Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
beşik-kərtmə, yevərmək, donatmaq, doyurmaq, doyum, armağan,
sadağa, yığlamaq, dağlamaq, ağırlamaq, baş endirmək, əl açıb (salıb) oynamaq, şadlıq çalmaq, sağraq sürmək, dilbənd salmaq, ov ovlamaq, at səgirtmək, nişana atmaq, aşıq oynamaq, süfrə çəkmək, yüzük keçirmək, alqış, qarğış, ərgənlik, kəsim, pəncyek, ilğar, xərac, əsrük, buyruq, tutsaq, yesir, çəri, çavuş, tümən, ləşkər, yağı, qırım, ortac, oynaş, nökər, naib, dayə, ərən, əvrən, aqınçı, qırış günü, sağış günü, ayna günü, çayır, çəmən, bağ, bostan və s. (2, s.136). Dastanda etnoqrafik leksikaya aid olan silah, yaraq-əslihə və alət adları: Dəynək, çomaq, çəkən, köndər, sapan, gürz, yay, ox, dəmrən, yalman, cida, süngü, qılınc, qalxan, sadağ, qamçı, qəbzə, topuz, biçaq, çaqmaq, sancaq, ələm, tuğ, qanara, çəngəl, iyər, üzəngi, cilov, duşaq, buqağu, yügən, nal, sicim, kəndir, qazan, küpə, külüng, yüzüg, ələk, dağarcıq, badiyə, ayaq, surahi, naqara, zurna, kos, davul, qopuz, aqça, batman, ipək, qulp, qusqun, xaliçə, qalı, keçə, dəstmal, bez, yorğan, döşək, yasdıq və s. (2, s.136). Görkəmli professor Ə.Dəmirçizadə son olaraq monoqrafiyasında göstərir ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının lüğət tərkibi haqqında bəhs açarkən, əlbəttə, lüğət tərkibini təşkil edən sözlərin hər qrupundan danışmaq lazım gələrdi. Lakin biz belə etmədik. Biz burada, daha çox Azərbaycan ümumxalq dilinin təşəkkül etmə dövrünü və prosesini, eləcə də “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları ilə bilavasitə bağlı olan bir sıra məsələləri aydınlaşdı- rmaq nöqteyi-nəzərindən birinci dərəcəli əhəmiyyətli saydığımız söz qruplarından müxtəsərcə bəhs etməklə hələlik kifayətləndik.” (2, s.136- 137). Azərbaycan dilində habelə başqa türk dillərində tarixən işlənmiş bir çox yemək adları da var ki, bəziləri müasir dilimizin lüğət tərkibində müşahidə olunmur. Məsələn, yəxni, top, şişlik, qəylə, qaurma, bazlamac (bozlamac variantınada təsadüf edilir). “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında yemək adlarına bol-bol rast gəlmək olur: Aş, azuq, ayran, süd, qaymaq, penir, qımız, un, yoğurd, köməc, ətmək, şülən, şişlik, sucu, yəxni, boğma, bozlamac, şərab və s. “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində işlənmiş bir çox yemək adlarının təhlilini vermək istərdik. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının səyfələrindən gətirdiyimiz bəzi parçalarda şişlik sözü geniş işlənmişdir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 21 Ağayıldan tümən qoyun vergil,- Bu oğlana şişlig olsun, ərdəmlidir! /FZ,SƏ, KDQ,s.36/ Ağayılda tümən qoyun sənin, gedər, Mənimdə içində şişligim var, [Qomağım] yoq qırq namərdə! Ağ üzlü, ala gözlü gəlin sənin 1 gedərsə, Mənim dəxi içində nişanlım var, /FZ,SƏ, KDQ,s.41/ “Yəxni” sözünün “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında qovurma (qourma şəklində işlənmişdir) mənasında işlənməsinə təsadüf olunur: kəsə-kəsə yeməkə yəxni yaxşı (FZ,SƏ, KDQ,s.96); “Oğulluları ağ otağa, qızluyu qızıl otağa, oğlı-qızı olmuyanı qara otağa qondurun 1 , qara keçə altına döşən 1 , qara qoyun yəxnisindən önünə gətürün 1 ; yersə-yesün, yeməzsə, tursun-getsün. Anun 1 kim oğlı-qızı olmuya, tən 1 ri-təala anı qarğayubdur, biz dəxi qarğarız” – demiş. Gəlubəni qarşuladılar, qara otağa qondurdılar, qara keçə altuma döşədilər, qara qoyun yəxnisindən ögimə götürdilər. “Oğulı-qızı olmıyanı tən 1 ri-təala qarğayıbdır, biz dəxi qarğarız, bəllü, bilgil” – dedilər. “Səndənmidir, bəndənmidir, tən 1 ri-təala bizə bir yetiman oğıl verməz, nədəndir?” – dedi. Soyladı... (FZ.SƏ. KDQ,s.35) Naxçıvan şivələrində “yəxni” sözü “soyutma ət” xörəyi mənasında bu gün də işlənir. Dastanda bu günümüz üçün arxaizm qəlibində olan”şülən” sözü daha çox qədim bir adət və mərasimlə bağlı olan və bütün xalqa verilən ümumi ziyafət mənasında işlənmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında işlənən yemək adlarından biri də “aş” sözüdür. Dastanda “aş” sözü ümumiyyətlə, “yemək, xörək” mənasını verir:Umanına-usanına aş yedirdim (KDQ, s. 73). “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında “bazlamac” sözünə “sac üstdə fətir” mənasında rast gəlirik: gəldin ol kim soldıran soydur, sapadanca yerindən uru turar, əlin-yüzün yumadan toquz bazlamac ilən bir küvlək yoğurd gəvəzlər toyınca tıqa-basa yeyər, əlin bögrinə urar, aydır. (s. 33). Məqalənin əvvəlində göstərmişdik ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında “şişlig” sözü də gen-bol işlənir. Burada “şişlig” sözü bu gün işlətdiyimiz “kabab” yemək adını əvəz etmişdir. Tarixi inkişaf nəticəsində şişlik türk- Azərbaycan mənşəli söz yerini “kabab” fars məbşəli sözə güzəşt etmişdir. Rus tədqiqatçısı V.V. Poxlyobkin isə tarixi faktlara, məxəzlərə əsaslanmadan belə söyləyir: “Şaşlıq” sözündə (o, başqa xörək adlarından da bəhs etmişdir – İ.M.) isə D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 22 məsələ başqa cürdür. Bu xörək Rusiyada və bütün dünyada səciyyəvi Qafqaz xörəyi hesab olunur. Ümumiyyətlə, bu, bir çox maldar xalqlara, o cümlədən də dağlılara daha çox tanışdır. Şaşlıq sözünün adına gəlincə, baxmayaraq ki, o heç bir şübhə yeri olmayan türk mənşəlidir, Qafqazda, hətta türkdilli Azərbaycanda (belə çıxır ki, türkdilli olmayan Azərbaycan da var – İ.M.) öz dillərinin lüğət ehtiyatından çıxış edib onu izah edə bilməz”.* (V.V. Poxlyobkin Naçionalnıe kuxni naşıx narodov. M.Leqka i pişeva promışlennost. 1983, s. 118) Bugünkü ədəbi dilimizin lüğət tərkibində bir çox arxaikləşmiş yemək adlarına rast gəlmirik. Təbiidir ki, onlar nə vaxtsa işlək olmuş, xalqın məişətində, mətbəxində geniş yer tutmuşdur. Bunlardan eləsi var ki, mənaca daralmış (məsələn, aş sözü kimi), bəziləri isə ədəbi dilimiz üçün köhnəlmişdir. Tamam köhnəlmiş “Kitabi-Dədə Qorqud”da işlənmiş yemək adlarından bəzisinə nəzər salaq: Bazlamac (bozlamac) variantına da təsadüf edilir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında sac üstə bişən fətir mənasında bazlamac sözünə rast gəlirik: Gəldin ol kim soldıran soydır, mapadanca yerindən uru turar, əlin-yüzin yumadan toquz bazlamac ilən bir küvdək yoğurd kəvəzlər, toyınca tıqa-basa yeyər, əlin bögrinə urar, aydır (FZ,SƏ, KDQ, 33). Bozlamaş indiki Gülüstan is. –doğramac... Güllü qarı bir boşqab bozdamaş qayırıb. /ADDL, 84-85/. V.V.Radlovun lüğətində isə bazlama şəklində işlənir: bazlama /osm./ Pirojnoe s iz sloenoqo testa s medom – qatlama şəkilli ballı pirojna /Radl. T. IV, ç.2, s.1546/. Hinduşah Navçıvaninin “Sihah ül-əcəm” lüğətində “bozlamac-yağlı çörək” mənasında qeyd olunmuşdur. “Bozlamac” adının mənşəyi maraqlıdır. “Buz” sözü Midiyada “kefləndirici içki” mənasında işlənmişdir. Midiyada buslar adlı bir qəbilə olub ki, bu da kefləndirici içki hazırlayan deməkdir. Azərbaycanlılarda isə maya sözünün acıtma və xama şəklində olması da maraqlıdır. “Xama” termini isə Midiya dilindı “Xuoma” xatırladır ki, bu da müqqədəs “şənləndirici içki” deməkdir”. Zənnimizcə, fətir və içki sözləri arasında heç bir yaxınlıq yoxdur, bu ancaq olsa-olsa bir ehtimaldır. