как  элементы,  не  имеющие  синтаксического 
отношения с другими частями предложений в тюркской лингвистике 
на  основе  исторических  фактов  и  определения  его  стилистических 
функций. 
Gatiba Guliyeva 
Style-expressive functions of adresses in the context of  
Аncient Uigur Тexts                                                           
Abstract 
 
Some of the elements participated in formulating the sentence serve 
to convey thought precisely and correctly. These include the vocatives, 
imperative  and  interrogative  sentences,  intermediate  sentences,  and 
addresses.  Adresses  play  great  role  during  the  communication,  in  
organizing  of  speech,  as  well  as  of  sentence  in  the  frame  of  literary 
language  norms.  Adresses  which  have  a  certain  stylistic-expressive 
functions  in  language  are  used  to  refer  to  different  individuals, 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
69 
 
personalities,  abstract  entities.  The  adresses  that  include  words  and 
phrases used for referring to something or someone are one of the less 
studied linguistic fields in terms of language history, also less learned in 
Turkology. In this sense, it is important to determine the position of the 
adresses  analyzed  as  elements  which  have  not  syntactic  relation  with 
other  parts  of  sentences  in  Turkic  linguistics  on  the  basis  of  historical 
facts and to define its stylistic functions.