Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

 
xarakteri  daşımış,  “quş”  konsepti  ilə  bağlı  frazeologizmlərin  üslubi 
xüsusiyyətləri tam açıqlanmamışdır (1, 9). 
Quşlarla  əlaqədar  olan  frazeologizmlər  xalqın  milli  xarakterini 
anlamağa  və  tarixini  öyrənməyə  imkan  verir.  Zoonimlərlə  formalaşan 
frazeologizmlərdə  konseptual  metaforaların  tədqiqi  ornitonim-
komponentlə  zoonimlərin  metaforik  istiqamətini  müəyyən  edir.  Nitqdə 
ornitonimlər  mahiyyətcə  geniş  və  rəngarəng  şəkildə  işlənir.  Onlar    daha 
çox üslubi, metaforik mənalarla obrazlılıq yaradaraq ornitonimlərlə əlaqədar 
olan  hadisələri  ifadə  edir.  Azərbaycan  dilində  “quş”  komponentli 
frazeologizmlər bunlardır:  quş, quş olmaq, quş qoymaq, quşu qonmaq, quş 
uçurmaq,  ömür quşu, könül quşu, məhəbbət quşu, dövlət quşu, iki vətənli 
quş,  azad  quş,  quş  südü,  quş  iliyi,  quş  dili,  quş  yuxusu,    quş  xislətli,  quş 
cəldliyi, hansı yuvanın quşu, quş həddinə düşmək, quş göz, quş quşluğu ilə 
və  s.Bu  frazeologizmlər  natural  kateqoriyaya  aiddir.  S.Skorupka 
frazeologizmləri  natural  və  konvensional  növlərə  ayıraraq  yazır:  ”Natural 
frazeologizmlər müxtəlif dillərdə bir-birindən asılı olmadan  şifahi şəkildə 
yaranır, belə ki, onlar ümumi əsasa malikdirlər ki, bu da inkişafın ümumi 
şərtləri  altında  insanın  təbiətin  müxtəlif  hadisələrini,  həyatını  və 
heyvanların  davranışını  müşahidə  etməsi  ilə  əlaqədardır;  bununla  da 
leksemlərdə  məcazi  mənaların  ümumi  qanunları  inkişaf  edir  ki,  onlar 
frazeologizmləri  əmələ  gətirir  (2,  125).  Bir  dildə  insanın  heyvanların 
həyat  və  davranışlarını  müşahidə  etməsi  ilə  əlaqədar  yaranan 
frazeologizmlər  digər  dildən  leksemlərin  tərkibi  ilə  fərqlənir,  bu 
funksiyada requlyar çıxış edən frazeologizmlərdən və bu fikri ifadə edən 
sözlərdən  fərqlənir.  Onların  yaranmasının  ümumiliyi  isə  müxtəlif  xalqlar 
üçün  maddi  əsas  ov,  heyvandarlıq  və  əkinçilik  olmuşdur,  bundan  əlavə  – 
xalqların mədəni inkişafının ümumiliyi, dünyagörüşü, inamlar,  dini və ruhi 
zənginlikləri ilə bağlıdır. 
“Azərbaycan  dilinin  frazeologiya  lüğəti”ndə“quş  bişirmək”(qorx-
maq), “quş qondarmaq”(uydurmaq), “quş olub göyə uçmaq”, “quş südü”, 
“quşu  qonmaq”,  “quşu  gözündən  atmaq”,  “quşu  havada  tutmaq”  kimi 
ifadələr verilir (3, 108-109). N.Seyidəliyevin “Frazeoloji lüğət”ində də“quş 
da keçə bilməz”, “quş gəlsə qanad salar, qatır gəlsə dırnaq salar”, “quş 
kimi  uçmaq”,  “quş  olub  göyə  çəkilmək”,  “quş  səkə  bilməz”,  “quşu 
qonmaq” kimi ifadə və cümlələr göstərilmişdir (4, 191). “Azərbaycan dili-
nin izahlı lüğəti”ndə “quş südü”, “quş-quş olmaq”, “quşu qonmaq” kimi 
ifadələr qeydə alnır (5, 224). Q.Məhərrəmli və R.İsmayılovun “Azərbaycan 
dilinin frazeologiya lüğəti”ndə “quş buraxmaq”, “quş da keçə bilməz”, 
“quş dili oxumaq”, “quş qoymaq”, “quş südü”, “quşu gözündən vurmaq”, 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
80 
 
“quşu qonmaq”, “quşla şah seçmək”, “quş südü ilə böyütmək”kimi ifadələr 
yer  tutur  (6,  198).  Göründüyü  kimi,  “quş”  sözünün  iştirakı  ilə  zəngin 
frazeologizmlər vardır. 
