ADİL ƏSƏdov fəLSƏFİ pentalogiya beşinci cild SİyasəTİn fəLSƏFƏSİ

Fizika-Riyaziyyat və Texnika Elmləri Bölməsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Bölmə­nin strukturun­dan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbay­can Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərə­findən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azərbaycan Respublikası­nın vətəndaşları tərəfindən təsis olunan özəl rabitə və informasıya texnologiyaları təşkilatlarında çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında forma­laşdırılan 4 gildiya tərəfin­dən seçilən 4 senator, daimi komissiyanın istiqaməti üzrə ixtisasla­şan qeyri-hökumət təşkilatlarının bakalavr və ya magistr səviyyə­sin­də ali təhsil almış mütəxəssisləri əsasında formalaşdırılan 2 gildi­ya tərəfindən seçilən 2 senator, Ədliyyə Na­zir­liyinin Qanunvericilik Baş İdarəsində çalışan magistr səviy­yəsində ali təhsil almış mütə­xəs­sislər və həmin İdarədən kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respu­blikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator və daimi komissiyanın istiqamətinə müvafiq ixti­sas üzrə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü və ya müxbir üzvü seçilmiş alimlər sırasından Azərbaycan Respu­blikasının Prezidenti tərəfin­dən təyin edilən 1 senator daxildir (bütöv­lükdə 10 senator).

Nəqliyyat bloku üzrə qanunların yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə daimi komissiya. Senatın bu daimi komissiyasına Nəqliyyat Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilat­larda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazirliyinin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətən­daşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Dövlət Dəniz Administrasiyasının strukturuna daxil olan təşkilat­larda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Administrasiyanın strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətən­daşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Dövlət Mülki Aviasiya Administrasiyasının strukturuna da­xil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Administrasiyanın strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfin­dən seçilən 1 senator, Milli Aviasiya Akademiyasında çalışan baka­lavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Akademiyanın strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqi­qat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında forma­laşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, müstəsna ola­raq Azər­bay­can Respublikasının vətəndaşları tərəfindən təsis olu­nan özəl avtomobil nəqliyyatı təşkilatlarında çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildi­ya tərəfindən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azərbaycan Respu­blikasının vətəndaşları tərəfindən təsis olunan özəl dəniz nəq­liyyatı təşkilatlarında çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsin­də ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfin­dən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azərbaycan Respu­blikasının vətəndaşları tərəfindən təsis olunan özəl aviaşirkətlərdə çalışan ba­kalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütə­xəs­sislər və həmin şirkətlərdən kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdı­rılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, daimi komissiyanın isti­qaməti üzrə ixtisaslaşan qeyri-hökumət təşkilat­larının bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssisləri əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazirliyinin Qanunvericilik Baş İdarəsində çalışan magistr səviyyə­sin­də ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin İdarədən kənarda uy­ğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator və daimi komissiyanın istiqamə­tinə müvafiq ixtisas üzrə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü və ya müxbir üzvü seçilmiş alimlər sırasından Azərbay­can Respublikasının Prezi­denti tərəfindən təyin edilən 1 senator da­xildir (bütövlükdə 10 sena­tor).

Tikinti, memarlıq, şəhərsalma bloku üzrə qanunların yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə daimi komissiya. Senatın bu daimi komissiyasına Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi­nin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Komitənin struk­turundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Komitənin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gil­diya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazirliyinin Bələdiy­yələr­lə İş Mərkəzində çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Mərkəzin strukturundan kənarda uy­ğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respu­blikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azərbaycan Respublikasının vətən­daş­ları tərəfindən təsis olunan özəl tikinti təşkilatlarnda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında forma­laşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, daimi komissiyanın istiqaməti üzrə ixtisaslaşan qeyri-hökumət təşkilatlarının bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssisləri əsasında forma­laşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazirliyinin Qanunvericilik Baş İdarəsində çalışan magistr səviy­yəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin İdarədən kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfin­dən seçilən 1 senator və daimi komissiyanın istiqamətinə müvafiq ixtisas üzrə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü və ya müxbir üzvü seçilmiş alimlər sırasından Azərbaycan Respu­blikasının Prezidenti tərəfin­dən təyin edilən 1 senator daxildir (bütövlükdə 7 senator).

Ticarət bloku üzrə qanunların yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə daimi komissiya. Senatın bu daimi komissiyasına İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazirliyinin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası və­tən­daş­ları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Azərbaycan Respublikası Ticarət və Sənaye Palatasının struk­turuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Palatanın struk­turundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azər­baycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları tərəfindən təsis olunan ticarət şirkət­lərində çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, daimi komissiyanın istiqaməti üzrə ixtisaslaşan qeyri-hökumət təşkilat­larının bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütə­xəssisləri əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazirliyinin Qanunvericilik Baş İdarəsində çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin İdarə­dən kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbay­can Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gil­diya tərə­findən seçilən 1 senator və daimi komissiyanın istiqamətinə müva­fiq ixtisas üzrə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü və ya müxbir üzvü seçilmiş alimlər sırasından Azərbay­can Respub­likasının Prezidenti tərəfindən təyin edilən 1 senator daxildir (bütövlükdə 6 senator).

Energetika bloku üzrə qanunların yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə daimi komissiya. Senatın bu daimi komissiyasına Sənaye və Energetika Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazirliyinin strukturundan kənarda uy­ğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respu­bli­ka­sı vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Dövlət Neft Şirkətinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Şirkətin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaş­ları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, “Azərenerji” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Cəmiyyətin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Agentliyin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gil­di­ya tərəfindən seçilən 1 senator, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazirliyi­nin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdı­rılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Azərbaycan Mil­li Elmlər Akademiyasının Fizika-Riyaziyyat və Texnika Elmləri Bölməsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Bölmənin struk­turundan kənarda uy­ğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, enerjinin istehsalı, daşınması və satışı ilə bağlı müstəsna olaraq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları tərəfindən təsis olunan özəl təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyə­sində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respub­likası vətəndaşları əsasında forma­laşdırılan gildiya tərəfindən seçi­lən 1 senator, daimi komissiyanın istiqaməti üzrə ixtisaslaşan qeyri-hökumət təşkilatlarının bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssisləri əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazirliyinin Qanunvericilik Baş İdarəsində çalışan magistr səviy­yəsində ali təhsil almış mütəxəs­sislər və həmin İdarədən kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respu­blikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator və daimi komis­siyanın istiqamətinə müvafiq ixti­sas üzrə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü və ya müxbir üzvü seçilmiş alimlər sırasından Azərbaycan Respu­blikasının Prezidenti tərəfindən təyin edilən 1 senator daxildir (bütövlükdə 10 senator).

Mədəniyyət, elm, təhsil, müəllif hüquqları, kütləvi-informasiya vasitələri bloku üzrə qanunların yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə daimi komissiya. Senatın bu daimi komissiyasına Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazirliyinin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respu­blikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının struk­turuna daxil olan təşkilatlarda çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Akademiyanın strukturundan kənarda uy­ğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Təhsil Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəs­sislər və Nazirliyinin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətən­daşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Komissiyanın strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Ko­mitəsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Komitənin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Müəllif Hüquqları Agentliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Agentliyin struk­turundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Milli Arxiv İdarəsinin struk­turuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və İdarənin struk­tu­rundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gil­di­ya tərəfindən seçilən 1 senator, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Komitənin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gil­di­ya tərəfindən seçilən 1 senator, Azərbaycan Televiziya və Ra­dio Verilişləri Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Cəmiyyətin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları tərəfindən təsis olunan özəl çap mediası təşkilatlarda çalışan baka­lavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında forma­laşdı­rılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azər­baycan Respublikasının vətəndaşları tərəfindən təsis olunan özəl informasiya agentliklərində çalışan bakalavr və ya magistr səviy­yəsin­də ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azərbaycan Respu­blikasının vətəndaşları tərəfindən təsis olunan özəl teleşirkətlərdə çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, daimi komis­siyanın istiqaməti üzrə ixtisaslaşan qeyri-hökumət təşkilat­larının bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssisləri əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 sena­tor, Ədliyyə Nazirliyinin Qanunvericilik Baş İdarəsində çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin İdarədən kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator və daimi komissiyanın istiqa­mətinə müvafiq ixtisas üzrə Azərbaycan Milli Elmlər Akademi­yasının həqiqi üzvü və ya müxbir üzvü seçilmiş alimlər sırasından Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən təyin edilən 1 senator daxildir (bütövlükdə 15 senator).