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində ən qədim vahidlərdən olan geyim adlarına da “KDQ” boylarında tez-tez rast gəlirik: kəpənək (yapıncı), çəpkən,börk, don, kaftan (qaptan), kürk, ədük, külah və s. “KDQ” boylarında milli türk sözlərilə yanaşı külah (baş geyimi) fars alınmasına da təsadüf edirik: Altmış ərkəc dərisindən kürk eləsə, topuqlarını örtmiyən, altı erkəc dərisindən külah etsə, qulaqlarını örtmiyən, qolı-budı xırancə , uzun D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 23 baldırları incə, Qazan bəgün tayısı – At ağızlu Aruz qoca çapar yetdi (c. 49-50). Möhtəşəm mənəvi abidəmiz “Kitabi-Dədə Qorqud”da toy mərasiminə, habelə müxtəlif milli adət-ənənlərimizə də aid qiymətli sətir- lər çoxdur. Dastanda elçilik “kiçik düyün”, toy “ulu düyün”, “ağır dü- yün” adlandırılır. Bu gün el arasında işlənən “beşikkərtmə”, “beşik- kəsmə”, nişanlı ifadəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında öz əksini tapmışdır: “Baybican bəg aydır: “Bəglər, allah-təala mana bir qız verəcək olursa, siz tanıq alın: Mənim qızı Bayborə bəg oğlına beşikkərtmə yavuqlu olsun.- dedi” (Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, s. 52) “Dügün” sözünün ədəbi dilimizin tarixində işlənmə mənzərəsini, müddətini öyrənmək baxımındam aşağıdakı mülahizə də razılıq doğurur: “dügün – ziyafət, böyük qonaqlıq. Bu söz XX yüzilliyin əvvəllərinə qədər toy sözü ilə çox tez-tez sinonim kimi paralel şəkildə işlənmişdir, indi isə bir sıra dialekt və şivələrdə təsadüf olunur. Ehtimal ki, toy feil əsasına aiddir. bunun fonetik inkişafını belə təqdim etmək olar: toy- toyun- tuyun, tüyün- düyün- dügün (V.İ. Aslanov. İstoriçeska leksikoloqi azerbadjanskoqo yazıka. Dok. Disş, Baku, 1973, s. XIX). Milli adət-ənənələrimizdən olan toy mərasimindəki başlıq- toy xərci istəmə adəti də qədim tarixə malikdir. Bu adət “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında da təsvir edilmişdir. Banıçiçəyin qardaşı Dəli Qarçar başlıq kimi aşağıdakıları istəyir: “Dəli Qarçar aydır: “Bin buğra gətürün kim, maya görməmiş ola. Bin dəxi ayğır gətirün kim, heç qısrağa aşmamış ola. Bin dəxi qoyun görməmiş qoç gətirün. bin dəxi bürə gətirün mana”- dedi” (c. 56). “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycan türklərinin qədim məişətini dolğun əks etdirən əvəzsiz abidədir. dastanın boylarında bir çox məişət əşyalarının və ev avadanlıqlarının adlarına da rast gəlmək olar: Aya (sapandın daş qoyulan yeri), ayaq (qədəh, piyalə), badya, ban ev (hündür çadır), buqağu-buxov, qaytaban (dəvələrin saxlandığı yer), dolama beşik (nənni), süylük (şiş, kabab şişi), tənəf (çadır ipi), çəlbir (qantarğa) (Gətirdiyimiz məişət əşyalarının adlarını akad. H.Araslının 1962-ci ildə nəşr etdirdiyi “KDQ” dastanından seçmişik). “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının lüğətində məişət leksikasının, etnoqrafik sözlərin, xalqımızın mənəvi və maddi varlığı ilə əlaqədar söz və deyimlərin bolluğu diqqəti çəkir: Əlbəttə, bütün bunları aşkarlamaq üçün əsaslı, ciddi araşdırmalar zəruridir. Yazımızı belə bir nikbin sonluqla bitririk. “KDQ” boylarında işlənmiş etnoqrafizmlərin milliliyi, ümumişləkliyi, habelə xalqımızın məişətini, həyat tərzini, məşğuliyyətini və nəhayət, özgün- lüyünü ifadə etməsi həmin tematik qrupların söz və termin yaradıcılığında D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 24 da aparıcı rol oynamasına və müxtəlif amillər, əlaqə və münasibətlər nəticəsində bir çox başqa dillərə də keçməsinə (əvvəlcə ekzotik sözlər, sonradan isə alınmalar kimi) səbəb olmuşdur. ƏDƏBİYYAT: Araslı Həmid. Azərbaycan ədəbiyyatı: tarix və problemləri. Bakı, Gənclik, 1998 Dəmirçizadə Ə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, “Elm”, 1999 Kitabi-Dədə Qorqud (tərtibçiləri F.Zeynalov və S.Əlizadə) Bakı, 1988 В.В. Похлебкин. Национальные кухни наших народов. М., 1983 Асланов В.И. Историцеская лексикология азербайджанского языка. Док. дисс. Баку, 1973 Исмайл Маммадли Место материально-духовной лексики в словарном составе эпоса «Книги Деде Коркута» Резюме «Книга Деде Коркута» один из самых древних памятников общетюркской устной литературы. Дастан по своей структуре состоит из синтеза поэзии и прозы. В этом произведении особое внимание привлекают средства художественной изобразительности, а также этнографические термины и выражения. В докладе к исследованию привлечены лексические единицы из сказаний эпоса, анализированы лексико-семантические оттенки слов и названий традиционно-обрядовых церемоний. Ismail Mammadli Material-spiritual Lexicology in the Vocabulary of “The Book of Dada Gorgud” Summary “The Book of Dada Gorgud” is one of the most ancient monuments in Turkic oral literature. According to the epos structure it consists of versification and prose. In the poetical parts illustrated art, expression, colorful ethnographic terms and phrases attracks the attention. In the lecture lexicological units used in the parts of “The Book of Dada Gorgud” are investigated and lexical-semantic meanings, traditional names are analyzed. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 25 Gülsüm Hüseynova AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya üzrə elmlər doktoru, gulsum.huseynova27@mail.ru İran dillərində hal kateqoriyası Açar sözlər: kateqoriya, hal, vasitəsiz hal, ümumi hal, əsas hal, vasitəli hal, fleksiya Ключевые слова: категория, состояние, косвенное состояние, общее состояние, основное состояние, прямое состояние, флексия. Key words: category, condition, indirect condition, common condition, main condition, direct condition, flexes. İsmi qrammatik kateqoriyalar arasında hal özünəməxsus yer tutmaqla yanaşı, istər təyin olunmasına, istər qrammatik və linqvistik statusuna, istərsə də ifadə üsullarına münasibətdədaim elmi mübahisələr doğuran kateqoriyadır. Bu kateqoriya dilə dair elmi-nəzəri fikirlərin irəli sürüldüyü ən qədim dövrlərdən diqqəti cəlb etmişdir. Aristotel rabitəli nitqdə adların rast gəlinən və addan fərqlənən formalarına münasibət bildirərkən yazmışdır:«Nə insandır, nə addır. Onu adlandırmaq olmur. Çünki o nə nitqdir, nə də inkar. Qoy qeyri-müəyyən ad adlansın. «Filonun», «Filona» və buna oxşar olanlar ad deyil, adların hallarıdır” [1, s. 92]. Hal barədəən qədim fikir hind alimi eramızdan əvvəl V-II əsrlərdə yaşaması güman edilən Paniniyə aiddir. Onun “Səkkizlik” (səkkiz kitab) əsəri sanskrit qrammatikasına həsr olunmuşdur