Son  dövrlər  koqnitiv  dilçilikdə  konsept  məsələsinə  dair  bir  sıra 
tədqiqat işləri məlumdur. Müxtəlif semantikalı sözlərin dildə oynadığı rol, 
onların  təfəkkürdəki  yeri,  assosiativ  əlaqələri  sahəsində  tədqiqat  işləri 
aparılır.  Bu  cəhətdən  “quş”  konsepti  daha  böyük  araşdırma  mövzusu  ola 
bilər.  F.Vəliyeva  yazır  ki,  Azərbaycan  və  ingilis  dillərinin  frazeoloji 
sistemində  ornitonim  komponentli  frazeologizmlərin  leksik-semantik 
təhlilində antroposentrik ölçü meyarlarına istinad  edilir (7, 3-7). Bunun 
özü həmin mövzunun aktuallığını bir daha artırır. 
X.Yolçuyeva  qeyd  edir  ki,  hər  bir  frazeoloji  vahidin  əsasında 
əşyalar  və  hadisələr  haqqındakı  mədəni-tarixi  təsəvvürləri  əks  etdirən 
konseptlər dayanır. Bu vəziyyət sübut edir ki, frazeologiyada invariantlıq 
leksikaya nisbətən mücərrəd səciyyə daşıyır (8, 18). Əşya və hadisələrin 
məntiqi-əşyəvi məzmunu və onları əks etdirən tarixi-mədəni təsəvvürlər 
konsept məzmunu təşkil edir. Konseptlər öz məzmununa görə dünyanın 
dil  mənzərəsinin  vacib  fraqmentlərindən  ibarətdir.    Konseptlərin  və 
konsept  sahələrinin  elmi  sistemləşdirilməsi  xalqın  yaddaşındakı  təbii 
əşyəvi  sistemləşməni  təkrar  edir.  Məsələn,  müsbət  emosiya  mənası 
daşıyan  frazeoloji  vahidlərin  konseptual  əsası  baza  konseptləri  nöqteyi-
nəzərindən  xüsusi  maraq  kəsb  edir.  Təbii  ki,  heç  də  bütün  pozitiv  və 
neqativ  hisslər  frazeologiyada  öz  əksini  tapmır.  Burada  ümumxalq  və 
ümumi assosiativ xüsusiyyətlərin rolu əsasdır. 
“Quş”  sözünün  iştirakı  ilə  formalaşan  metaforik  birləşmələr 
quruluş  etibarilə  müxtəlifdir.  Təyini  söz  birləşmələrinin  bütün  növləri 
üzrə ifadələrə rast gəlmək olur; “quş” sözü isə həm birinci, həm də ikinci 
komponent kimi çıxış edə bilir. 
I növ təyini söz birləşməsi şəklində olanornitonim tərkiblilər: Azad 
bir  quşdum,  Yuvamdan  uçdum  (C.Cabbarlı);  Ürək  sinəsində  çırpınıb 
dedi:-Ürəyəm. Kövrəyəm, qanadlanmışam, Get! Tərəddüd etmə! Qanadlı 
quşam(M.Dilbazi); Yəqin etdilər ki, o sevimli quş Burdan düz Mədain 
şəhrinə uçmuş (N.Gəncəvi); Torpaq acgöz bir quşdur, ən gözəl dənsən 
ona (İ.Hüseynov). 
II  növ  təyini  söz  birləşməsi  şəklində  olan  ornitonim  tərkiblilər: 
Səhər  quşu  səhərtək  bəndə  düşdü,  Aya  tor  quran  fələk  özü  kəməndə 
düşdü;Tutdu  ümid  quşu  budaqda  qərar,  Açıldı  söhbətə  geniş  bir  diyar 
(N.Gəncəvi);  Müjdəylə  qanadlandı  şadlıq  quşu  Ülkərə,  Yeddi  lələk 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
81 
 
saldırdı  bu  uçuşu  Ülkərə  (N.Gəncəvi);  Qızla  uşaqlar  göyün  yeddi 
qatında baxt quşunun belində yol gedirdilər (“Naşükür qız” ). 