Beynəlxalq Münasibətlər, xarici siyasət və Beynəlxalq hüquq bloku üzrə qanunların yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə daimi komissiya. Senatın bu daimi komissiyasına Xarici İşlər Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazir­liyinin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında forma­laş­dırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Diaspora ilə İş üzrə Döv­lət Komitəsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Komitənin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında forma­laşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Dövlət Miqrasiya Xidmətinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Xidmətin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazirliyinin Qanun­vericilik Beynəlxalq Əməkdaşlıq İdarəsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və İdarənin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətən­daşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Bölmənin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, daimi komissiyanın istiqaməti üz­rə ixtisaslaşan qeyri-hökumət təşkilatlarının bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssisləri əsasında forma­laş­dırı­lan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazir­liyinin Qanunvericilik Baş İdarəsində çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin İdarədən kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətən­daşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator və daimi komissiyanın istiqamətinə müvafiq ixtisas üzrə Azər­baycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü və ya müxbir üzvü seçilmiş alimlər sırasından Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfin­dən təyin edilən 1 senator daxildir (bütövlükdə 8 senator).

Təbii ehtiyatlar, təbiətin qorunması və çirklənməyə məruz qalmış ərazilərin bərpası bloku üzrə qanunların yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə daimi komissiya. Senatın bu daimi komissiyasına Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazirliyinin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respu­blikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçi­lən 1 senator, Sənaye və Energetika Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazirliyinin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respu­blikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfin­dən seçilən 1 senator, Azərbaycan Milli Elmlər Akademi­yasının Yer haq­qın­da Elmlər Bölməsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Bölmənin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Azərbaycan Milli Elmlər Akade­mi­ya­sının Biologiya və Tibb Elmləri Bölməsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Bölmənin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfin­dən seçilən 1 senator, daimi komissiyanın istiqaməti üzrə müstəsna olaraq Azərbaycan Respub­likasının vətəndaşları tərəfindən təsis olu­nan özəl təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviy­yəsində ali təhsil almış mütəxəs­sis­lər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqi­qat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfin­dən seçilən 1 senator, daimi komissiyanın istiqaməti üzrə ixtisas­laşan qeyri-hökumət təşkilat­ları­nın bakalavr və ya magistr səviy­yəsində ali təhsil almış mütəxəs­sisləri əsasında formalaşdırılan gil­diya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazirliyinin Qanun­vericilik Baş İdarəsində çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin İdarədən kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Res­pub­li­kası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfin­dən seçilən 1 senator və da­imi komissiyanın istiqamətinə müvafiq ixtisas üzrə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü və ya müxbir üzvü seçilmiş alimlər sırasından Azərbaycan Respubli­kası­nın Prezidenti tərəfindən təyin edilən 1 senator daxildir (bütöv­lükdə 9 senator).

Torpaq, xəritəçəkmə, əmlak bloku üzrə qanunların yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə daimi komissiya. Senatın bu daimi komissiyasına Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Komitənin struktu­run­dan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azər­bay­can Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Əmlak Məsələləri Dövlət Ko­mi­təsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Komitənin struk­turun­dan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azər­baycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazir­liyinin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında forma­laşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazirliyinin Bələdiyyələrlə İş Mərkəzində çalışan bakalavr və ya magistr səviy­yəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Mərkəzin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfin­dən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları tərəfindən təsis olunan özəl təşkilatlarda çalışan ba­kalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri apa­ran Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında forma­laşdı­rılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, daimi komissiyanın istiqa­məti üzrə ixtisaslaşan qeyri-hökumət təşkilatlarının bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssisləri əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazir­liyinin Qanunvericilik Baş İdarəsində çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin İdarədən kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator və daimi komissiyanın istiqamətinə müvafiq ixtisas üzrə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü və ya müxbir üzvü seçilmiş alimlər sırasından Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən təyin edilən 1 senator daxildir (bütövlükdə 8 senator).

Səhiyyə, idman, turizm, istirahət, xidmət bloku üzrə qanun­la­rın yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə daimi komissiya. Senatın bu daimi komissiyasına Səhiyyə Nazirliyinin strukturuna da­xil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazirliyinin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respubli­ka­sı vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Biologiya və Tibb Elmləri Bölməsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Bölmənin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Mədəniyyət və Turizm Nazirli­yinin strukturuna daxil olan təşkilat­larda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazirliyinin struk­turundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətən­daşları əsasında formalaşdırılan gil­di­ya tərəfindən seçilən 1 senator, Gənclər və İdman Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütə­xəs­sislər və Nazirliyinin struktu­rundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azər­bay­can Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsi­nin, Azərbaycan Respu­blikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin strukturuna daxil olan təşkilat­larda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil al­mış mütəxəssislər və Agentliyin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respubli­kası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Komitənin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları tərəfindən təsis olunan özəl əhaliyə mənzil-kommunal xidməti təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşki­lat­lar­dan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azər­bay­can Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərə­findən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azərbaycan Respu­blikasının vətəndaşları tərəfindən təsis olunan özəl məişət xidməti təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üz­rə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaş­ları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, müstəsna olaraq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları tərəfin­dən təsis olunan özəl mehmanxanalarda və qonaq evlərində çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında forma­laş­dı­rılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, daimi komissiyanın istiqaməti üzrə ixtisaslaşan qeyri-hökumət təşkilat­larının bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəs­sisləri əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazirliyinin Qanunvericilik Baş İdarəsində çalışan magistr səviyyə­sin­də ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin İdarədən kənar­da uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respubli­ka­sı vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfin­dən seçilən 1 senator və daimi komissiyanın istiqamətinə müvafiq ixtisas üzrə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü və ya müxbir üzvü seçilmiş alimlər sırasından Azərbaycan Respublikasının Prezi­den­ti tərəfindən təyin edilən 1 senator daxildir (bütövlükdə 12 se­nator).

Sosial müdafiə bloku üzrə qanunların yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə daimi komissiya. Senatın bu daimi komissiyasına Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Nazirliyinin struktu­rundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azər­baycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Dövlət Sosial Müdafiə Fondu­nun strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Fondun strukturun­dan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbay­can Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərə­findən seçilən 1 senator, Qaçqınların və Məcburi Köç­kün­lərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Komitənin strukturundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-təd­qiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 se­na­tor, Ailə, Qadin və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin strukturuna daxil olan təşkilatlarda çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və Komitənin struk­turundan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, əhalinin sosial müdafiəsi üzrə müstəsna olaraq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları tərəfin­dən təsis olunan özəl təşkilat­lar­da çalışan bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütə­xəssislər və həmin təşkilatlardan kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətəndaşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, daimi komissiyanın istiqaməti üzrə ixtisaslaşan qeyri-hökumət təşkilat­ları­nın bakalavr və ya magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəs­sis­ləri əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfindən seçilən 1 senator, Ədliyyə Nazirliyinin Qanunvericilik Baş İdarəsində çalışan magistr səviyyəsində ali təhsil almış mütəxəssislər və həmin İdarədən kənarda uyğun sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri aparan Azərbaycan Respublikası vətən­daşları əsasında formalaşdırılan gildiya tərəfin­dən seçilən 1 senator və daimi komissiyanın istiqamətinə müvafiq ixtisas üzrə Azər­baycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü və ya müxbir üzvü seçilmiş alimlər sırasından Azərbaycan Respubli­kası­nın Prezidenti tərəfindən təyin edilən 1 senator daxildir (bütöv­lükdə 8 senator).