və burada ad formasının cümlədə dəyişməsinə görə 7 hal – adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, alətlik,- ablativ, yerlik hallarıqeyd olunmuşdur [2, s. 79]. Hal sisteminə universal linqvistik hadisə kimi baxılmamış, hər bir dilin hal sisteminin yaradılmasına fərdi şəkildə yanaşılmışdır. Müasir dilçilikdə hal kateqoriyasına dair araşdırmalarda ziddiyyətli və mübahisə doğuran fikirlərin çoxluğunun bir səbəbini də bunda axtarmaq olar. L.Yelmslev adların cümlədə dəyişmə səbəblərini öyrənərkən müxtəlif dillərdə sözlərin mümkün əlaqə modellərini qurmuş və 216 nəzəri mümkün hal müəyyənləşdirmişdir. Bu hallardan hər biri müvafiq məna əsasında təyin edilmişdir[3, s. 57]. Qeyd edək ki, L.Yelmslev mümkün nəzəri halları təyin edərkən mənaya əsaslanmışdır və ümumiyyətlə, sözlərarası əlaqə məna ilə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, hal D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 26 konsepsiyasının banisi sayılan Ç.Fillmor da halı məna münasibətlərini yaradan vasitə olduğunu qəbul etmişdir.Ç.Fillmor altı hallıq sistem qurmuşdur [4, s. 404-405]. Hal sistemi sonralar da ardıcıl olaraq tədqiq edilmişdir. Bu tədqiqatlarda həm konkret dilin hal sisteminin qurulmasına, həm də ümumiyyətlə, hal anlayışının təyin edilməsinə həsr edilmişdir. Ümumiyyətlə, dilçilikdə hala aid araşdırmalar kifayət qədər çoxdur. Hal kateqoriyasına xeyli sayda tərif verilmiş, bu anlayış izahla təyin olunmuşdur. «Hal söz birləşmələrində və cümlədə isimlərin başqa sözlərləəlaqəsini göstərən qrammatik kateqoriyadır. Hal şəkilçiləri qoşulduqları sözləri cümlənin başqa üzvləri ilə bağlayır, başqa sözlə, onlar arasında sintaktik əlaqə yaradır»[5, s. 48]. O.S.Axmanovanın lüğətində hala belə tərif verilir: “Hal – ismin adlandırdığıpredmetin gerçək- liyin digər predmetlərinə münasibətini ifadə edən və deməli həmin ismin hal kateqoriyaları formasında cümlənin digər üzvlərinə münasibətini müəyyən edən qrammatik kateqoriyadır. Hallanma isə ismin və digər substantiv sözlərin hallar üzrə dəyişmə paradiqmasıdır” [6, s. 416]. M.Hüseynzadə hal barədə yazmışdır: «İsimlərin hallanması formaca morfoloji, vəzifəcə sintaktik tələblərdən irəli gəlir. Daha doğrusu, hallanma qrammatikanın həm morfoloji bəhsinə, həm də sintasis bəhsinə aid bir məsələdir. Morfologiya bəhsində ismin yalnız hal şəkilçilərindən danışmaq mümkündür»[7, s.53]. "İsimlərin halları onların dəyişmə formasıdır. Bu da istər cümlədə, istərsə də müəyyən tərkib daxilində feillərin və başqa sözlərin tərkibindən (idarəsindən) asılı olaraq meydana gəlir. Bunu daha yaxşı başa düşmək üçün Azərbaycan dilində ismin adlıq halı ilə başqa hallarını müqayisə etmək kifayətdir. Məsələn, kitab, kitabın, kitaba, kitabı, kitabda, kitabdan sözlərini nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, kitab sözü ismin adlıq halında daha çox müstəqildirsə, qalan hallarda bu müstəqillik yoxdur" [8, s.187]. «Azərbaycan dilində hal kateqoriyası hallana bilən sözləri əhatə edir. Hallana bilən sözlər söz birləşməsi və cümlə daxilində fel, qoşma və adların (ismin, sifətin, sayın, əvəzliyin, o cümlədən zərfin) tələbinə görə müxtəlif formalara düşür. Bu zaman hallanan sözlərin qəbul etdiyi şəkilçilər hal şəkilçiləri olur»[9, s. 152]. Hala müxtəlif tərif və izahların verilməsi məsələsi də tədqiqatçıların diqqətindən yayınmamışdır. Məsələn, R.Heydərov yazır: “Hal kateqori- yasına dilçilikdə müxtəlif təriflər verilsə də, prosesin özü digər sözlərin (əsasən, fellərin) tələbi ilə ismin, və digər isimləşmiş sözlərin bir haldan digər hala düşməsi ilə səciyyələnir. Dünya dilçiliyində hal kateqoriyasına münasibət fərqlidir. Belə ki, müxtəlif dillərdə halların sayı tam fərqli D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 27 göstərilir. Bəzi dillərdə hal kateqoriyasının olmamasına rəğmən (fars, tacik, çin), digər dillərdə 40-dan çox hal göstərilir”[10, s. 168]. Qədim İran dilləri inkişaf etmiş hal sisteminə malik olmuş və sözdəyişmənin bu növü bütün adlara (isim, sifət, əvəzlik say), eləcə də feili sifət və məsdərləri əhatə etmişdir. Avesta dilində 8 hal (adlıq, təsirlik, yiyəlik, yönlük, alət, yerlik, çıxışlıq, çağırış) halları qeydə alınır. Qədim İran dilində bu sayı altıya qədər azalmışdır [11, s. 116]. Qədim hind dillərində də halların sayı 8 olmuş və demək olar ki, Avesta dilinə uyğun gəlir. Bu baxımdan prairan dili üçün 8 hallıq sistemi bərpa etmək olur. Qədim İran dillərində halın ifadə vasitələri müstəqil, ön şəkilçi və ya qoşmalarla işlənərək adların cəmdə mürəkkəb sintaktik əlaqələrinin qurulmasına xidmət etmişdir. Qədim İran dillərində çağırış halı istisna olmaqla, digər hallar çoxfunksionallığı ilə diqqəti cəlb etmişdir. Buna görə də, bu və ya digər halın funksiyalarını onun hansısa bir mənası üzrə təyin etmək olmur. Halın əsas mənası və təyinatından ümumiləşdirilmiş şəkildə bəhs etmək mümkündür. Qədim İran dillərindəndaha arxaiki olan Avesta dilində mövcud hal sisteminin dağılması əlamətləri həm formal-morfoloji, həm də məzmun- funksional planda müşahidə olunur. Formal planda aşağıdakı əlamətlər qeyd olunur: 1) müəyyən hal formalarının yaranmasında tematik qrupa daxil olmayan əsasların tematik hallanması; məsələn, “zam” – torpaq; yerlik hal, tək zəme: gözlənilən forma isə sonu “-a” əsaslı olan köklər üçün “zami”, “zəmi” olmalı idi; 2) qeyri-tematik əsasların hallanması zamanı saitlərin əvəzlənməsi qaydalarının pozulması [11, s. 135]. S.N.Sokolov bu əlamətin meydana çıxmasını zəif əsasların güclü əsaslar sahəsinə daxil olmasında görür [12, s.61]. Məzmun planında mənanın sürüşməsi və bununla əlaqədar bəzi halların funksional qarşılıqlı əvəzlənməsi hal sisteminin dağılma təsiri kimi qeyd olunur. Qədim fars dilində hal sisteminin dağılması daha da güclənmişdir. Yönlük hal Avesta dilində xüsusi formaya malik olmuşdursa, qədim fars dilində belə forma yoxdur və onun funksiyasını yiyəlik hal yerinə yetirir. Qədim fars dilində çıxışlıq halın da müstəqil forması yoxdur. Çıxışlıq cəmdə adlıq və təsirlik halla üst-üstə düşür. Avesta dilində özünün qrammatik hal forması olan sözlərin qazandığı qrammatik məna müəyyən ön şəkilçi və ya qoşma ilə əldə olunur. Arxaik İran dillərində hal sisteminin dağılma prosesi sonradan daha da sürətlənmişdir. Bu prosesə təsir edən iki amil xüsusi qeyd olunur. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 28 Birinci amil vurğunun xarakteri və yeridir. Belə hesab olunur ki, arxaik dillərdə vurğu güclü olmuş, adətən, sondan üçüncü hecaya, yaxud ikinci heca qısa olduqda, sondan ikinci hecaya düşmüşdür. Belə hallarda hal şəkilçiləri vurğusuz qalır və bu da onların reduksiyasına və düşməsinə səbəb olmuşdur. Ikinci amil köməkçi sözlərdən ön şəkilçi və qoşmaların istifadə olunması ilə əlaqələndirilir. İlk dövrlərdə hal formalarının dəqiqləş- dirilməsinə və onların sintaktik istifadə dairəsini genişləndirməyə xidmət ön şəkilçi və qoşmalar tədricən relyativ funksiyaları yerinə yetirən başlıca vasitələrə çevrilmişlər. Bu hal formalarının funksional əhəmiyyətinin zəiflə- məsinə və aradan çıxmasına səbəb olmuşdur. Qədim İran dövründən sonra hal sisteminin təkamülünü aşağıdakı istiqamətlər üzrə getdiyini qeyd edirlər: 1) adların sözdəyişmə sisteminin unifikasiyasının ümumi ənənələri ilə əlaqədar hallanma tiplərinin sayının azalması; 2) halların sayının tədricən ixtisarı; 3) bəzi halların funksiya və mənalarının genişlənməsi[11, s. 137]. Qeyd olunan hallar artıq xotansak və soqdi dillərində ifadəsini tapmışdır. Xorəzm dillərində bu proses bir qədər ləng getmişdir.Yeni İran dilləri dövründə sözdəyişmə sistemində də əsaslı şəkildə dəyişmələr baş vermişdir. Bu dəyişmələr aşağıdakı istiqamətlərdə getmişdir: 1) hal sistemində yeni dəyişmələr baş vermişdir; 2) ikinci sözdəyişmə bazasında innovativ hal sisteminin yaranması baş vermişdir. Bu iki prosesdən birincisi ümumi səciyyəli olub, bütün yeni İran dillərinə aid olursa, ikincisi yalnız bəzi yeni İran dillərini əhatə edir. Yeniləşmiş hal sistemi olmayan dillər üçün ikihallı və azlığı ilə diqqəti cəlb edən üçhallı sistem səciyyəvidir. İkihallı sistemə vasitəsiz və vasitəli, üçhallı sistemə vasitəsiz, vasitəli və çağırış halları daxildir. Yeniləşmiş hal sistemli dillərdə ikihallı, üçhallı, dördhallı və hətta beşhallı sistemlər də qeydə alınır. Bununla yanaşı, yeni İran dillərinin bir qismində (fars, tacik, şuqnan, Mərkəzi və Cənubi İran dialektləri) hal sistemi tam eliminasiyaya uğramışdır.Yeni İran dillərində adların sözdəyişmə vasitələri biri-birindən xeyli dərəcədə fərqlənir. Onlardan bəzilərində hal formalarının yaranmasının flektiv tipi qalmaqdadır. Bəzi dillərdə isə fleksiya bütünlükləaqqlütinasiya ilə əvəzlənmişdir. Müəyyən qisim dillərdə artikllə əmələ gələn analitik hal formaları vardır. Qeyd olunanlar sözdəyişmə prosesinin qeyri-müntəzəm getdiyini təsdiq edir. Bir sıra dillərdə hal sistemi bu və ya digər xüsu- siyyətlərinə görə qədim İran dillərinin hal sistemi ilə tipoloji oxşarlığını saxlayırsa, digərlərində belə oxşar cəhətlər tamamilə silinmiş, yeni sistem formalaşmışdır. Yeni İran dillərinin hal sisteminin müqayisəsi yeni hal sisteminin formalaşmasının hansı yolla getdiyini öyrənməyə kömək edəcəkdir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 29 Flektiv tipli hallanma hazırda puştu, qurani, kürd, zaza, cənubi tat, semnan, muncan dillərində qalmışdır. Ümumi flektivlik əlaməti ətrafında birləşən bu dillərdə hal sistemi bir-birinə o qədər də yaxın deyildir. Puştu dili hallanmanın çoxtipli olması ilə fərqlənir. Qurani dilinin dialektlərindən biri olan avramani, eləcə də kürd, cənubi tat və muncan dillərində hallanma yalnız cinsi əlamətinə görə seçilir. Semnan və talış dillərində hallanma tam unifikasiya olunmuşdur. R.Heydərov talış dilində hal kateqoriyasından bəhs edərkən göstərir ki,bu dildə hal kateqoriyasının olması isə ziddiyyətli məsələlərdən sayılır. Nəinki hal sistemi, ümumiyyətlə, bu dilin qrammatik quruluşunun az araşdırılması özünü, xüsusən də, hal sisteminə münasibətdə göstərir. Talış dilində artıq cins kateqoriyasına rast gəlinmir. İki hal – vasitəli və vasitəsiz hal yalnız təkdə işlənir[10]. Ə.Rəcəbli talış dilində əsas (adlıq hal) və vasitəli halın olduğunu qeyd etmişdir [13, s. 36-40]. Bir çox tədqiqatçılar vasitəsiz adlandırdığı halı Ə.Rəcəbli əsas və ya adlıq hal adlandırır. Fars dilində hal kateqoriyasına aid monoqrafiyasında A.Kərimov yazır: “Bir çox tədqiqatçılar kimi, fars dilində halların məna üzrə təsnifini versək ( vasitəli, vasitəsiz və s. hallar) onda biz bununla hal kateqoriyasının fars dilində mövcud olduğunu qəbul etmiş oluruq. Biz isə bununla razılaşmırıq” [14, s. 80]. Daha əvvəl apardığımız tədqiqat işində əldə olan materiallara istinad edərək tat dilinin Lahıc ləhcəsində isimlərin üç halın – ümumi hal, obyekt hal və yiyəlik halın olduğunu qeyd etmişik [15, s. 73]. Aparılan tədqiqat və təhlil bir daha təsdiq edir ki, yeni İran dillərində hal kateqoriyasının mövcudluğu haqqında konkret nəticəyə gəlmək hələlik bir çox cəhətdən çətindir. Buna baxmayaraq, İran dillərinin əksər və əsas tədqiqatçılarının fikirlərini nəzərə alaraq hal kateqoriyasının yeni İran dillərində bu və ya başqa şəkildə qaldığını söyləməli oluruq. Yeni İran dillərinin hal sistemindəki formalar kəmiyyət əlamətinə görə də fərqlənir. Puştu, avromani, semnan, muncan və cənubi tat dialektlərinin çoxunda həm təkdə, həm də cəmdə xüsusi hal formaları vardır. Kürd dilinin mukri dialektində, talış dilində və tat dilinin takistani, eləcə də, danisfuni dialektlərində vasitəli və vasitəsiz hallar formal olaraq yalnız ismin təkinin hallanmasında fərqlənir. Tat dilinin cənub dialektlərində artikl kateqoriyası inkişaf etməmişdi və hallanma unifikasiyaya daha çox məruz qalmışdır. Bununla belə, tat dilinin bu dialektlərində cins fərqləri təkdə qalmaqdadır. Bu dialektlərdə ikiüzvlü hal sistemi istifadə olunur. Vasitəsiz hal və vasitəli D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 30 hallar mövcuddur. Çali, caqzabadi, xiaraci, xozini, əsfarvarini, əbrəhəmabadi dialektlərində həm təkdə, həm də cəmdə ikiüzvlü hal sistemi yalnız kişi cinsi üçün tətbiqini tapır. Qadın cinsinə aid olan isimlər təkdə vasitəli hal şəkilçisini itirmiş və yalnız cəmdə hallanır. Bu zaman istifadə olunan şəkilçi kişi cinsindəki sözlərdə işlənənlərlə eyni olur. Bu baxımdan tat dilində hal sisteminin dağılma istiqamətində irəli getdiyini söyləmək mümkündür. Ümumiyyətlə, İran dillərinin hal sistemini sinxron və diaxron planda öyrənmək o qədər də sadə məsələ deyildir. Yeni İran dilləri, o cümlədən də tat dili İran dilləri hal sisteminin qədim dövrlərinə aid bəzi əlamətləri saxlamışdır. Bu cəhət, fikrimizcə, tat dilinin dialektlərində, həmçinin Azərbaycan tatlarının dilində də müşahidə oluna bilər. ƏDƏBİYYAT: 1. Аристотель. Поэтика. Риторика. Санкт-Петербург., Азбука, 2000, 348 с. 2. Античнаятеорияязыка и стиля. Санкт-Петербург, Алетея, 1996, 362 с. 3. Елмслев Л. Язык и речь// Звегинцев В.А. история языкознания ХIX и XX веков в очерках и извлечениях. Ч.2. Москва, Прогресс, 1960, с. 56-66. 4. Филлмор Ч. Дело о падеже// Лингвистика ХХ века: система и структураязыка. Ч.II. Москва, Изд-во РУ дружбанародов, 2004, с. 75-97 5. Adilov M.İ., Verdiyeva Z.N., Ağayeva F.M. İzahlı dilçilik terminləri lüğəti. Bakı, Maarif, 1989, 362 s. 6. Ахманова О.С. Словарьлингвистическихтерминов. Москва,Сов. энциклопедия, 1969, 608 с. 7. Huseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı, Maarif, 1973 8. Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş Bakı, Maarif, 1980, 316 s. 9. Xəlilov B. . Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. Bakı, Elm, 2000 10. Heydərov R. Azərbaycan və talış dillərində hal kateqoriyası// Filologiya məsələləri. Bakı, “Elm və Təhsil, 2013, N 6, s. 168-173 11. Керимова А.А., Расторгуева В.С. Категория падежа// Опыт историко-типологического исследования иранских языков. Т.2.. москва, Наука, 1975, с. 117-200 D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 31 12.Соколов С.Н. Авестийскийязык. Москва, Наука, 1961. 13. Rəcəbli Ə. Talışlar və talış dili. Bakı: BDU, 1994, 81 s. 14. Kərimov A. Hal münasibətlərinin fars dilində ifadə vasitələri (tarixi aspektdə). Bakı, Adiloğlu, 246 s. 15. Hüseynova G. Lahıc tatlarının dili. Bakı, Nurlan, 2002, 198 s. Гюльсум Гусейнова Категория состояния в иранских языках Резюме В статье исследуются вопросы категории состояния в древних и современных иранских языках. Исследование показывает, что в современных иранских языках наблюдается разрушение системы условия в иранских языках вместо существования и многочисленных категорий состояния. Существуют серьезные расхождения мнений у исследователей в связи системы состояния в современных иранских языках, возможное их число и в наименовании этих состояний. Этот аспект подтверждает необходимость проведения сравнительных ис- следований, диахронное и синхронное изучение проблемы категории состояния на основе материалов отдельных иранских языков. Gulsum Huseynova Category of condition in İranian languages Resume The article investigates category of condition questions in ancient and modern Iranian languages. The research discovers that disperse of category of condition is observed in modern İranian languages instead of their existence and multitudinous of category of condition. There are strict disagreements between researchers in regard with condition system of Iranian languages, their naming and possible number of these conditions. This aspect justifies necessity of comparative research, diachronic and synchronic study of problems covering conditional category of the Iranian languages on the bases of separate materials of the Iranian languages. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 32 Könül Səmədova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, samadovakonul74@mail.ru Azərbaycan dilinin Şimal qrupu dialektlərində cümlə üzvləri, cümlə tipləri və onlarda qıpçaq elementləri Açar sözlər: dialekt, qıpçaqlar, cümlə üzvləri, mübtəda, xəbər Ключевые слова: диалект, кипчаки, часть предложений, подлежащее, сказуемое. Key words: dialect, Kipchacks, part of sentences, subject, predicate. Azərbaycan dili dialekt və şivələri sintaksisinin hər tərəfli tədqiqi isə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, böyük yazı ənənəsi, çox inkişaf etmiş sintaktik quruluşla bərabər, bu dilin keçmiş SSRİ-də və Yaxin Şərq ölkələrində geniş ərazidə yayılmış mürəkkəb dialekt sistemi vardır. Genetik cəhətdən müxtəlif türk (Oğuz, Qıpçaq, güman ki, Xəzər və başqa) tayfa dialektləri ilə bağlı olan Azərbaycan dili dialekt və şivələri mükəmməl sintaktik sistemi: sadə və mürəkkəb cümlə strukturları, bağlanma vasitələri, söz birləşmələri, feili tərkiblərin rəngarəngliyi, bir çox maraqlı xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir. Bu baxımdan dialekt qrupları nəinki yazılı ədəbi dildən, həm də bir –birindən seçilir. [2, s. 5] Şimal qrupu dialektlərinin digər dialekt qruplarından fərqli olaraq cümlə üzvlərində baş üzvlərlə bərabər ikinci dərəcəli üzvlərin də özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Mübtəda. Mübtəda cümlənin elə bir baş üzvüdür ki, qrammatik cəhətdən cümlənin digər üzvlərindən asılı olmayıb, adlıq halda, adətən, isim, əvəzlik, substantivləşmiş digər nitq hissələri və söz birləşmələri ilə ifadə olunub, əlaməti xəbərlə müəyyən olunan əşyanı, şəxsi bildirir [5, s. 134]. Dialekt və şivələrimizi sintaktik cəhətdən ədəbi dildən ayıran fərqlərdən biri də I və II şəxs, bəzən də III şəxslə ifadə olunan mübtədanın çox vaxt cümlədə özünü göstərməməsidir. Xəbərdə olan subyekt vasitəsilə ilə iş, hərəkətin kimə aid olduğu bəlli edilir. Mübtədasız cümlələrə çox vaxt dialoqlarda, əmr cümlələrində, xitab cümlələrində, atalar sözlərində, alqış və qarğışlarda təsadüf edilir. –Yeylağa malları aparıyam (Zaq.): – Qalmışam belə qoryubanı (Zaq.): – Səhər tezdən durup, əl-üz yuyub işə başdirem (Zaq.): –Çətin dərdderqormıy- D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 33 asan! (Zaq.): Oğlunun toyunu qorasan! (Qax): –Qapıdan baxa dureysan (Qax): –Ömrün uzun, yaman qunqormiyəsən! (Qax-İ. Su): - Çağırdı camātın umum iclasın (Zaq.): – Oturuy sərin yerdə, yiyə-içə kef çəkə (Qax – İlisu) Ədəbi dil və dialektlərdə mübtəda daima adlıq halla ifadə olunur. Lakin ən maraqlısı budur ki, şimal qrupu dialekt və şivələrində müb- tədanın yiyəlik halla ifadəsinə Zaqatala rayonunun Aşağı Tala kəndində təsadüf olunmuşdur: – Menin qoymuram. Türk dilinin qrammatik strukturunda mübtədanın, əsasən, xəbərdən əvvəl işlənməsi məlum faktdır. Bu Ə. Tanrıverdiyevin «XVI əsr qıpçaq-poloves dilinin qrammatikası» kitabında qıpçaqlara aid olan sənədlərin dilində də öz əksini tapmışdır. Bu mətnlərdə mübtədanın xəbərdən əvvəl və sonra işlənməsi müşahidə edilir. Sənədlərdə həmçinin nitq hissələri ilə ifadə olunan sadə mübtədalarla yanaşı, təyini söz birləşmələri ilə ifadə olunan mürəkkəb mübtədalar da müşahidə edilir [8, s. 87]. Xəbər. Şimal dialektlərində cümlənin başqa üzvlərinə nisbətən xəbərin işlənməsində daha çox fərqli xüsusiyyət nəzərə çarpır. Ona görə də burada ancaq xəbərin işlənməsində müşahidə olunan fərqli cəhətlər çoxdur. Xəbər cümlənin elə bir baş üzvüdür ki, qrammatik cəhətdən yalnız mübtədadan asılı olub, mübtədanın ifadə etdiyi əşyanın əlamətini bildirir, adətən, feilin dəyişən şəkilləri ilə, həmçinin adlarla və birləşmələrlə ifadə olunur. Xəbərin qrammatik cəhətdən mübtədadan asılı olması onun şəxsə və kəmiyyətə görə mübtəda ilə uzlaşması deməkdir. Xəbər ifadə vasitəsinə görə feili və ismi xəbər olur. Quruluşuna görə də iki cür olur: nitq hissələri ilə ifadə olunan sadə xəbərlər, söz birləşmələri və mürəkkəb adlarla ifadə olunan mürəkkəb xəbərlər. Aydındır ki, qədim və müasir türk dillərində feil xəbərli cümlələr ismi xəbərli cümlələrə nisbətən üstünlük təşkil edir. Ə. Tanrıverdiyev də qeyd edir ki, feili xəbərli cümlələr qıpçaqlara aid XVI əsr məhkəmə sənədlərində də çox işlənmişdir. Bu, « bir tərəfdən, feilin özünün bir nitq hissəsi kimi zənginliyi, başqa bir tərəfdən isə cümlələrin çox vaxt fəal hərəkətlə bağlı olaraq meydana çıxması hadisəsi ilə bağlıdır» [6, s. 183]. M. Şirəliyev dialektlərdə işlənən xəbər haqqında qeyd edir ki, ədəbi dildən fərqli olaraq şivələrdə bəzi hallarda xəbər və