Qeyd edək ki, II növ təyini söz birləşməsi şəklində olan ifadələrə 
daha çox rast gəlinir. Bu cərgədə bədii ədəbiyyatda“söz quşu bülbülləri, 
can  quşu,  nəsihət  quşu,  fikir  quşu”(N.Gəncəvi),  “ömür  quşu,  könlüm 
quşu”(M.Dilbazi),məhəbbət quşu (S.Rəhman) və s. kimi ifadələr diqqəti 
cəlb edir. 
III  növ  təyini  söz  birləşməsi  şəklində  olan  ornitonim  tərkiblilər: 
İndi  bildinizmi  molla  Qara  hansı  yuvanın  quşudur?(C.Gözəlov);  Hər 
ikisi  bir  yuvanın  quşudur(C.Zeynalov);  Uçdu  könlünün  quşu  səssiz-
səmirsiz göyə; Başladı pərvaza canının quşu, Dili söz tutmadı, pozuldu 
huşu;  O  gündən  ki,  yaşı  on  dördü  aşdı,  Biliyinin  quşu  qol-qanad  açdı 
(N.Gəncəvi);Mürşüd.  İcazə  ver,  əzizim,  bu  axırıncı  gün  də  iş  uğrunda 
canımı  fəda  eləyim,  sonra  ömrümün  quşunu  qəfəsə  salıb  açarını 
həmişəlik  verəcəyəm  sənin  əlinə  (S.Rəhman);Biz  milis  işçiləri  adamın 
gözlərinə  baxanda  bilirik  o  nəyuvanın  quşudur  (C.Gözəlov);İkimiz  də 
bir quşun yumurtasıyıq, eyni tipli adamlarıq (C.Əmirov). 
Dilimizdə  fəal  işlək  olan  metaforik  ifadələrdən  biri  “quş  dili”dir. 
Bu  ifadə  barədə  M.Adilov  yazır:  “E.ə.  965-928-ci  illərdə  hakimiyyət 
sürmüş olan Süleyman İbn Davud (Süleyman peyğəmbər) haqda Şərqdə 
çoxlu  əfsanələr  vardır.  Süleyman  həm  də  bütün  heyvanların,  quşların 
dilini  bilirmiş...Görkəmli  fars  sənətkarı  Fəridəddin  Əttar  bu  əfsanə  ilə 
əlaqədar  olaraq “Məntiq-üt-tüyr” (“Quşların nitqi”) adlı  fəlsəfi  poeması 
çox  məşhurdur.  Sufizm  görüşləri  və  rəvayətləri  əsasında  yazılmış  bu 
əsərin  iştirakçıları  quşlar  olub,  öz  “quş”  dillərində  danışırlar.  Buradakı 
“quş  dili”  ifadəsi  həqiqi  mənadan  əlavə,  bir  də  daha  çox  rəmzi,  sufi 
təriqətinə  xas  bir  dil  mənasını  da  bildirir.  Odur  ki,  sufizmdən  xəbəri 
olmayanlar  üçün  bu  dil  müəmmalı,  sirli,  anlaşılmaz  bir  dil  olaraq 
qalır...Tədricən,  ümumiyyətlə,  anlaşılmaz,  qəliz  ibarələrlə  dolu  dilə  “quş 
dili”  deyilməyə  başladı  (9,  160).  “Quş  dili”  ifadəsinin  təriqət  məzmunu 
daşıması fikrinə İ.Nəsimidə də  rast gəlirik: Bu quş dilidir; Onu Süleyman 
bilir ancaq. 
Bədii  ədəbiyyatda  “quş  dili”  ifadəsi,  bir  qayda  olaraq,  çətin  dil 
anlamında işlədilir. Lakin bəzən bədii ədəbiyyatda “quş dili” ifadəsi həqiqi 
mənada işlənir. Məsələn: Budağa qonmuş sarıköynəyi görəndə Orxan ona 
yaxınlaşır. Quş dilində nə deyirsə, sarıköynək də öz dilində xeyli danışır; 
Quşların  dilini  bilən  Orxan  azad  torağayla  dustaq  sarı  bülbülün  bu 
söhbətlərini  eşidəndən  sonra  daha  da  yaxşı  bildi  ki,  bütün  quşlar  azad 
yaşamaq istəyir (M.Rzaquluzadə); İlahi, sən mənə quş dili öyrət, Uçmağı 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
82 
 
özüm  də  öyrənə  billəm  (R.Rövşən);Bir  gün  padşahın  yadına  düşdü  ki, 
onun quş dili bilən bir vəziri var, onu  çağırıb dedi( “Yetim İbrahim”). 