Beləcə, Senatın 16 daimi komissiyada birləşən 157 senator­dan ibarət formalaşdırılması təklif olunur.

Nəhayət, Senatla bağlı sonuncu məqam: səslərin hesab­lanması prinsipi.

Senatda səsvermə zamanı fəlsəfə doktorları bir səsə, elmlər doktorları iki səsə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müx­bir üzvləri üç səsə və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvləri dörd səsə malikdirlər.

Beləliklə, əgər biz dövlətin qanunlarının dövlətin alimləri tə­rəfin­dən yaradılmalı olduğunu qəbul ediriksə, Senat alimlərdən iba­rət ekspertlər palatası olaraq qanun yaradıcılığı üçün ən ideal məkan olmuş olardı. Nümayəndələr Palatası xalqın istəklərinin bir təmərküzləşmə məkanı olduğu kimi, Senat xalqın intellektual re­surslarının bir təmərküzləşmə məkanı kimi çıxış edir. Əgər Nüma­yən­dələr Palatası daha çox xalqın istəklərini ifadə etmək missiyasını yerinə yetirirsə, xalqın istəklərinin yerinə yetirilməsini təmin etməli olan qanunlarının yaradılması missiyası tərkibi xalqın intellektual potensialının bilavasitə daşıyıcılarından - alimlərdən - ibarət olan Senatın üzərinə düşür.

Senat institutunun yaradılması ideyası aristokratik ideyanın Azərbaycanın siyasi gerçəkliyinə tətbiqi ilə bağlı da müəyyən məna kəsb edir. Belə bir siyasi institutun yaradılması cəmiyyətdə daşınan aristokratik resurs­ların daha artıq dərəcədə təyinatı üzrə istifadə olunmasına və bununla əlaqədar eyni zamanda həm də xalqın intel­lek­tual resurs­ları­nın da səfərbər edilməsinə, aristokratik resursların bu vaxta qədər isti­fadəsiz qalmış hissəsinin yenidən üzə çıxarılması­na və diqqət mər­kəzinə gətirilməsinə yardım etmiş olardı, qanunve­rici orqanın aristokratik resurslarla zən­gin­ləş­di­ril­mə­sində, demok­ra­tiya­nın inkişafında əhəmiyyətli rol oynaya bilərdi.

Unutmaq olmaz ki, parlament və bütövlükdə demo­kratik­ləş­mə rəsmi dövlət hakimiyyətinin hüdudlarından kənarda qa­lan aristo­kra­tik resursların ümummilli problemlərin həllinə cəlb olun­ması üçün də mühüm vasitə ola bilir. Demokratikləşmə düşünürəm ki elə əslində cəmiyyətdə daşınan aristokratik resursları üzə çıxar­maq və bu resursları cəmiyyətin idarə olunmasına cəlb etmək üçündür.

Dövlətin oliqarxik məcrada deyil, aristokratik demokratizm məcrasında inkişaf etdirilməsi üçün həm korrupsiya aradan qaldı­rılmalıdır, həm də dövlət hakimiyyəti orqanlarına xüsusilə qanun­verici hakimiyyətinə seçkilər dövlətin və millətin qarşısında duran həqiqi problemlərin həll etmək qüdrətində olan insanları hakimiy­yətə gətirə bilən seçki sistemi qurulmalıdır.

Bu, düşünürəm ki xalqın və dövlətin daha da qüdrət­lənməsinə yardımçı ola bilər.

***

İndi isə qayıdaq oliqarxiyanın aristokratik demokratizmdən kə­nar inkişafının təsvirinə və təhlilinə. Oliqarxiyanın aristokratik de­mok­ratizmdən kənar inkişafı bir çox hallarda parlamentli respubli­ka-prezidentli respublika-diktatura sxemi üzrə baş verir. Bu sxem prezident institutunun son dərəcə mühüm siyasi və tarixi missiyası ilə də üzvi surətdə bağlıdır. Həmin səbəbdən də, siyasi inkişafın bu təmayülünü heç bir vəcdlə diqqətdən kənarda saxlamaq olmaz. Prezident təhlükəsizli­yin qarantı olmaqla hər şeydən öncə hərbi təyinatlıdır. Prezidentin ali baş komandan statusu ona hakimiyyəti­nin seçkili və müvəqqəti xarakterini dəf etmək imkanını da verir. Prezident bu imkanından¹, istifadə edərkən isə hətta diktator da ola bilir sözün həm yaxşı, həm də pis mənalarında. Sözün ona görə yaxşı mənasında ki, cəmiyyətdə yer alan və bəzən hətta baş alıb-gedən ədalətsizliyin və zorakılığın qarşısını almaq üçün hakimiyyə­tin öz gücünü, qüdrətini nümayiş etdirməsinin özü bəzən bir zəru­rətə çevrilir. Diktator olmaq əslində başqa hallarda da, xüsusən xaricdən real təhlükənin gözlənildiyi və yarandığı hallarda millətin səfərbər edilməsi üçün lazım gələ bilir². Və sözün ona görə pis mənasın­da ki, diktator ədalətsizliyin dayağı­na çevrilərək də zorakılı­ğa əl ata bilir.

Diktatura rejiminin meydana çıxması ilə isə həm oliqarxiya bir sosial-siyasi sistem olaraq, həm də prezidentli respublika üsul-idarəsi bir siyasi rejim olaraq əslində başa çatır. Oliqarxiya bu halda bir sosial-siyasi sistem olaraq ona görə başa çatır ki, dövlət burada artıq birmənalı olaraq oliqarxların mənafelərinin ifadəçisi deyildir, diktatura rejiminin meydana çıxması ilə prezidentli respublika üsul-idarəsi isə ona görə əslində başa çatır ki, dövlət başçısı statusu burada artıq seçkili deyil və müvəqqəti xarakter daşımır.

Buraya hətta onu da əlavə etmək olar ki, diktatura rejiminin meydana çıxması ilə nəinki prezidentli respublika üsul-idarəsi bir siya­si rejim olaraq əslində başa çatır, bir siyasi rejim olaraq ümu­miy­yətlə respublika üsul-idarəsi əslində başa çatır. Görünür elə bu səbəbdəndir ki, diktaturada parlament ya ləğv edilir, ya da onun siyasi çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə azaldılır.

Prezidentli respublika üsul-idarəsi tarix meydanına oliqarxi­ya­nın bir sosial-siyasi sistem olaraq müttəfiqi kimi daxil olmuşdu və bunu oliqarxiyanın xidmətində dayanan parlamentli respublika üsul-idarəsinin tarixi yerini onun əlindən almaqla və bir qədər trans­for­masi­yaya uğratmaqla etmişdi. Diktatura üsul-idarəsi isə ta­rix meydanına oliqarxiyanın mənafelərinin ifadəçisi olmaqdan daha üstün siyasi sistem olmaq iddiası ilə daxil olur. Parlamentli respub­lika üsul-idarəsi sistemində prezident oliqarxların əslində köməkçi­si­dir, prezidentli respublika üsul-idarəsi sistemində onların tərəfda­şı­dır¹, diktatura üsul-idarəsi sistemində diktator isə oliqarxların yal­nız himayəçisi ola bilir.

Bu nöqteyi-nəzərdən prezidentli respublika parlamentli respu­blika ilə diktatura arasında aralıq element kimi çıxış etmiş olur.

Diktatura rejiminin yaranışı həm yuxarıda qeyd olunduğu kimi, yəni prezidentin fövqəladə vəziyyət elan etmək barədə öz müstəsna hüququndan istifadə etməsi ilə baş verə bilər, həm də dövlət çevri­lişi nəticəsində prezidentin ilk növbədə məhz bu hüqu­qu­nun, məhz bu səlahiyyətinin onun əlindən alınması ilə.