ya xəbərlik kateqoriyası düşür. Bu halda predikat intonasiya vasitəsi ilə ifadə olunur: məs: -İşdəməyə də köməy, yiməgə də köməy (Sal.): - Quli, haçarari mənə (Ş.): - Sən dedigün başqa, ōndedigi başqa (Ş.). D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 34 Bəzən xəbər şəkilçilərinin və ol köməkçi felinin düşməsi hallarına da təsadüf edilir: məs: – Öünavadan (Sal.): – Sənin sağ əlin mənim başıma- (Qar.): – Oğul, sən gedən yollara anan qurban! (Qaz.): – Qoznanpolo: olmaz, yağnandügigərəg (Sal. -Beş.): – Dlr ki, hal- ehvalat belə (Sal. - Sey.): – Atası mülküm qoca, anası yayma xatın, oğlu oba dəlisi, qızı dünya gözəli (Z. -Muğ.): – Baxdı gördi ki, qıza bağışdadığıüzik (Bal.): – Yol bo: gündü, su kiçigün(Bal.). Ədəbi dildən fərqli olaraq şimal qrupu dialektlərində bəzən feili bağlamalarla əmələ gələn mürəkkəb xəbərlərə də təsadüf edilir. - Ola köməkçi feili yalnız feili bağlamalarla deyil, feilin xəbər şəkli ilə də işlənərək mürəkkəb xəbər əmələ gətirir və sual yerində işlənir: məs: – Görəsən, gəlif ola? (Bal.): - Çayniyə xata salıb ola? (İsm.): - Fatma xala öydədi ola? (İsm.): – Arxa su gəlif ola? (İsm.): - Kağızı yazdı ola? (Ş.): – Dərman sabaişdiyəcək ola? (İsm.): – Uşaxdersdəngəlif tapar (Zaq.) Bəzən ola əvəzinə tapar sözü də işlənir: gəlib tapar, oxiyif tapar. Bu forma daha çox Zaqatala, Qax, Balakən rayonlarında geniş yayılmışdır. Ədəbi dildən fərqli olaraq dialekt və şivələrimizdə elə əmr cümlələrinə təsadüf edilir ki, burada cümlənin xəbəri iki müstəqil sözlə (çox vaxt II şəxs əmr şəkli ilə) ifadə olunur: məs: – Var get burdan! (Tov.): – Kitabi get gə- vər mənə//mə (B.): – Eşşəyi gət gəl: –Dərə ağıldan su get gə (B. -Güz.). Bəzən dialekt və şivələrimizdə mürəkkəb xəbər tərkibində baş- lamaq feli ilə birlikdə gələn məsdər, tərkibindən çıxaraq həmcins xəbər kimi işlənir: məs: – Bığdani əkmək üçün biz onibaşdıruğ//başdērüg şum elirüg, sürürüg(Muğ.): –Onnanso: ra yetişən vaxdibaşdi: ruğbiçirük(Şəki.): – Taxıl boğaz olannansōra başdır yetişir (Muğ.). Ədəbi dildə yuxarıdakı cümlələri belə ifadə etmək olar: Buğdanı əkmək üçün biz onu şum eləməyə, sürməyə başlayırıq. Ondan sonra yetişən vaxtı biçməyə başlayırıq. Taxıl boğaz olandan sonra yetişməyə başlayır. Şərq qrupu dialekt və şivələrində nəzərə çarpan xüsusiyyətlərdən biri də budur ki, burada təkrarlı feili xəbərlərə geniş yer verilir. Bu təkrarlı feili xəbərlər həmişə inkar şəklində özünü göstərir. Bunların həm bağlayıcı, həm də intonasiya ilə bağlanan tiplərinə təsadüf edilir. Bağlayıcı ilə bağlanan feili xəbərlər formaca bir-birindən fərqlənmədiyi halda, intonasiya ilə bağlanan feili xəbərlər bir-birindən seçilir. Belə ki, birinci xəbər indiki zamanla, ikinci xəbər isə əmr şəkli ilə ifadə olunur: məs: – Nə qədər nəsiət elədim, adam olmadı ki olmadı (Şəki.): – Hamı uturuban umun ağzına baxadu, uda heç nə dimiyədük ki dimiyədü(Qax.): – Mən neynimozi bilər, dimir, diməsün (Bal.): – Gid una de ki, isdəmiyədüisdəməsün, üzünüz alaruğ (Qax.). D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 35 Bəzən təkrar olunan feili xəbərlər arasında qoy ədatı da özünü göstərir: məs: – Buraxmiyədü qoy buraxmasun, unda mən üzüm tək gidərəm, ya da birgə gidəruğ (Qax.). Dialekt və şivələrimizdə bir neçə sözdən əmələ gələn mürəkkəb xə- bərlər də işlədilir: məs: – Əgər qızuiverməgün olmış olsa, deginən (Şir.) Şimal qrupu dialektlərində isə mürəkkəb xəbərlərin tərkibində bəzən zaman şəkilçiləri işlədilir. Mürəkkəb feili xəbərlərdə müşahidə edilən bu xüsusiyyət «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında da müşahidə edilmişdir: İki ayağının üzərinə durdu kişnədi. Ağ meydanın ortasında baxdı durdu. [1, s. 235]. Bundan əlavə M. İslamov Şəki dialektlərində işlənən xəbər cümlə üzvünə məxsus xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi qruplaşdırır. 1. Bəzi hallarda xəbərlik şəkilçisi düşür. məs. O da, məə kimi kefqum. 2. Cümlədə xəbərin tamamilə düşməsinə də rast gəlirik. Daha doğrusu, xəbəri ifadə olunmayan cümlələr Nuxa dialektində çox işlədilir. məs. Hara elimizi çaldıxdəstəynənçuvux. Əkin yeri neqederdesen bizim dağlarda. Bu cümlələrdə xəbərlərburaxılmışdır. Şəki//Nuxa dialektlərində çox zaman həmcins xəbərlərin birincisi işlə- nilir, ikincisi işlənmir. məs. Atdarın bir illiyinə quluxdiyillər, sora erkey- idayçə, dişisı qulan. (Baş Göynük). Bəzən isə həmcins xəbərlərin hər ikisi ifadə olunur. məs. İynənin kiçik ucunu özüa batır, bööyucunuözgiyə batır. Maraqlı cəhətlərdən biri də odur ki, cümlədə xəbər həmcins üzvlərin sayı qədər təkrara edilir. məs. Buğda əkrdilər, darı əkərdilər, çəltiy əkərdilər. Mən də işdirəm, arvat da içdiiir. uşaxlar da işdiir. Bəzən cümlədə xəbərin iki dəfə təkrar olunduğuna təsadüf edilmir. yəni mənaca bir-birinin eyni olan xəbər yanaşı işlənilir. məs. Yağış diyəsən əl şəkmicaxdı, dincəlmiçaxdı. Dialekt və şivələrimizdə müşahidə olunan xüsusiyyətlərdən biri odur ki, mürəkkəb xəbərin tərkibindəki hər iki feil zaman şəkilçisi qəbul edir Şəki dialektində də belədir. məs. Oğlan çatar görer qaranlıq qarəşıfdi. Bu xüsusiyyətə Şəki dialektlərində çox rast gəlmək olur. Bundan başqa mürəkkəb xəbərin tərkib hissələrinin öz yerini dəyişdiyinə də təsadüf olunur. Bu halda çox zaman tərkib hissələr arasına başqa sözlər daxil olur. Belə bir xüsusiyyət tərkib hissələrindən bir başlamaq feilindən ibarət olan mürəkkəb xəbərlərdə müşahidə olunur. -Deli qardaş başdiyərkeçiyin getdiyi yeri qazmağa. Qız gidər fikrə öz-özüünədiyər: yeddi il buun zəhmətini çehdimmaa qismət olmadı, başdiyifyığliyər. (B. Göy). D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 36 Bəzən olur ki, istər Azərbaycan, istərsə də bir sıra türk dillərində cüttərkibli cümlələrin şəxs əvəzlikləri ilə ifadə olunan mübtədası buraxılır. Dialekt və şivələrdə isə, ümumiyyətləişlədilmir. Müxtəlif isimlərlə ifadə olunan mübtədalar mümkün olduqca buraxılır. Beləliklə dialekt və şivələrdə mübtədası zahirdə olan cümlələrə də təsadüf edilir. Ona görə də bu, dialekt və şivələri ədəbi dildən ayıran fərqlərdən biri olur. Bu cəhətdən Zaqatala-Qax şivəsi müstəsnalıq təşkil edərək nəinki dialekt və şivələrdən hətta ədəbi dildən də fərqlənir. Mübtəda ilə xəbərin şəxsə görə uzlaşmasının tez-tez pozulduğu bu şivədə şəxs əvəzliyi ilə ifadə edilən mübtədanın cümlədən saxlanılması bir növ zərurət olur. Şimal qrupu dialektlərində xəbərin bəzi xüsusiyyətləri də diqqəti cəlb edir. Cümlənin xəbəri iş feilləri əvəzinə, bəzən ele köməkçi feili ilə ifadə olunur. Bu da əsasən qadınların məişətlə bağlı danışığında olur. məs. Pişmişeləmisənmi axşama. Bu xüsusiyyət dialekt və şivələrdə cümlənin xəbəri ara-sıra feillərlə analitik şəkildə ifadə olunur. Bu baxımdan Dərbənd dialekti özünəməxsus səciyyəvidir. Şimal qrupu dialektlərində baş verən maraqlı