“Quş dili” ifadəsi “Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti”ndə belə 
izah  olunur:  quş  dili  oxumaq  –  şirin  dilə  tutmaq,  gözəl  sözlər  deyərək 
yola gətirmək, bir şeyi qəbul etdirmək – dil tökmək (6, 198). Bu ifadənin 
həmin  mənalarına  bədii  ədəbiyyatda  rast  gəlirik.  Məsələn:  Nə  qədər  ki 
evdə 
idik, quş  dili
oxuyardılar; Mənə quş dili  oxuyurdun,  səndən  başqa 
heç kəsi sevməyəcəyəm (M.Əlizadə); Yana-yana kül oldum, Bir əsmərə qul 
oldum, Quş dili bilməz ikən,yar, yar, Oxudum, bülbül oldum (Mahnıdan). 
Bəzən  “quş  dili”  ilə  yanaşı,  “sərçə  dili”  ifadəsi  də  bənzətmə  mə-
qamında  işlədilir.  Məsələn:  Əgər  o  sərçə  dilini  bu  şələsaqqalın  qədər 
uzatsan, dibindən kəsilmiş bil! (S.Rəhimov). 
“Quş  dili”  ifadəsi  ilə  yanaşı,  “qarğa  dili”  ifadəsi  də  dilimizdəiş-
ləkdir.“Qarğa dili” ifadəsi frazeologizm kimi də işlənir. “Qarğa dili” ifadəsi 
barədə  M.Adilov  yazır:  ”Xalq  dilində  aydın  olmayan,müəmmalı  danışıq 
tərzinə  deyilir”  ”Qarğa  dili”  ifadəsi  daha  geniş  mənaya  malik  olan  quş 
dilinin bir növüdür. “Quş dili” isə klassik Şərq ədəbiyyatında sufi terminləri 
ilə doldurulmuş gizli, dolaşıq, anlaşılmaz dilə deyilir...Beləliklə, “qarğa dili” 
səciyyəvi bir sufi-hürufi jarqonudur (9, 79). 
Məsələn:İsmayıllı  rabitə  şöbəsinin  teleqrafçısı  Ə.Sadıqov  yoldaşa. 
Sizin verdiyiniz teleqramlar qarğa dilində yazıldığına görə onları heç kəs 
oxuyub  başa  düşə  bilmir.  Buna  görə  də  bu  qara  qarğanı  sizə  hədiyyə 
verirəm  ki,  göndərdiyiniz  teleqramları  insan  dilinə  tərcümə  edib 
vətəndaşlara  başa  salmaqda  işinizə  kömək  etsin  (“Kirpi”,  1964№24); 
Rəis hirsləndi: - Qarğa dili danışma, sözünün canını de (“Sürücü, sanitar, 
at və qarışıq ştat”,“Kirpi”, 1969№6); Fatı. A kişi, qarğa dili danışırsınız, 
nədir?  (S.Rəhman,  “Hicran”);  C.Gözəlovun  “Qələmin  ucu,  qılıncın 
gücü” adlı felyetonunda Bakı poçtunun anlaşılmaz teleqrafının sözlərini 
“qarğa dili” adlandırır (Felyetonlar, 1977, s.261). 