Amma diktatura rejiminin yaranışı bu göstərilən iki haldan hansı ilə baş verməsindən asılı olmayaraq, diktatura prezidentli res­pu­bli­ka­dan və xüsusən də parlamentli respublikadan fərqli ola­raq, bir sosial-siyasi sistem kimi artıq oliqarxiya deyildir.

Əgər oliqarxiyada hakimiyyət bilavasitə olaraq iqtisadi hökm­ran­lığa söykənirsə, diktatorun hakimiyyəti bilavasitə olaraq fiziki hökm­ranlığı ifadə edir, fiziki zora və zorakılığa istinad edir.

Əgər oliqarxiyada hakimiyyət mülki mənşəli insanların əlin­də­dir­sə, əgər oliqarxiyada suveren rolunda mülki şəxslər olan iri maq­nat­­­lar çıxış edirlərsə, diktaturada bu öz əksliyinə çevrilir, dikta­tu­rada suveren statusu bir qayda olaraq hərbçiyə məxsus olur.

Əgər oliqarxiya sənaye maqnatları ilə komandanlar arasında əldə edilmiş siyasi razılaşmadan doğursa, diktatura halında koman­dan heç kəslə razılaşdırmadan hakimiyyətin mütləq sahibi olur.

Lakin əgər diktatura öz qarşısına varlıları bir sinif kimi ləğv etmək məqsədini qoymamışsa, onda iri sənaye maqnatları özlərinin bir suveren olaraq statuslarını itirsələr də, burada yenə də əsas siyasi fiqurlardan biri olaraq qalırlar, dövlətin büdcəsinə iri maliyyə küt­lələrinin daxil olmasını təmin etmələri ilə. Diktatura maqnatları ən azı xəzinəyə daha çox vəsait daxil edilməsi məqsədi ilə himayə edir. Respublika kimi diktaturanın da iqtisadi əsasını başlıca olaraq iri sənaye və maliyyə inhisarları təşkil edirlər.

Diktatura rejiminin yaranmasında əslində maqnatların özləri­nin də az günahı olmamışdır. İri sənaye və maliyyə maqnatları ara­sın­da mütəmadi olaraq yaranan rəqabət, iqtisadi ixtilaflar onlar ara­sında razılaşmalarla nəticələnmədikdə döv­ləti ümumi siyasi xaos və­ziyyətinə, siyasi separatizmə, ölkənin parçalanmasına gətirib çı­xa­rır, diktatura adətən məhz bu halda, məhz bu təmayülün qarşısı­nın alınması üçün meydana çıxır. Maqnatlar arasında könüllü razı­laş­ma əldə edilmədikdə, onlar arasında razılaşma hakimiyyətin ak­tiv mü­da­xi­ləsi ilə, onların zor gücünə ortaq məxrəcə gətirilməsi ilə əl­də edi­lir və nəticədə maqnatların bəziləri məhv edilir, bəziləri ilə döv­lə­tin ciddi nəzarəti altına alınır, və bununla da diktatura meyda­na çıxır.

Diktaturanın doğuluşu həm də dövlətdə korrupsiyanın dərin kök salmasının nəticəsidir. Korrupsiyaya uğramış dövlət məmuru tək­cə qanunu deyil, həm də bütövlükdə ədaləti əydiyindən dövlətin əsaslarını sarsıdır. Respublika üsul-idarəsi diktator tərəfindən yu­xarı­dan və aşkaranə bir tərzdə ləğv edilməzdən öncə, onun məmur­ları tərəfindən aşağıdan və gizlicə artıq dağıdılmış olur.

Diktatura rejimi özü-özlüyündə isə zora, mübarizəyə, mühari­bə­yə, hərbiyə meyilli olduğu üçün isə, öz təbii axınında imperialist xarakterini kəsb edir, iri sənaye maqnatlarının aparıcı siyasi fiqur­lar­dan biri kimi qaldıqları halda isə, diktator rejimi həm də iqtisadi istismarın da dayağı olmaqla, sonradan həm də milli istismarın dayağına çevrilir.

MİLLİ MƏNSUBİYYƏTİN VERDİYİ HAKİMİYYƏT:

İMPERİYA

İmperializm diktatura rejimindən törəyir və başlanğıc məqam­da diktatura ilə eyni iqtisadi əsaslara söykənir.

Qədim Romanın siyasi-hüquqi inkişafının respublika siste­min­dən imperiya sisteminə keçid mərhələsində triumviratların dik­ta­tu­rası buna bir klassik nümunə olaraq göstərilə bilər.

İmperiya mahiyyət etibarı ilə diktaturanın milli sərhədləri aş­ma­sı­nı ifadə edir. İmperiya sisteminin qərarlaşması ilə dövlətin hi­ma­yəsi altında olan maqnatlar indi fəaliyyət üçün daha geniş məkan əldə etmiş olurlar, bu da onlar arasındakı qarşıdurmanı zəiflədir, on­ları daha çox əməkdaşlığa sövq edir. İstismarın başlıca obyekti, baş­lıca məkanı kimi indi daha onların öz ölkələri deyil, koloniyalar olur. Bununla da dövlət özgə ölkələrin və özgə xalqların istismar vasitəsinə çevrilir.

İstismarçı xalq özünü istismar olunan xalqa nisbətən daha yaxşı sosial durumda görərək, müstəmləkəçi özünü müstəmləkə al­tında olana nisbətən daha üstün statusda görərək, özünü üstün xalq olaraq hiss etməyə başlayır, əldə etdiyi sosial statusun təsadüfi olma­dığını sübut etmək istəyir və nəticədə özünü olduğundan daha yaxşı göstərmək, daha yaxşı təqdim etmək istəyir və edir, həm də incəsənətin gücü ilə.

Əgər oliqarxiya dövrü sənayenin və maliyyə kütlələri axınının gur inkişafı ilə yanaşı, həm də arxitekturanın və şəhərsalmanın gur inkişafı ilə səciyyəvi idisə, imperiya dövrü müstəmləkə zülmünün geniş vüsət alması ilə yanaşı həm də müstəmləkəçi xalqı ideallaş­dıran təsviri incəsənətin gur inkişafı ilə səciyyəvidir.

İmperialist meyillərin məhz sənayenin güclü inkişaf etdiyi ölkələr­də formalaşması heç də təsadüfi deyildir. Əgər ticarətin güc­lü inkişaf etdiyi və ön planda olduğu ölkələrin xarici siyasəti üçün əsa­sən hər bir millətin öz müqəddəratını təyin etmə prinsipi səciyyəvi­dir­sə, sənayenin güclü inkişaf etdiyi və ön planda olduğu ölkələr üçün əsasən imperialist xarici siyasət səciyyəvidir və ön plan­dadır. Əgər ölkədə sənaye güclü inkişaf etməkdədirsə, ölkənin xa­rici siya­səti getdikcə daha çox imperialist xarakter daşıyır. Yox, əgər ölkədə səna­yenin inkişafı ölgünləşirsə, onun xarici siyasətində imperialist meyillər də zəifləyir.

Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, dövlətin xarici siyasətinin onun daxili siyasəti ilə müəyyənləşməsi barədə məşhur fikir əsas etibarı ilə sənayenin güclü inkişaf etdiyi və inkişaf etməkdə olduğu böyük ölkəyə, fövqəldövlətə aiddir. Sənayenin güclü inkişaf etdiyi və inki­şaf etməkdə olduğu böyük ölkənin, fövqəldövlətin sənayenin güclü inkişaf etmədiyi ölkələrə, kiçik dövlətlərə münasibəti çox zaman onun öz daxili inkişaf təmayüllərindən irəli gəlir. Kiçik dövlətlərin xarici və daxili siyasətləri arasındakı münasibət isə bir qədər bunun əksinədir. Kiçik dövlətlərin daxili siyasəti çox zaman fövqəldövlətin onlara olan münasibətindən irəli gəlir. Onların xarici siyasəti buna görə də, çox zaman fövqəldövlətin mənafeyini, daha dəqiq deyilər­sə, əcnəbi maliyyə və sənaye inhisarlarının mənafeyini ifadə edir. Kiçik dövlətləri öz nəzarəti altında saxlayan xarici siyasət şəraiti, beynəl­xalq vəziyyət bununla da onların daxili siyəsətinin xarak­terinə əsaslı təsir göstərir. Böyük dövlət beynəlxalq vəziyyətin yaradıcısı, kiçik dövlət isə beynəlxalq vəziyyətə uyğunlaşandır.