xüsusiyyətlərdən biri də mübtədanın xəbərdən sonra işlənməsidir. məs. Axşam gec geetdi yatmağa Əli. Vaxtında ekilirdiheryerdə taxıl. vəs. Tamamlıq. Tamamliqlar feili xəbərlə, həmçinin sifət, qeyri-sifət, qeyri-müəyyən say, Say bəzi zərf və isimlərlə ifadə olunan ismi xəbərə aid olur. Tamamlıqlar ismin adlıq və yiyəlik hallarından başqa, digər hallarla, bəzi qoşmalarla işlənən isim, əvəzlik, eləcə də substantivləşmiş digər nitq hissələri, söz birləşmələri və tərkiblərlə ifadə olunub əşya bildirir [5, s. 159]. Tamamlıqlar quruluşca sadə və mürəkkəb olur. İfadə vasitəsinə görə vasitəli və vasitəsiz olmaqla iki yerə ayrılır. Qıpçaq dilinə aid sənədlərdə vasitəli və vasitəsiz tamamlıqlar mətnlərin demək olar ki, hamısında işlənmişdir. Daha çox II və III növ təyini söz birləşmələri ilə ifadə olunan vasitəli və vasitəsiz tamamlıqlar da daha çox işlənmişdir: berdimalarqa bir türk atı, soninqpayinqini- beripvzvolitetkoysen. Şimal qrupu dialektlərində tamamlıq xəbərdən sonra da işlənə bilir. Məs. Sel cırt yaaribölüfdü kəndi. Tutu sirkəliyirdi şala. Başına zolluyicəmhabıdeyenəyi. vəs. Təyin. Bildiyimiz kimi təyin cümlədə əşya ifadə edən hər hansı bir sözə – üzvə aid olub, onun əlamət, keyfiyyət və kəmiyyətinin bildirən ikinci dərəcəli üzvdür. Təyin də quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Şimal D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 37 qrupu dialekt və şivələrində də həm sadə, həm də mürəkkəb növlərinə rast gəlinir. Təyinin keyfiyyət, miqdar, sıra, işarə, hərəkət, zaman, məkan bildirən növləri vardır. Sifət, say, feili sifətlə ifadə olunan təyinlər Qıpçaq dilli (XVI əsr) məhkəmə sənədlərinin dilində də işlədilir. Məsələn, Kokçekmandan da 1 dələfutponuçXalqan: Kumuştuvmalarıbila da. Sayla ifadə olunan təyin- lərə..eki kişi tavkonu da lazarnı da sordular. və s. 5 lotdan az eksik və s. (8.) Zərflik. Bəllidir ki, zərfliklər hərəkətin əlamətinin icra tərzini, zamanını, yerini, miqdarını, səbəbini, məqsədini bildirən ikinci dərəcəli üzvdür. Digər ikinci dərəcəli üzvlərdən – əşyanın əlamətini bildirən təyinlərdən, müstəqim və qeyri-müstəqim obyekt olan tamamlıqlardan fərqlənir. Zərfliklər də quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Zərfliyin müxtəlif məna növləri vardır. Sonuncu bölgüdə doqquz məna növü əsas götürülür. Qədim və müasir türk dillərində olduğu kimi Qıpçaq mətnlərdəki zərfliklərdə də zəngin məna növləri ilə diqqəti cəlb edir. Şimal qrupu dialektlərində zərfliyin müxtəlif növləri işlədilir. Şimal qrupu dialektlərində zərflik də xəbərdən sonra işlənilir. Yer zərfliyinə aid. məs. Un-unbir adam gidiy qız öynə. Ot biş- mağagidəsiyəmbaxçiyə. Zaman zərfliyinin xəbərdən sonra gəlməsinə aid. məs. Maşinnərgəli- yhəyindi. Un dörd yaşında olaydım həyindivəs. Tərz-hərəkət zərfliyinin xəbərdən sonra gəlməsi. məs. Xoşbaxyeşi- yillər, kefi kök. və. s. Səbəb-məqsəd zərfliyinin xəbərdən sonra gəlməsi. Məs. Qarı gidərşikaateləmağanaxırçıyə. İkisidə getdilər su doldurmağa. Gidər dəryadan balıx tutmağa. Dağa geerəm odun qırmağa. Cümlədə sözlərin sırası. Məlum məsələdir ki, dialekt və şivələrdə ədəbi dildə olduğu kimi cümlədə sözlərin sırası gözlənilə bilməz. Bəzən mübtəda xəbərdən sonra işlənir: məs: – Hindi gələlləruşaxla(Zaq): – Dadaneydapdabaycüceye(Zaq- Qımır). Tamamlıq xəbərdən sonra gəlir: məs: – Sabahisi oglan ova getdi yoldaşlarıynan(Zaq. Aşağı tala). Zərfliklər bəzən xəbərdən sonra gəlir: məs: –Mənim üç ip var orda (Zaq.): – Gəlirihöyümüzəyuxuluyurux, yatırıx gecə (Qax.): –Qapı qapıdan çıxır yəvəş-yəvəş(Qax): – Savaxdanduruf gedirəm herin üstə (Qax-Almalı.). Bəzən təyin təyin olunan sözdən sonra işlənir Burada çox vaxt bəxtəvər, bədbəxt, qoçaq, yazıq, fağır, zalım, biçarə, sözləri ilə ifadə D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 38 olunan təyinlərdən istifadə olunur: məs: – Gəlin yazıq başına nə kül töksün (İsma.) Hətta təyinin söz birləşmələrində belə birinci tərəfin ikinci tərəfdən sonra gəlməsinə də təsadüf edilir: məs: – Bu oglan ondan uzax yerdə olur çox: – Sən kar idün, neeşitdin gəməgün qarınin (Şə.). Şimal qrupu dialektlərində qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə əlaqəsi olmayan sözlər də geniş işlənilir. (xitablar və ara sözlər). M. Şirəliyev qeyd edir ki, dialektin əsasında dialoq olduğundan xitab və əlavələrin işlədilməsinə bir o qədər də ehtiyac hiss edilmir, çünki iki şəxsin üz-üzə durub danışması, bir də bunların bir birinin adını çəkməyə ehtiyac yaratmır. Xitab.çox zaman da çağırış nidaları ilə birgə işlədilir. Şimal qrupu dialektlərində çağırış nidasının a gedə forması daha çox işlədilir. «Gedə» deyəndə oğlan uşağı nəzərdə tutulur. Ara sözlər və cümlələr. Şimal qrupu dialekt və şivələrində ara sözlər bir o qədər də geniş yayılmamışdır. Ən çox işlənən ara sözlər bunlardır: mən bilən, sən bilən, elə bil, bəli, gərək ki, deməli ki, diyax ki, tutax ki, diyasan və s. Mövcud dialektoloji materiallar göstərir ki, dialekt və şivələrdə ara sözlərin bolluğu özünü göstərir. Şimal qrupu dialektlərində ən çox işlənən sözlərdən «tapar» (deyəsən, görünür) sözüdür ki, bu söz Şəki, Zaqatala, Qax, Balakən üçün səciyyəvidir. Bu ara söz cümlənin əvvəlində və sonunda daha aktiv işlənilir. məs. Ho, uşax dərsdən, gəlif, tapar. Qonşunu çağırdım, cavaf verən olan olmadı. Ta- par rayona gediflər. Yaraf (görəsən) -bu ara sözü də Şimal qrupu dialektləri üçün olduqca aktivdir. Həm əvvəldə həm də sonda işlədilir. məs. Bu qunmellim dərs keçəsidimi, yaraf? Yaraf, uşaxlargalıf. və s Şimal qrupu dialektlərində maraqlı cümlə tipləri də vardır. Ümumiyyətlə, dialektlərə nəzər salanda görürük ki, şifahi nitqin xüsusiyyətləri ilə bağlı olaraq nitqdə ən çox işlənən cümlələr sadə yarımçıq cümlələrdi. İntonasiyaya görə dialektlərdə rast gəlinən cümlə tipləri sual və nida cümlələridir. Sual cümlələri. M. Şirəliyev sual cümlələrinin iki tipini qeyd edir: 1. Sual cümlələri sual modallıq əlaməti ilə deyil, yalnız intonasiya və sual sözləri ilə ifadə olunur və bu qrupa Bakı, Şamaxı, Şəki, Naxçıvan, Ordubad, Təbriz dialektləri və Muğan şivələri daxildir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 39 2. Sual cümlələri intonasiyadan əlavə, çox vaxt sual modallıq əlaməti və sual sözləri ilə ifadə olunur. Buraya da Qazax, Gəncə, Qarabağ dialektləri daxildir. M. Hüseynova sual cümlələrini bədii mühitdə fikir və düşüncələrə xüsusi çeviklik, sürət və intensivlik gətirən sintaktik vahidlərdən biri olduğunu qeyd etmişdir. [3, s. 93]. Şimal qrupu dialekt və şivələrində işlənən sual cümlələrinə aid nümunələr: – Ana , məni qonaxediysənmi?: –Habu yana niyə yıxıliy? (Qax-Almalı). – Niyə qapıdə baxa durur san? Su, gölə axmaginən, Qayalar yıxmaginən, Qozəldənqozmi doyar, Uzaxdanbaxmağiynən? (Qax, Əmrcan) Şimal qrupu dialektlərində