“Quş”  sözünün  iştirakı  ilə  formalaşan  metaforik  ifadələrdən  biri 
“quş  südü”  ifadəsidir.  Bu  ifadə  dildə  emosional-ekspressiv  çalar 
yaratmaq  məqsədilə  işlədilir.  F.Vəliyeva    mifoloji  təfəkkürdən 
qaynaqlandığını  və  xalq  əsatir  və  inanclarına  söykəndiyini  göstərərək 
qeyd  edir  ki,  reallıqda  mümkünsüz  olan  “quş  südü”  anlayışı  ilə  bağlı 
ifadə  universal  status  kəsb  edir  (7,  13).  Quş  südü  –  tapılmaz  şey,  heç 
yerdə mövcud olmayan xəyali bir şey anlamındadır (6, 198).“Quş südü” 
ifadəsinin ən qədim variantını Petroni işlətmiş, fiosof Anaksaqor isə bu 
ifadəni  dedikdə  yumurta  ağını  nəzərdə  tutmuşdur  (9,  125).  Bədii 
ədəbiyyatda  “quş  südü”  ifadəsi  daha  çox  tapılmayan  bir  şey  haqqında 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
83 
 
danışarkən  işlədilir.  Məsələn:  Deyirlər  bir  yekəsini  də  bu  yaxınlarda 
açıblar. “Moskva “ univermağı! Deyilənə görə, içində quş südü də var 
(Ş.Qurbanov);  Masanın  üstündə  quş  südündən  başqa  hər  şey 
vardı(İ.Hüseynov); Bağın var, qarğaya məhəbbət etmə, Quşun var, quş 
südü  ardınca  getmə  (N.Gəncəvi);  Uzunsov  bu  mağazaya  bir  dünyanı 
sığışdırmışdılar  sanki,  burada  hər  nemət,  bəlkə  quş  südü  də  tapmaq 
olardı (K.Əşrəfoğlu); Düyməni basdı, siyirmə açıldı; orda quş südündən 
tutmuş hər növ içki, qırmızı-qara kürü, qırqovul soyutması, qaz ciyərinin 
paşteti, cürbəcür buterbrodlar vardı (K.Nəzirli). 
Qeyd  edək  ki,  bəzən  eyni  məzmunda  “quş  iliyi”  ifadəsi  işlədilir. 
Məsələn:  Hərdənbir  könlünə  çığırtma,  cücə-plov  düşüb,  “iştahasızlıq 
xəstəliy”inə tutlan adamlar bir bəhanə ilə quş iliyi, can dərmanı tapılan 
fermaya təşrif gətirirlər (C.Gözəlov). 
Dildə metaforlaşmanın müxtəlif növ və formaları vardır. Bunlardan 
biri də müqayisə-bənzətmə qoşmasının  iştirakı  ilə  yaranandır.  Müfəssəl 
təşbeh  xarakterli  bu  ifadələrdə  açıq  bənzətmə  özünü  göstərir.  K.Əliyev 
müqayisələr arasında ənənəvi müqayisəni ayırır və onun haqqında yazır: 
“Ənənəvi  müqayisələr  “kimi”  qoşmasının  köməyilə,  elə  bil,  sanki 
qoşması ilə, habelə dönmək, düşmək, daraşmaq və s. feillərlə düzəlir (10, 
17).  “Quş  kimi”  ifadəsi  məzmunca  geniş  olub,  müxtəlif  assosiativ 
münasibətləri  ifadə  edir  ki,  bunlar  həmin  ifadənin  əlaqəyə  girdiyi  digər 
sözlə münasibətdə meydana çıxır. Rus dilində ”quş kimi” frazeologizmi ilə 
düzələn sözlər E.R.Malefeyeva tərəfindən tədqiq olunmuşdur (11, 95-111). 
“Quş  kimi”  ifadəsi  yerindən  asılı  olaraq  müxtəlif  semantik 
münasibətləri  ifadə  edərək,  hər  bir  halda  rəngarəng  funksional-qrammatik 
vəzifə  yerinə  yetirir;  onlar həm  ayrıca  cümlə  üzvü,  həm  də  hər hansı  söz 
birləşməsinin daxili komponenti olur. Bu zaman həmin ifadə quşa aid hər 
hansı əlamətlə birlikdə işlənir.  Məsələn: Quş kimi ötdülər səs salıb bağa 
(N.Gəncəvi);Müseyibin  ürəyi  quş  kimi  çırpınmışdı,  sevincdən  az  qala 
huşunu itirmişdi (Ə.Hacızadə); Gördüm ki, hələ sən – İpdən atlanan, Quş 
kimi qanadlanan Sadəcə bir uşaqsan! (M.Dilbazi);Eh, bilsə ki, mən onu nə 
qədər  sevirəm,  quş  kimi  uçub  gələr  (Ş.Qurbanov);  O  görür  qızının  yazıq 
halını, Qəfəsdə quş kimi özünü yeyir (S.Vurğun). 