Hətta mən deyərdim ki, qlobal problem ideyasının arxasında da müəyyən qədər vahid superdövlət istəyi durur.

Əgər böyük ölkənin aparıcı siyasi partiyaları milli üstünlük motivlərinə istinad edərək kiçik ölkələri öz inhisarlarının təsir dai­rəsi altına salma istiqamətində fəaliyyət göstərirlərsə, kiçik ölkələ­rin «demokratik partiyalar»ı öz ölkələrini əslində əcnəbi sənaye maq­natlarının təsiri altına salma istiqamətində fəaliyyət göstərirlər.

İmperiya sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkənin sənaye cəhətdən inkişaf etməmiş ölkə ərazisində öz koloniyalarını salması ilə başlayır. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkənin sənaye cəhətdən inkişaf etməmiş ölkədə saldığı bu koloniyalar hər şeydən öncə sənaye cəhətdən inkişaf etməmiş ölkənin təbii ehtiyatlarının sənaye ölkəsi tərəfindən istismarına təyinatlıdır.

Əgər sənaye ölkəsinin aqrar ölkə ərazisində saldığı koloniya­lar öz işinə aqrar ölkənin təbii ehtiyatlarının yerli hakimiyyətlə birgə istismarından başlayırlarsa, bu koloniyalar sonradan yerli hakimiy­yə­tin təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyət hüququnu tədricən azaldır və bir çox hallarda təbii ehtiyatların tam sahibinə çevrilməkdən ötrü yerli hakimiyyəti faktiki olaraq hətta tamamilə məhv edirlər.

Yerli əhalinin himayəçisi olan yerli hakimiyyət məhv edil­dik­dən sonra isə yerli əhali himayədən məhrum olmuş olur, məh­kum xalqa çevrilir.

İmperiya bununla da öz inkişafının məntiqi sonuna yetişir, milli mənsubiyyətin verdiyi hakimiyyət formasını alır.

İmperial hakimiyyət tiranik hakimiyyətdən fərqli olaraq, fərdi xarakter daşımır, milli xarakter daşıyır. Əgər tiraniya bir insanın başqaları üzərində hakimiyyəti idisə, imperiya bir xalqın başqa bir xalq üzərinə hakimiyyəti olur. Əgər tiranik hakimiyyətin qütblə­rində hökmdar və təbəə durursa, imperial hakimiyyətin qütblərində hakim xalq və məhkum xalq durur.

İmperiya öz həqiqi təyinatından ən çox uzaqlaşmış dövlət forması olmaqla qeyri-stabildir. Burada daimi olaraq res­publikaya və monarxiyaya qayıdış meyilləri müşahidə olunur. Lakin imperiya hə­qiqi aristokratizmin tükənməsi ilə şərtləndiyindən bu meyillər əksər hallarda uğursuzluqla nəticələnir.

Əgər sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkənin sənaye cəhətdən inkişaf etməmiş ölkə ərazisində saldığı koloniyalar öz fəaliyyətinə sənaye cəhətdən inkişaf etməmiş ölkənin təbii ehtiyatlarını istismar etmək işindən başlayırlarsa, sənaye cəhətdən inkişaf etməmiş ölkə­nin xalqını istismar etmək işində öz fəaliyyətini başa çatdırırlar.

Bununla belə imperiyanın bir dövlət forması olaraq xarakte­ris­ti­ka­sın­da həmçinin müsbət cəhətlərə də diqqət yetirməsək, bu əda­lətdən uzaq olmuş olardı. Xeyirxahlıqları az olan, lakin firavan­lığı və sivilizasiyaları çox olan xalqların yaratdıqları imperiyalar koloniya­la­rın daha firavan və sivilizasiyalı olmasında müəyyən rol oynadığı kimi, sivilizasiyaları az olan, lakin cəsarətləri və hünərləri çox olan xalqların yaratdıqları imperiyalar koloniyaların cəsarətli və hünərli olmasında müəyyən rol oynayır. İmperiya bütövlükdə isə özünü yal­nız o halda doğruldur ki, aristokratik resursları gərəkli olduğundan çox olan xalqın aristokratik resursları gərəkli olduğun­dan az olan xalq üzərində himayə sistemi olmuş olsun.

Bu isə nadir hallarda baş verir, hətta qismən belə. Bütövlükdə isə heç vaxt. Müstəmləkə zülmünə düçar olan kəsin vəziyyəti bəzən tiraniya zülmünə düçar olan kəsin vəziyyətindən daha acınacaqlı olur.

Kolonializm şəraitində xalq rəiyyət olaraq himayə olunmadığı üçün bəndə olaraq himayə olunmaq istəyir. Xalqın rəiyyətlik duy­ğusu korşalır, bəndəlik duyğusu isə son dərəcə inkişaf edir.

MAHİYYƏTİN GERÇƏKLƏŞDİRİLMƏSİNƏ YÖNƏLƏN İRADƏNİN TRANSSENDENTLƏŞDİRİLMƏSİ:

TEOKRATİYA

Öz insani mahiyyətini öz təxəyyülünün işığında görə bilmə­yən, özünün dünya ilə ziddiyyətlərinin həlli üçün öz zəkasından ideya ala bilməyən, dünyada özünü öz iradəsi ilə təsdiq edə bilmə­yən insanın özgə təxəyyülünə, özgə zəkasına, özgə iradəsinə güvən­mək­dən baş­qa bir çarəsi yoxdur.

Müstəmləkə əsarəti altında olan xalqın durumu da əsasən be­lədir. Öz təxəyyülünə, öz zəkasına, öz iradəsinə güvəndiyi halda, o, qi­yam qaldırır, öz dövlətini özü qurur, özünün təxəyyülü, özünün zəkası, özünün iradəsi əsasında. Belə olmadıqda, onun müstəmlə­kəçi­si olan xalqın mərhəmətinə bel bağlayır. Belə bir mərhəmətin olmadığı halda isə, Tanrıya bel bağlayır.

Din çox zaman görünür elə buna görə də məhz kölə xalqın içərisində formalaşır. Xatırladım ki, iudaizm Misir tərəfindən kölə­ləş­diril­miş yəhudi xalqı içərisində, xristianlıq isə əslində Roma tərəfindən kölələşdirilmiş yunan xalqı içərisində təşəkkül tapmışdı, xristianlığın yəhudi xalqının nümayəndəsi tərəfindən yaradılmasına baxmayaraq¹. İslama qaldıqda isə, o, özünün bütün digər özəllikləri ilə yanaşı, həm də Sasani İranının kölələşdirmə siyasətinə qarşı ərəb­­lə­rin etirazının bir ifadəçisi oldu.

Əgər iudaizm və xristianlıq öz xalqını Tanrının himayəsi ilə öz­gə xalqın zülm və əsarətindən qurtarmaq istəyindən və niyyətin­dən doğulmuşdusa, islam həm öz xalqını, həm də və daha çox özgə xalqları zülm imperiyasına, ədalətsizli­yin timsalına çevrilmiş Sasani dövlətinin zülmkarlığından xilas edərək Tanrının himayəsi altına ver­mək yolunu tutdu, ən azı yarandığı zamanlarda. İslamın forma­laş­ması bir qədər spesifik şəraitdə baş versə də, əsarətdən xilas istə­yi onun da özülünü təşkil etdi.