həm sual intonasiyası ilə, həm də -mı, -mi, mu, -mü. (-bı, -bi, bu. bü) sual ədatı ilə ifadə olunan sual cümləsi işlənilir. a) Sual intonasiyası ilə ifadə olunan sual cümləsi. məs. Nəvaanişannə- din sən? O vaxti müselmannan soldat yoxiydiheledöylü. Saaağaş lazım döylü? . b) Sual ədatı ilə ifadə olunan sual cümləsi. məs. Buqqədir adamı hoöy tutarmı? Öydəoturufbaxmağisdəmiyimi? Dağdan düşüfsammı? Qırdınızmı ipi? Və. s. Nida cümlələri. Şimal qrupu dialekt və şivələrində nida cümləsi xitab və nida sözləri ilə, alqış və qarğış səciyyəli cümlələr şəklində, çox vaxt nida intonasiya ilə müşahidə olunur. Nümunələr: – Adə, buraya gə! (İsm.): – Oğul, sən gələn yollara anan qurban! (Qax): – Ha burda otrur! (Qax): – Boya –başa gidesan! (Zaq. Aş. T): –Boyuna Varxiyan qamışı ölçüm! (Zaq., Qax, Bal.,Şə.) və s. Şəxssiz cümlələr. Şəxssiz cümlələr. Məlum olduğu kimi mübtədası olmayan cümlələrə şəxssiz cümlələr deyilir. Şimal bölgəsindən toplanan folklor nümunələrində belə cümlə tiplərinə rast gəlmək mümkündür. Şəxssiz cümlələrin iki formasına rast gəlmək olar: 1) xəbəri isimlə ifadə olunanlar. məs. Eşdə yaman qarandıxdı. Havıuşaa yaman soyuxdi. 2) Xəbəri feillə ifadə olunan şəxssiz cümlələr. məs. Öydə-eşdə salamtdıxdı. Qaranquşun gələn vaxıdı. Qışın ömrünə az qalıtdı. və. s Xəbəri feillə ifadə olunan şəxssiz cümlələr özü də iki tipə ayrılır: a) xəbəri məlum feillərlə ifadə olunan şəxssiz cümlələr (–Bu əhvalatdan bir az keçdi): D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 40 b) xəbəri məchul feillərlə ifadə olunan şəxssiz cümlələr. (ooun işinə dünən baxıldi.) [4. s. 170] Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr. Şimal qrupudialekt və şivələrində ən çox rast gəlinən cümlə tiplərindən biri də qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrdir. Bu cümlələrin də iki tipinə daha çox rast gəlinir: a) xəbərin çox indiki və qeyri-qəti gələcək zamanın III şəxsin cəmi ilə ifadə olunan qeyri –müəyyən şəxsli cümlələr: məs: – Belə revayətediylər(Şəki.). b) Xəbəri əmr şəklinin ikinci şəxs təki ilə ifadə olunan qeyri- müəyyən şəxsli cümlələr: məs: – Dikən olufayağəbatincə, gül ol, yaxıyəsəncil (Şə.): – Çəpərin möhkəm tut, qooşunogrigörma: –Elinnəngalmiyan işi, dilinlasöylama (Qax). Şəki dialektlərində isə daha çox xəbərin üçüncü şəxsin cəmi ilə ifadə olunan növü daha çox işlənilir. məs. Bizi göndərdilər kəndə. Deeermanın suyunu kesitdilər. Suyu üşyereayırıtdılar. SavaxTeyfuğun işinə baxılasıdı. Ümumi şəxsli cümlələr. Ümumi şəxsli cümlələrə əsasən atalar sözləri və məsəllər daxil edilir. Bu tip cümlələr Şimal qrupu dialektində də işlə- dilir. məs. Əzazil adama heç irəhmətdiməzdər. Acı dindirmə, toxu tərpətmə. Cücəni payızda səniyəllər. Uzax yerin döyməcini balnandöyəllər. və s. Bir adama yüz söyləmə, yüz adama bir söylə. Az əx çox suvar. [2, s. 164]. Həmcins üzvlü sadə cümlələr.Şimal qrupu dialekt və şivələrində ən çox rast gəlinən həmcins üzvlü sadə cümlələrdir. M. Şirəliyev bu cümlənin tiplərinə gəlincə qeyd edir ki, həmcins xəbərli sadə cümlələr o biri tiplərə nisbətən daha çox işlənilir. Belə cümlələrə iş-hərəkətin təsvirini bütün təfərrüatı ilə verərkən təsadüf edilir. [7, s. 305] Nümunələr: –Unigətürrüğ, buğur teşti gətürrüğ, əliyirüğ, suigətir- rüğ, tökürüg unun üssə, xəmir yoğırruğ, asırığ sacı, oxloyigətürrük, nazik-nazik yayıruğ, təpitmə düzəldürüg(Şə. -Göynük): – Səkkiz uşaq oxutmuşam, məktəbi qutartmişam: – Hunda balta yox, dəhrə yox, kirdabıl yox (Qax -İlisu.): –Savax tezdən dururam, əlimi, üzümü yuyuf, şörəx' yiyif, gedirəm çöl işinə (Qax- Qıpçaq kəndi). Şimal qrupu dialekt və şivələrində feilibaglamlarla əmələ gələn həmcins üzvlü sadə cümlələrə də çox təsadüf olunur: məs: –Mən də başdadimbagiişdemegə (Bal.): – Ayi tez qucağində ulan balasıni bu tərəfə qoyub, başdadi u üzdəkinin dalıncangidmağa (Qax). Şimal qrupu dialekt və şivələrində ədəbi dildən fərqli olaraq dialekt və şivələrimizdə bağlayıcılı həmcins üzvlü sadə cümlələrə də az təsadüf edilir. Həmcins üzvlü sadə cümlələrdə ən çox aşağıdakı bağlayıcılara rast gəlmək olur. bunlara cümlə daxilində nəzər salsaq: məs: – Gah oxiyiir, D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 41 gah oxumir, heç unun işindən baş çıxarmaxolmii: – Meni də çağir, oni də (Bal.). Həmcins xəbərlərdən birincisi təsdiq, digəri inkar şəklində olarsa, bəzən ikinci xəbər işlənmir və bunu yox sözü əvəz edir: məs: – Qarrasa pis olar, qarramasa yox (Şə.). Ədəbi dildə olduğu kimi, bəzən şimal qrupu dialekt və şivələrində də bəzən həmcins üzvlü sadə cümlələrdə həmcins xəbərlərdən biri buraxılır, lakin fərq bundadır ki, ədəbi dildə birinci, şivədə isə axırıncı həmcins xəbər buraxılır: məs: – Onun ya ölisinivər, ya dirisini(Bal.). Bundan əlavə M. Cəfərzadə dialekt və şivələrin sintaksisində həmcins üzvlü cümlələrin mühüm yer tutduğunu qeyd etmiş. Belə cümlələrə həm monoloji həm də dialoji nitqdə təsadüf edildiyini qeyd etmişdir. Fərq burasındadırki, dialoji nitqdə cümlələr lakonik olub çoxlu söz işləməsinə yol vermir. Ona görə həmin cümlələrdəki həmcins üzvlərin sayının ikidən artıq olması bir üzvün digər üzvə görə təkrarlanması əslində mümkün deyil. Monoloji nitqdə isə çoxlu üzv işlətməyə bu və ya digər üzvü dəfələrlə təkrar etməyə imkan vardır. Xüsusən iş və hadisə geniş veriləndə bunlardan istifadə edilir. [2.] Dialekt və şivələrdə həmcins üzvlü sadə cümlələrin çoxu bağlayıcısızdır. lakin bağlayıcılı cümlələrdə xeyli işlənilir. bağlayıcılı həmcins üzvlər arasında aşağıdakıbağlayıcılar işlənir. ara, ya, nə, da bəzən də gah, həm bağlayıcılarından, habelə başqa vasitələrdən istifadə edilir. məs ara bağlayıcısı bir qədər məhdud olsada amma Şimal qrupu dialektlərində işlədilir. məs Qax rayonu ərazisində. məs. Ərə mən, ərə Əli gidiy qoyuna. Bu erə//ərə sözləri arada sözünün fleksiyaya uğramış formasıdır. həmçinin ara bağlayıcısı da. məs. Bıları apar, ara öz xatrıva, ara menimxatrıma və sairə. ƏDƏBİYYAT: 1. Azərbaycan dilinin Dərbənd dialekti. Bakı «Elm « 2009, 448 səh. 2. Cəfərzadə M. Azərbaycan dilinin dialekt sintaksisi. Azərnəşr. Bakı. 1990. 350 səh. 3. Hüseynova Mahirə «Aşıq və el şairlərinin üslubi leksikası. « Bakı 2016, ADMİU. 200 səh. 4. İslamov Musa. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti. AMEA. Bakı. 1968. 275 səh. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 42 5. Müasir Azərbaycan dilinin sintaksisi. IV hissə. Maarif, Bakı, 1972, 476 səh. 6. Şükürlü Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı, Maarif, 1993. 7. Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Şərq- Qərb. Bakı. 2008. 416 səh. 8. Tanrıverdiyev Əzizxan. « XVI əsr qıpçaq (Poloves) dilinin qrammatikası. Bakı, 2009, «Nurlan» nəşriyyati, 119 səh, Конуль Самедова Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|