Bəzən  həmin  ifadə  tərkibindəki  “quş”  sözü  ümumilik  yox, 
konkretlik ifadə edir və müqayisə obyekti də konkret olur. Məlumdur ki, 
ayağından asılan bir quş var—anadil quşu. S.Vurğun bir neçə əsərində bu 
quşdan  ya  bəhs  edir,  ya  da  ondan  müqayisə,  təşbeh  kimi  istifadə  edib, 
güclü  metaforlaşma  yaradır.  Məsələn:Gecələr  süyrülüb  yatacağından, 
Asılır quş kimi öz ayağından (S.Vurğun). 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
84 
 
Digər halda“quş” sözünə aid verilən xüsusiyyət quşun görünən, ilk 
baxışda  diqqəti  cəlb  edən  cəhəti  deyil,  daxili  məzmuna  aid  cəhəti  olur.  
Deyirlər, sevəndə adam quş kimi olur  (S.Rəhman); Quş kimi qalxdılar 
birdən yəhərə (N.Gəncəvi, “Xosrov və Şirin”); Qırat yel kimi əsdi, quş 
kimi uçdu (“Koroğlu”). 
.....Qonaq da köçəri bir quşa bənzər, Yalnız ev sahibi uçan deyildir 
(S.Vurğun, ”Aygün” poeması);  
Bəzi  hallarda  “quş”  söz ü  “kimi”  qoşmasının  sinonimi  olan  “tək” 
sözü və ya danışıq dilinə aid olan “sayağı”, “misali” sözləri ilə işlənib eyni 
funksiyada çıxış edir.Məsələn: İnsan ki var, quş misalı bir şeydir. Bu gün 
burdadır, sabah ayrı yerdə (S.Rəhman). Əlləzoğlu... nazik armud saplağına 
oxşayan  boğazını  qəribə - quşsayağı  uzadıb  udqundu...(İ.Hüseynov);  Pəri 
çıxıb  sudan  quştək  silkindi,  Paltarını  geyib  Şəbdizi  mindi;  Quştək  bağla-
dılar  göyləri  yerə(N.Gəncəvi);  Düşmanın  üstünü  quştək  aldıran,  Aslanlar 
dişindən  ovlar  saldıran,  xaqanlar  başına  şeşpər  çaldıran  Qulac  qollar 
buran qoç Koroğludur(“Koroğlu” dastanı). 
Müqayisə  məqamında  bəzən  qoşmalardan  deyil,  leksik  vahidlərdən 
istifadə olunur; bu zaman sintaktik vahid səviyyəsində qarşılaşdırma özünü 
göstərir  və  metaforlaşma  bu  şəkildə  meydana  çıxır.  Məsələn:Qonaq  da 
köçəri bir quşa bənzər, Yalnız ev sahibi uçan deyildir (S.Vurğun). 
“Quş” sözü ilə yanaşı, müxtəlif quş adlarından da metaforlaşma faktı 
kimi istifadə olunur. Məlumdur ki, ümumi quş keyfiyyətləri ilə yanaşı, hər 
quşun da özünün fərdi keyfiyyətləri vardır ki, onlar müvafiq olaraq, kişilərə 
və ya qadınlara aid edilir. Təbii ki, bütün quş adları metaforlaşdırılmır; bu 
zaman  məlum  və  xüsusi  ,  fərqləndirici  xüsusiyyətə  malik  olan  quş 
adlarından daha çox istifadə olunur. Bu quşların bəziləri müsbət, digərləri 
mənfi  keyfiyyətləri  ilə  müqayisəyə  cəlb  edilir  və  elə  bu  keyfiyyətləri 
əsasında metaforlaşır. 