Əsarət altında olan xalqların və həmçinin də əhalinin milli əsa­rət altında olmasa da, əslində əsarət altında olan, yəni sosial əsa­rət altında olan hissəsinin dünyagörüş paradiqması kimi formalaşan din və məhkum insanın Tanrı himayəsinə sığınma həsrəti qədim im­pe­­ri­yaların çökməsi və dağılması prosesində bütövlükdə cəmiy­yət­də hakim mövqe tutmağa başlayır.

Qədim imperiyaların çökməsi və sonradan dağılması isə ilk növbədə siyasi aristokratizmin tükənməsi ilə şərtlənir. İmperiyalar başlıca olaraq o səbəbdən çökür ki, siyasi hakimiyyət öz nəzarətində olan məmləkətlərə daha tam mənada sahiblik edə bilmir, üstəlik, bundan da daha vacib olanı odur ki, nəhəng insan kütlələrini daha himayə edə bilmir.

Bununla belə imperiyaların təbii tənəzzülü, süqutu və bunun nə­ticəsində də insanlığın insani aristokratizmdən və insani aristo­kra­tiz­min bütün cəmiyyət miqyasında ifadəçisi olmağa təyinatlı olan siyasi haki­miyyətdən üz dön­dərərək əgər belə demək müm­kün­­dürsə, fövqəlbəşər aristokratizmə – ilahi qüdrətə üz tutması təkcə insani əsaslardan deyil, həm də əgər belə də demək mümkün­dürsə, ekoloji əsaslardan doğur. Əgər imperiyaların süqutu və çök­mə­si, bir tərəfdən, siyasi haki­miyyətin aristokratik resurslarının tü­kən­mə­si ilə şərtlənirsə, digər tərəfdən, təbii resursların tükənməsi ilə şərtlənir¹. Əgər aristokratik resursların tükənməsi imperiyanın siyasi da­­­­yaqlarını zəiflədir və məhv edirsə, təbii ehtiyatların tü­kənməsi onun iqtisadi da­­­­yaqlarını zəiflədir və məhv edir.

Dinin hökmranlığı yalnız insanın zülmündən deyil, eyni za­man­da həm də təbiətin zülmündən xilas olmaq həsrətindən doğul­muş­du.

Digər tərəfdən, təbiət və cəmiyyət arasındakı münasibətlər sis­­te­mi­nin ziddiyyətləri siyasi hakimiyyətin vəzifələrini mürəkkəb­ləş­dir­diyin­dən, cəmiyyətin idarə olunmasını və eyni zamanda siyasi hakimiyyətin durumunu da mürəkkəbləşdirir, həm maddi, həm də mənəvi durumunu. Nəticədə isə hakim xalqın siyasi hakimiyyət sub­yekti olaraq statusu zəifləyir, bu da onun sosial həyatın idarə olun­masından getdikcə daha çox uzaqlaşmasına və uzaqlaşdırılma­sı­na, dolayısı yolla deməli ki, onun mənəvi iflasına gətirib çıxarır.

Dünyəvi hakimiyyətin çökməsi özlüyündə isə arasıkəsilmə­yən çəkişmələrin, talanların və epidemiyaların geniş vüsət alması ilə, təh­silin öz əvvəlki əhəmiyyətini itirməsi ilə, kütləvi savadsızlı­ğın özünə kök salması ilə paralel olaraq baş verir. Şəhərlər dağılır, sə­nətkarlıq və ticarət iflasa uğrayır, əmtəə istehsalı öz yerini natural təsərrüfata verir. Dinin hökmranlığı məhz belə bir zəmində başlayır. İlahi iradə ictimai ədalətsizliyə, zorakılığa və tənəzzülə qarşı qoyulur¹.

Ədalətin mütləq mənbəyi və gerçəkləşdiricisi ola­raq artıq hər hansı bir xalq, və ya hər hansı bir insan deyil, birmənalı olaraq yalnız Tanrı qəbul edilə bilir, insan bu halda yalnız Tanrının ha­ki­miy­yətini, teokratiyanı qəbul edə bilir.

Teokratiya bir kütləvi-ictimai, müəyyən mənada kütləvi-siyasi şüur forması olaraq özünü təsdiq etdikcə, ədalətin Yer üzündə bər­qə­rar edilməsi öhdəliyi və məsuliyyəti tədricən insanın üstündən gö­tü­rülərək, Tanrının üstünə qoyulur. İnsan özünü yuxarıdan dəs­tək­lənməyə, ədalətli rəftara, rəhmə və mərhəmətə möhtac olan fani bir məxluq kimi, əbədi Tanrının bir bəndəsi, bir qulu kimi qavradıq­ca, Tanrını ədalətin, mərhəmətin və rəhmin dayağı kimi, dünyanın ağası² kimi qavrayır.

Tanrı burada həm bəşəriyyəti öz himayəsi altında, həm də təbiəti öz hökmü altında saxlaya bilən qüdrətli və mütləq şəxsiyyət olaraq qəbul edi­lir. Bütün Kainatın fövqündə duran mütləq personal başlanğıc statusuna malik olmaq etibarı ilə Tanrı burada əslində dünyanın transsendent mahiyyəti, dünya isə onun təzahür forması olmaqla yanaşı, onun həm də müəyyən dərəcədə himayə məkanı olaraq anlaşılır.

Dövlət himayəsinin yerini burada artıq Tanrının hidayəti tutur. Tanrının hidayəti - Tanrının bəndə üzərində himayəsidir, bən­dəyə rəhbərliyidir, bəndəni doğru yola çağırmasıdır və doğru yolla irəliləməsinə dayaq durmasıdır.

Zadəganın himayə məkanında özünü rəiyyət kimi, tiranın və monarxın himayə məkanında özünü təbəə kimi, demokratik dövlətin himayə məkanında özünü vətəndaş kimi tanıyan və dərk edən insan Tanrının himayə məkanında özünü bəndə kimi, Tanrının qulu kimi tanıyır və dərk edir.

Tanrının özü gözlə görünən dünyadan kənarda, transsendent dünyada təsəvvür edildiyindən, Tanrının mütləq himayə məkanının da əslində transsendent dünyada olduğu qəbul edilir. Transsendent dünyaya aid edilən bu məkanın adı isə əlbəttə ki, cənnətdir.

Amma onu da unutmaq olmaz ki, dünyəvi problemlərin trans­sen­den­tal həlli ilk növbədə və əslində onların həll olunması üçün dünyəvi vasitələrin yoxluğu ilə şərtlənir. Cəmiyyətin olduğu vəziy­yət olmalı olduğu vəziyyətə bu dünyada, Yer üzərində yüksəl­dilə bilmədiyindən, onun olmalı olduğu vəziyyət cənnət adlandırılan baş­qa dünyaya, transsendent dünyaya köçürülür. İnsan mahiyyəti hisslərlə qavranılan dünyada real olaraq gerçəkləşdirilə bilmədiyin­dən, transsendent dünyada xəyali olaraq gerçəkləşdirilir.

Amma insan öz insani mahiyyətinin yalnız xəyali olaraq gerçək­ləşdiriləcəyi ilə, Tanrının mütləq himayə məkanının yalnız trans­sendent dünyada olması düşüncəsi ilə təbii ki kifayətlənə bilmir. O, eyni zamanda bu dünyanın da Tanrının himayə məkanı olma­sını real olaraq görmək istəyir, Tanrının mütləq himayə məkanı olmasa da, ən azı nisbi himayə məkanı olmasını görmək və buna qəlbən inanmaq istəyir. Bəndə Tanrının himayəsinin həm də bu dün­yada, Yer üzərində təcəssümünü axtarır, ilahi iradənin və onun ifadə etdiyi müt­ləq əxlaqın və ədalətin həm şəxsi həyatda, həm də siya­sətdə mücəssəməsini arayır.