 Məsələn:  İstəsən  mahtabtək  bir  gülüşündən  İşıldaquş  kimi  nur 
saçaram mən (N.Gəncəvi); İnsan da qağayı kimi özünü fırtınaya təslim 
edib  ölməlidir  (B.Vahabzadə);  Ramazanov  qarğa  kimi  bu  idarənin 
başından uşub o biri irəli uzadıb havanı iyləyə-iyləyə həyəti dolaşmağa 
başladı  (F.Eyvazlı);  Yerdən,  göydən,  sulardan  aldığı  xəraca  baxanda 
İsgəndər  tovuz  quşu  kimi  qanad  açdı,  pərvazlandı,  qürrələndi 
(“İsgəndərin  quşlar  padşahından  xərac  alması”  nağılı);  Necə  deyərlər, 
hacıleylək  kimi  o  yuvadan  bu  yuvaya,  bu  yuvadan  o  yuvaya  uç,  qon 
(C.Gözəlov);  Bir  də  diqqət  eləyəndə  gördü  budu,  Koroğlu  Qıratın 
üstündə elə gəlir, elə gəlir ki, ley kimi; Qızılquş kimi bir dəfə meydanı 
dolanıb  dedi;Koroğlu  özü  də  misri  qılıncı  belinə  bağladı,  qalxan  asdı, 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
85 
 
nizə  götürdü,  sıçrayıb  tərlan  kimi  Qıratın  belinə  qondu;  Qırat  dörd 
ayağını  yığışdırıb  qızılquş  kimi  sıçradı,  uçurumun  o  tərəfinə 
düşdü(“Koroğlu”); Əlində pul olandan sonra bülbül kimi danışacaqsan; 
Qaranquşlar  kimi  həmişə  bir-birinizi  tapırsınız;Sərçə  kimi  bir  yerdə 
qərar  tutmursan;  Yenə  göyərçinlər  kimi  nə  baş-başa  vermisiniz? 
(S.Rəhman); Hamısı tutuquşu sayağı, eyni cürə, yastı-yastı danışır, eyni 
vaxtda yatıb eyni vaxtda dururdu (S.Rəhimov).Elə hallar da olur ki, eyni 
bir quşun müxtəlif keyfiyyətləri ayrı-ayrılıqda metaforlaşdırılır və fərqli 
üslubi  məqam  formalaşdırılır.  Məsələn:  Sən  yerlərini  sadala,  mən  də 
tutuquşu  kimi  təkrar  edim  (C.Əmirov);  Dəlilər  tutuquşu  kimi  doluş-
dular zəmiyə(“Koroğlu”);  
Azərbaycan  və  ingilis  dilində  zoometaforizmləri  tədqiq  edərkən 
A.Hacıyeva  yazır:”  Tədqiqat  göstərir  ki,  danışıq  dilində  və  bədii  üslubda 
insanları  mənfi  cəhətdən  səciyyəndirən  zoometaforimlər  onları  müsbət 
cəhətdən  səciyyələndirən  zoometaforizmlərdən  daha  çox  və  rəngarəngdir” 
(12).    Quş  adlarından  istifadə,  bir  tərəfdən,  quşların  özünün  xarakteri  ilə, 
digər tərəfdən, onu işlədən şəxsin münasibətindən asılıdır. Müsbət mənada 
quş adları müraciət məqamında əzizləmə məqsədilə işlədilir. Məsələn: Sən 
gözəl  ana,  istəkli  ömür-gün  yoldaşı,  qayğıkeş  ana  idin...Mənim  ağ  Qu 
quşum...(Ə.Azayev);    Müsbət  məzmunlu  quş  adı  mənfi  obrazın  dilində 
kinayə məqamında, yaxud yazıçı tərəfindən gülüş doğurmaq üçün istifadə 
edilir. Məsələn: Dursun ...Sən bir bürüştə hə de, dönüm səninçün qırğıya, 
sığırçına, bildiçinə, sağsağana, qarğaya (S.Rüstəm); Səlim bəy. Aha...Bağ-
çamıza qonmuş göyərçin, Allah göndərmişdir onu mənimçün (S.Rüstəm); 
Mirzə  Qərənfil.  Fikirləş,  fikirləş,  mənim  tovuzum!  Sənubər.  Yenə  quş? 
Mirzə  Qərənfil.  Quş  olmayıb  nə  olacaq  ki?;  Ey  mənim  laçınım!... 
Ürəyimi  sındırma,  mənim  bildirçinim...bura  gəl,  mənim  qaranquşum! 
Yaxşı, yaxşı, gəl incimə, mənim kəkliyim...(S.Rəhman); Amma, qədeş, bu 
stüardessalar  yerdə  çox  qalmırlar  ha,  çayka  quşudurlar,  uçmasalar, 
yaşaya bilməzlər (K.Əşrəfoğlu). 
Bəzən elə hallarla rastlaşmaq olur ki, həm kişi, həm qadın cinsinə 
eyni dərəcədə mənfi münasibəti əks etdirən quş əlaməti ilə müraciət olunur. 
Məsələn: Ay sənin ciyərin dağlansın! Mənə xoruz-beçə deyirsən?;  Sürünüb 
getməzsən, a çarxı xoruz? Istəyirsən paya götürüm?; Fatma xanım. Ay qız, 
sən öyrətmədin gədəni ki, mənə xoruz-beçə desin, a səni görüm dilik-dilik 
olasan (N.Vəzirov); Bıy, bu cənnət cücəsinin də dili varmış (Anar); Mən 
sizin üçün robot olmalıyam! Tutuquşu olmalıyam! (Ə.Azayev); Özünə gəl, 
küçük. Sən hələ cücəsən. Yumurtadan təzə çıxmış tüksüz cücə(E.Elatlı). 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
86 
 
Dilimizdə  maraqlı  ifadələrdən  biri  “qarğa-quzğun”  sözüdür. 
Əslində  dildə  ayrılıqda,  müstəqil  işlənmə  xüsusiyyətinə  malik  olmayan 
bu sözün defislə yazılıb bir söz kimi dərk edilməsi, bir tərəfdən, fonetik 
keyfiyyəti,  yəni  vahid  intonasiya  ilə  deyilməsi  ilə  bağlıdırsa,  digər 
tərəfdən, güclü metaforlaşma ilə əlaqədardır. Maraqlıdır ki, bu ifadə, bir 
qayda  olaraq,  müqayisə-bənzətmə  qoşması  ilə  işlənir.  Məsələn:  Belə 
dönəndə gördü budu, bir dəstə atlı da bu biri küçədə, olar bir üç-dörd 
yüz  əsgəri  qatıb  qabağına  qarğa-quzğunkimi  qova-qova  gətirir 
(“Koroğlu”); Dayanın, dayanın, qarğa-quzğun kimi  tökülməyin üstümə 
(S.Rəhman);Bəzən  də,  əksinə,  eyni  mətndə,  cümlədə  müxtəlif  quşlarla 
bağlı  metaforlaşmalar  qarşılaşdırılır.  Məsələn:  Qəlbi  sıxılırdı  qara 
qarğadan, Qarğatək qaraydı gözündə cahan; Tərlantək cumurdu dərəyə, 
dağa, Sanki  tərlanını çalmışdı  qarğa; Halal  ye,  tərlantək halal  ov ara, 
Bənzəmə  leş  üstə  qonan  quşlara  (N.Gəncəvi);Fərman.  Bu  saat  şefimi 
çağırım, onda bülbül kimi ötərsən (S.Rəhman); 
Qeyd  edək  ki,  əsasən,  çöl  quşları  metaforlaşdırılsa  da,  bəzən  ev 
quşlarının da metaforlaşma faktına rast gəlmək olur. Məsələn: Pəzəvəng 
milis nəfəri xoruz kimi üstünə pırpızlandı (Ə.Azayev); Qaz kimi başını 
irəli  uzadıb  yarıbükülü,  yaltaqlıqla  gülümsəyərək...bir  sıra  rabitəsiz 
suallar  verməyə  başladı  (C.Əmirov);Sünbül  isə  hind  toyuğu  kimi 
qızarardı  (S.Rəhimov);  Müsəlman.  Cücə  kimi  dənlərəm  sizi 
(C.Cabbarlı). 
Quş  adları  ilə  formalaşanmetaforik  ifadələr  çox  zaman  təyinedici 
söz  və  ya  birləşmələrlə  işlənir.  Təyinedici  üzv  həqiqi  olduğu  kimi, 
məcazi  mənada,  daha  doğrusu,  epitet  səciyyəli  də  ola  bilir.  Bu  zaman 
metaforlaşma həm müqayisə-bənzətmə qoşmaları ilə, həm də müqayisə-
bənzətmə modal sözləri ilə, həm də müvafiq leksik vahidlə, xüsusən də 
feillə  baş  verir.  Məsələn:  Gecə  qaranlıqdı.  Dağın  üstünə  Sankiqara 
qarğa qonmuşdu yenə. Dağ asılmış kimi qanadlarından Ağır tərpənirdi o