Bunun üçün isə o, ən azı iki yoldan istifadə edir.

Birin­cisi, Tanrının o dünya ilə yanaşı həm də bu dünyada hima­yəsinə nail olmaq üçün öz həyatını müqəddəs yazının tələbləri əsa­sında qurur¹, şüur səviyyəsində olmasa da, ən azı təhtəlşüur sə­viy­yəsində Tanrıdan bunun əvəzini gözləyir.

İkincisi, teokratiyanı yalnız kütləvi-ictimai şüur forması ola­raq deyil, həm də, siyasi gerçəklik forması olaraq qərarlaşdırmaq, əda­lətin Yer üzərində bərqərar edilməsi öhdəliyini və məsuliyyətini yal­nız və büsbütün Tanrının üzərinə deyil, həm də bir qədər öz üzərinə də götürmək qərarına gəlir.

Birinci yol Tanrının daha çox rəiyyət platformasından çıxış edilərək anlaşılması ilə bağlıdır, ikinci yol isə zadəgan platfor­masın­dan çıxış edilərək.

Yuxarıda xatırlatdığımız nümunələrdə bu hallardan hər ikisi yer almışdı. Yəhudilər Musanın başçılığı altında iudaizm dinini bir ideologiya olaraq qəbul etdikdən sonra, Misirin zülmündən xilas olaraq öz teokratik Yəhudi padşahlığını yaratdılar. Yunanlar İncil­də xəbər verilən, vəd olunan günü, İsa Peyğəmbərin qayıdacağı və Yer üzərində ilahi padşahlığı, ilahi quruluşu yaradacağı günü gözləmək­lə kifayətlənmədilər, bu günü yaxınlaşdırmağa səy et­dilər və səylə­rinin nəticəsində də nəsə alındı. Yunanlar xristian­lıq dinini bir ideologiya olaraq qəbul edərək Roma İmperiyasının parça­lanması­nın aktiv iştirakçısı oldular və onun iki yerə parçalan­mış hissələrin­dən biri - Şərqi Roma İmperiyası – üzərində özlərinin teokratik Bi­zans İmperiyasının yaradılmasına nail oldular. Onlar buna həm dün­yagörüş və ideologiya olaraq qəbul etdikləri xristian­lığın vasitə­si­lə, həm də Romanın siyasi hakimiyyətinin gü­cün­dən məharətlə istifadə etməklə nail oldular. Ərəblər islam dinini bir ideologiya olaraq qəbul edərək Sasani İranını bütövlükdə məğ­lub etdilər və onun xa­raba­lıqları üzərində teokratik dövlətlərini - Xilafəti yaratdılar.

Ərəblər nəhəng Sasani İranını demək olar ki asanlıqla məğlub et­di­lər. Çünki ərəblər buraya qılıncla daxil oluncaya qədər islam buraya kitabla, Quranla daxil olmuşdu.

Dinin hökmranlığı bəzən xalqın özünü siyasi təslimə hazırla­ması­nı da ifadə edir. Din bəndənin dünyaduyumunun ifadəçisi ol­maq­­la yanaşı müəyyən dərəcədə həm də rəiyyət dünyaduyumunun ifadəçisi olur. Çünki rəiyyət də bəndə kimi özü üzərində himayəçi axtarandır. Dövrün dominant təfəkkürü statusu doqmatik təfəkkürə məxsus olduğu halda avtoritar təfəkkür də özünün geniş tətbiq sahəsini tapır.

Teokratik hakimiyyət avtoritar təfəkkürə istinad edir və başlı­ca olaraq aqrar ölkə üçün yararlıdır və mümkündür. Din lap baş­lan­ğıc­dan əkinçi həyat tərzi zəminində formalaşan icma mədə­niyyətinin dünyagörüşü kimi meydana çıxdığından, dinin hökm­ran­lığı məhz icma mədəniyyətinin həmin bu ilkin formasını, əkinçi həyat tərzini ön plana çıxarır. Teokratik hakimiyyət dünyəvi haki­miy­yəti sıxış­dıra­raq arxa plana atdıqca isə şəhər mədəniyyətinin inkişafı da artıq arxa plana atılmış olur. Şəhərin kənd üzərində hökm­­ranlığına yenidən son qoyulur, indi əksinə kəndin şəhər üzərində hökmran­lığı olmasa da, kəndli dünyagörüşünün şəhərli dün­­ya­görüşü üzərin­də üstünlüyü qərarlaşmağa başlayır Hətta şəhər mədəniyyətinin fun­damentini təşkil edən determinizm prinsipinin özü də dini inamın məntiqi olaraq əsaslandırılma formalarından birinə çevrilir¹.

Dinin hökmranlığı şəraitində təkcə şəhər mədəniyyəti deyil, zadəgan mədəniyyəti də öz prinsiplərini dinin fonunda yenidən mə­na­landırmalı olur².

Bu hal teokratiyanın bir real siyasi hakimiyyət olaraq mövcud olduğu şəraitində özünü daha qabarıq bir şəkildə göstərir.

Teokratik hakimiyyətin subyekti qütbündə dayananlar da, onun obyekti qütbündə dayananlar kimi vahid Tanrıya inananlardır, əks halda teokratik hakimiyyət sistemində onlara yer olmazdı. Lakin teokratik hakimiyyətin subyekti qütbündə dayananlar əsasən Tanrı­nın zadəgan dünyagörüşü platformasından çıxış edilərək anlaşıl­ması mövqeyində, onun obyekti qütbündə dayananlar isə Tanrının rəiyyət dünyagörüşü platformasından çıxış edilərək anlaşılması mövqeyin­də­dir­lər, əlbəttə ki əsasən.

Əgər zadəgan dünyagörüşü dünyanın mahiyyətində dünyanı daxildən nizama salmalı olan immanent təbiətli Dünya Zəkasının varlığını görürsə və Vahid Tanrını məhz bu mənada anlaşılan Dün­ya Zəkası ilə eyniləşdirirsə, rəiyyət Vahid Tanrının timsalında dün­yaya onun xaricindən, daha doğrusu fövqündən hökm edən hökm­darı görür. Zadəgan dünyagörüşü Tanrının immanent anlaşıl­ması­na me­yil­li olduğu halda, rəiyyət dünyagörüşü Tanrının transsen­dent an­lamı­­na meyillidir¹.

Əgər zadəgan Tanrını, onun qüdrətini öz qəlbində, öz ürəyində duyursa, Tanrının nizamlı və ədalətli dünya yaratmaq mis­si­yasını müəyyən dərəcədə həm də öz missiyası bilirsə, rəiyyət Tanrının varlı­ğı­nın dünyanın və sözsüz ki rəiyyətin özünün də fövqündə oldu­ğu­nu qəbul edir, Tanrının nizamlı və ədalətli dünya yaratmaq missiyasından özünü kənarda saxlayır, nizamı və ədaləti Tanrıdan yalnız umur, onun qüdrətindən yalnız faydalanmaq istəyir.

Bu səbəbdən də əslində zadəganın yaradıcılıq potensialının bir predmetləşmə forması olaraq meydana çıxan dövlət eyni zamanda həm də Tanrının nizamlı və ədalətli dünya qurmaq mis­siyasının Yerdə müəyyən dərəcədə mücəssəməsi hesab edilə bilər. Zadəgan bunu Tanrının dünyanı nizama salmaq və ədalətli dünya qurmaq missiyasını müəyyən dərəcədə həm də öz missiyası bilərək edir². Zadəgan bununla da, eyni zamanda həm də rəiyyətin Tanrıdan um­du­ğunu edir.

Zadəganın siyasi idealları və bu idealların gerçəkləşdirilmə­sinə yönələn fəaliyyəti də rəiyyətin siyasi ideallarından və fəaliyyə­tin­dən təbii ki, fərqlidir. Zadəganın siyasi fəaliyyəti nizamlı və əda­lətli cə­miy­yət qurmaqla insanları xaosun və ədalətsizliyin pəncə­sindən qur­tarmağa istiqamətli olduğu halda, rəiyyətin siyasi fəaliyyəti döv­lətə, xüsusən də onun təmsilçilərinə xidmət göstər­mək­lə bun­dan fay­da­lanmağa yöndəmlidir.

Ədalətin və nizamın zadəgan anlaşılması da onların rəiyyət anlaşılmasından təbii ki, fərqlənir. Özü də yalnız yuxarıda xatır­lanan o əlamətlə yox ki, zadəgan əda­lətin gerçəkləşdirilməsini özü­nün mis­si­ya­sı hesab etdiyi halda, rəiyyət bu missiyanı dünyanın trans­s­endent mahiyyəti ilə bağlayır.

Əgər zadəgan, ədalətin real ifadəsini hər bir konkret insan tərəfindən tutulan sosial məkanın həmin insanın təbii tə­yinatına uyğun­luğunda görürsə, rəiyyət ədalətin real ifadəsini əvəz prinsi­pinin gözlənilməsində görür.

Əgər zadəgan dünyanın ədalətsizlik girdabında boğulmasını dünyanın öz ilahi mahiyyətindən qopub ayrılması ilə izah edirsə, rəiyyət insanların bu dünyada düçar olduqları əziyyəti, mənəvi və maddi yoxsulluğu onların günahlı həyatı ilə izah edir.

Əgər zadəgan Tanrını dünyanı gözəlləşdirməli və hə­­qiqiləşdir­məli olan bir mahiyyət olaraq anlayırsa, rəiyyət Tanrını in­san­lara yax­şı əməllərinə görə mükafat, pis əməllərinə görə isə cəza verən, bir qədər konkretləşdirilsə, möminlərə cənnət bəxş edən, haqq yo­lun­dan çıxanları isə cəhənnəm oduna yandıran, itaətkarları nemət­lən­di­rən, asiləri isə məhrumiyyətlərə düçar edən, son nəticədə de­məli ki, saleh işlər görən kəslərə də, küfr etmiş kəslərə də «ədalət»­lə əvəz verən bir qüvvə kimi qavrayır. Rəiyyət ədalətin gözlənilməsini məhz əvəz prinsipinin dəqiq icrasında görür.

Əvəz prinsipinin hüquqi ifadəçisi olan qanunların özləri də teo­kratiya şəraitində transsendentləşdirilir. Dünyəvi hüququn və dün­­­yə­vi qa­nun­ların mənbəyi transsendent mənşəli müqəddəs yazı olur.

Bununla yanaşı belə bir məqamı da qeyd etmək istərdim ki, teokratiya şəraitində yalnız hüquqa deyil, əxlaqa da ilahi mənşə şa­mil edilir, mənəvi və əxlaqi dəyərlər özlərinin maddi substratın­dan ayrılır, ona qarşı qoyulur, hüquqi normalarla yanaşı eləcə etik nor­ma­lar da ilahi iradənin ifadə formasına çevrilir. Hüquqi normalar kimi elə mənəvi, əxlaqi normalar da burada ilahi iradənin ifadə for­malarına aid edildikləri üçün ayrı-ayrı insanların baxış bucağın­dan göründüyü kimi deyil, subyektiv məzmun olaraq deyil, real, obyek­tiv məzmun olaraq məna kəsb edir. Bu məqam çox yəqin ki, teokra­tik hakimiyyətin həm obyekti qütbündə dayananlar üçün, həm də onun subyekti qütbündə dayananlar üçün qəbul ediləndir. Fikir ayrılığı yalnız həmin mənəvi və əxlaqi dəyərlərin dünyanın ilahi mahiyyəti ilə bağlılıq tərzinin araşdırılması zamanı meydana çıxır. Teokratik hakimiyyətin obyekti qütbündə dayananlar üçün dəyərlər dünyanın ilahi mahiyyəti ilə o tərzdə bağlıdır ki, onları dünyanı ya­ra­dan və onun fövqündə duran Tanrı belə buyurmuşdur, transsen­dent ilahi iradənin hökmü belədir. Teokratik hakimiyyətin subyekti qütbündə dayananlar üçün isə mənəvi və əxlaqi dəyərlər dünyanın immanent ilahi mahiyyətinə daxilən xasdır, bu mahiyyətdən ayrıl­maz­dır. Hər iki halda fərdi davranışın doğurmalı olduğu ictimai reak­­si­­ya­nın normaları kimi, fərdi davranışın özünün prinsipləri də ilahi mənşəyə aid edilir və bu prinsiplər mütləq əxlaqi prinsiplər statusunu kəsb edir.

Mütləq əxlaqi prinsiplərin real dünyada gerçəkləşdirilmə mə­qa­mı­na qaldıqda isə onların onları öz daxilində duyan insanın möv­qeyindən çıxış edilərək gerçəkləşdirilməsi ilə səlahiyyətləndiril­miş rəsmi dini strukturların mövqeyindən çıxış edilərək gerçəkləş­diril­məsi arasında fərq böyükdür.

Cəmiyyətin siyasi həyatında dini strukturlarının rolunun art­ma­sı başqa amillərlə yanaşı həm də problemlərin ilahi əxlaqı öz daxi­lin­də yaşadanlar tərəfindən həll olunma imkanlarının tükənmə­si ilə şərtlənir.

Lakin, əgər teokratiyanın başlanğıc məqamında, yəni onun yalnız kütləvi-siyasi şüur forması olaraq mövcudluq çağında dini tə­fək­kürün ön plana çıxması aristokratik təfəkkürü arxa plana atdısa, aristokratik təfəkkürün öz təbii təyinatını bərpa etməyə və təsdiq etməyə başlaması ilə teokratiya özünü bir siyasi reallıq ola­raq təsdiq etməyə başlayır, Tanrını dünyanın transsendent mahiyyə­ti kimi, daha doğrusu, mahiyyətdən məhrum olan dünyanın trans­sen­dent başlanğıcı kimi anlayan rəiyyət təfəkkürü bu halda bütövlükdə cə­miy­yə­tin siyasi şüurunda tutduğu hakim mövqeyini Tan­rını dünya­nın immanent mahiyyəti kimi anlayan aristokrat tə­fək­kürünə təslim edir.

Teokratiyanın başlanğıc məqamında aristokratik təfəkkür bir müddət arxa plana atılsa da, tarixi gedişatın özü təsdiq etdi ki, hətta teokratiyanın bir siyasi reallıq olaraq mövcudluğu yalnız aristokra­tizm əsasında mümkündür, bu dəfə dini şüur süzgəcindən keçirilmiş aristokratizm əsasında.
***
Beləliklə, dövlətin mənim anlamımda nə məna kəsb etdiyi və onun hansı tarixi mərhələlərdən gəlib keçdiyi barədə öz mülahizə­ləri­mi tarixi ardıcıllıq gözlənilməklə möhtərəm oxucumun diqqəti­nə çatdırdım. Əgər bu vaxta qədər söylənilənləri ümumi cizgilərdə bir cümlədə ifadə etmək lazım gəlsəydi, onda həmin cümlə təxmi­nən belə olmuş olardı: Mən dövləti insani mahiyyətin gerçəkləş­diril­məsi­nə yönələn iradənin sosial mücəssəməsi kimi qəbul edi­rəm və onun tarixi təkamülündə həmin bu insani mahiy­yətin bu və ya digər dərəcədə gerçəkləşdirilmə məqamını görürəm. Bu cümlə isə özlüyündə spiritualist aristokratizm fəlsəfəsinin siyasi kon­tekst­də ən yığcam təqdimatı olmuş olardı.

İndi isə həmin bu yığcam təqdimatın bir qədər ətraflı, müfəs­səl, geniş aşıqlanması hesab edilə bilən müddəaları, möhtə­rəm oxucumun münasibət bildirməsini istədiyim başlıca tezisləri onun hüzuruna təqdim edirəm.

MONOLOQUN SON NİDALARI: