ADİL ƏSƏdov fəLSƏFİ pentalogiya beşinci cild SİyasəTİn fəLSƏFƏSİ
Yüklə 3,52 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MARKS
- HERDER
- PEYN
- ARİSTOTEL
- ƏMİR TEYMUR
- ORTEQA-İ-QASSET
- VEBLEN
- SAİB
- DİDRO
- HİTLER
- PİXT
- PLATON
- ÇERNIŞEVSKİ
- BİSMARK
- KARLEYL
- BODEN
|
BODEN: Hər ikisi ola bilər: dövlət ya bir qisim insanın öz azadlığını könüllü olaraq başqasının ixtiyarına verməsi yolu ilə, ya da güclülərin məcburiyyəti ilə təsis oluna bilər. Dövlət ya bilavasitə olaraq xalqın bir yerə toplaşması vasitəsilə təsis edilir, ya da başqa dövlətdən gələnlərin yaratdıqları koloniyalardan törəyir. MARKS: Amma bir məqamı da unutmaq lazım deyildir: bir xalq başqa bir xalqı kölələşdirərkən eyni zamanda özünün də zəncirlərini hazırlayır. BİSMARK: Bunlar yalnız sadəcə olaraq sözdür. Siz hər hansı bir torpağı işğal etməkdən ötrü mənə şərait yaradın. Mən sonra sizin üçün bu torpağın əsrlər boyu bizim doğma torpağımız olduğunu sübut edən yüzlərlə dəlil gətirim. QUMPLOVİÇ: Bəşər cəmiyyətinin tarixi də təbiətin sarsılmaz qanunları əsasında idarə olunur və elə bir dəyişikliklərə uğramır. Cəmiyyətin inkişafında əsas rol etnosların mübarizəsinə aiddir. Bu mübarizə nəticəsində bəzi etnoslar yox olub getmiş, bəziləri isə hökmranlığa çatmışlar. Müharibələr və bir qisim zəif etnosların güclülər tərəfindən əsarət altına alınması təbiidir. Dövlət məhz bu zorakılıq nəticəsində yaranmışdır. İstismar və müstəmləkəçilik təbiidir və tarixin əsas hərəkətverici qüvvəsidir. HERDER: Burada bir məqamı mütləq nəzərə almaq gərəkdir: hansı xalq etiraz etmirsə, yalnız onu əsarət altına almaq olar. LİXTENBERQ: Herderin son dərəcə gözəl ifadə etdiyi bu fikri tarixin aksiomu kimi qəbul etmək olar. QUMPLOVİÇ: Elədir. Tarixdə əsas rol ayrı-ayrı şəxsiyyətlərə deyil, etnoslara və onların mübarizəsinə aiddir. ƏMİR TEYMUR: Yox, elə deyil. Hər hansı məmləkətdə cəbr və zülm, fitnə və fəsad güclənib artarsa, ədaləti bərqərar etmək, fitnə-fəsadın, zülmün kökünü kəsmək üçün nəcabətli hökmdarların bu məmləkətlərə hücuma keçməsi gərəkdir. PEYN: Amma bu bir həqiqətdir ki, suverenlik hüququ ayrı-ayrı şəxslərə deyil, ancaq xalqa məxsusdur. ƏMİR TEYMUR: Yox. Dünyanın məskun hissəsi o qədər kiçikdir ki, orada hətta iki adamın hökmranlığına dəyməz. GERTSEN: Bu məsələdə belə bir cəhət də nəzərə alınmalıdır ki, insanları zahiri həyatda azad etmək onların daxili azadlıqlarından daha çox ola bilməz. Nə qədər qəribə olsa da, xalqlar artıq azadlığa köləliyin məcburi məhkumluğuna nisbətən daha çətinliklə dözürlər. BERDYAYEV: Azadlıq əzabı doğurur. Azadlıqdan imtina edərək əzabı azaltmaq olar. Azadlıq ağrıya razılaşmanı, ağrını yaşamaq qabiliyyətini nəzərdə tutur. İnsanların ən dahiləri həmişə istisnasız olaraq daxili səsə qulaq asaraq dünyaya münasibətdə konformizmdən imtina etmişlər. İmtina şəxsiyyətin köləlik əleyhinə mübarizəsidir. MAKİAVELLİ: İmtina meyli insanların əksəriyyəti üçün səciyyəvi deyildir. İnsan öz təbiəti etibarı ilə eqoist olduğundan, şəxsi marağının ödənilməsinə can atdığından onun eqoizmini cilovlamaq və qayda-qanunu bərqərar etmək üçün insanlar üzərində zorakılıq etmək zərurəti yaranır. Bu zorakılıq funksiyasını da dövlət yerinə yetirir. HOBBS: İnsanlar dövlətin yaranmasına qədər hamının hamıya qarşı müharibəsi vəziyyətində idilər. Bu, cəmiyyətin təbii vəziyyəti idi. Dövlət ümumi sülhün və təhlükəsizliyin bərqərar edilməsi üçün insanlar arasında razılaşmanın nəticəsi olaraq yaradıldı. Təbii vəziyyətdə insanlar bərabər və azad olsalar da, təhlükə və qorxu içərisində idilər. SİSERON: Xeyr, bu səciyyə bir o qədər də dəqiq deyildir. Dövlətin meydana gəlməsi hər şeydən öncə adamların ümumiyyətlə birləşməyə, ittifaqa meyilli olması ilə bağlıdır. ARİSTOTEL: Ayrı-ayrı ailələrdən kəndlər, ayrı-ayrı kəndlərdən isə dövlət yaranır. BODEN: Müəyyən mənada, elədir. Dövlət bir çox ailələrin bir mərkəzdən idarə olunmasıdır. VOLF: Bir qədər dəqiqləşdirilsə, dövlət ailələrarası razılaşmanın məhsulu olaraq meydana gəlmişdir. Ayrılıqda götürülmüş hər bir ailə həyat üçün zəruri olan şeyləri ayrılıqda əldə edə bilmədiyi üçün dövlət yaratmaq barədə digər ailələrlə, hətta Aristotel bunu inkar etsə də, məhz müqavilə bağlamaq qərarına gəlmişdir. HOBBS: Fiziki və zehni qabiliyyət baxımından adamlar təbiətən bərabər hüquqlu yaradıldıqlarından hər bir insan başqaları ilə eyni dərəcədə bütün hüquqlara malikdir. Bununla yanaşı olaraq insana doğrudan da dərin eqoizm, xəsislik, qorxu və şöhrətpərəstlik də xasdır. Hər bir insan öz paxıl soydaşları ilə, rəqibləri ilə, ona düşmən olan şəxslərlə əhatə olunmuşdur. İnsan, məhz elə buna görə də insanın canavarına çevrilir və bir qədər öncə xatırlatdığım hamının hamıya qarşı müharibəsi vəziyyətini yaradır. Bu labüd müharibədən yayınmaq üçün insan öz təbii hüquqlarının bir hissəsindən imtina etməli və bunları dövlətə həvalə etməlidir. BEKKARİA: Daimi müharibələrdən və özbaşınalıqdan yorulan və əldən düşən insanlar özlərinə məxsus olan azadlığın bir hissəsini qurban verməklə birləşmək qənaətinə gəlmişlər. Belə birləşmədə insanların məqsədləri isə bundan ibarət olmuşdur ki, azadlıqlarının qalan hissəsindən sakit və təhlükəsiz şəraitdə zövq ala bilsinlər. Beləliklə ümumi xoşbəxtlik naminə adamların qurban verdikləri azadlığın məcmusu millətin ali hakimiyyətinin yaranmasına səbəb olur. MOR: Xeyr. Dövlət xalqa zülm vermək üçün varlılar tərəfindən qurulmuş qəsddir. LENİN: Başqa cür deyilərsə, dövlət bir sinfin digər sinif üzərində əsarəti üçün maşındır. ŞTİRNER: Doğrudur. Dövlət insan üzərində əsarət maşınlarından biridir. Siyasi azadlıq deyir ki, dövlət azaddır, dini azadlıq deyir ki, din azaddır, vicdan azadlığı deyir ki, vicdan azaddır və beləcə bütün bunlar demir ki, Mən dövlətdən, dindən, vicdandan azadam, demir ki, Mən onlardan xilas olmuşam. Bütün bunlar Mənim azad olduğumu demir, Mənim üzərimdə hökmranlıq edən qüvvənin azad olduğunu deyir. KONSTAN: Amma digər tərəfdən, xalqa da həddindən artıq azadlıq vermək hakimiyyət üçün təhlükəlidir, necə ki hakimiyyətin həddən artıq mərkəzləşməsi xalqa ziyan verir. MİLLS: Burada hansısa orta hədd axtarılıb tapılmalıdır. Məsələn, amerikanlar belə bir fikirdən heç cür imtina etmək istəmirlər ki, dövlət özünəməxsus şəkildə qurulmuş elə bir avtomatdır ki, onun fəaliyyəti əks mənafelərin qarşılıqlı müvazinət prinsipi ilə tənzimlənir. HOBBS: Dövlət ictimai müqavilə əsasında yaradılarkən, bu müqaviləyə görə, ayrıca götürülmüş hər bir fərd öz azadlığının və mülkiyyətinin bir hissəsini könüllü surətdə ümumiyyətlə dövlətə deyil, məhz hökmdara verməklə hökmdarın üzərinə onun təhlükəsizliyini təmin etmək öhdəliyini qoyur. Təhlükəsizliyin təminatı vətəndaşın təbii hüququnu yaradır. Sülh qayğısı – təbii hüququn əsasıdır. Hökmdarın hakimiyyəti elə buna görə də toxunulmazdır. Hökmdar hakimiyyətinin hər hansı bir formada məhdudlaşdırılması və ya bölünməsi – dövlətin məhvinə gətirib çıxara bilər. POLİBİ: Bu fikir çox sərt ifadə olunub, amma ümumiyyətlə doğrudur. Ayrı-ayrılıqda öz acizliklərini hiss edən fərdlərin yekcins kütlədə birləşməsi təbii prosesdir. Bu zaman öz fiziki gücü, qorxmazlığı ilə başqalarından seçilən bir nəfər kütlənin rəhbərinə və hökmdarına çevrilir. ƏMİR TEYMUR: Doğrudur. Mən məzlumları zalımların əlindən məhz öz ciddiliyim və zəhmimlə xilas etdim. LOKK: Mən Teymurun hökmdarlıq fəlsəfəsi ilə deyil, daha çox Hobbsun ictimai müqavilə nəzəriyyəsi ilə razılaşardım. Hobbsun ictimai müqavilə nəzəriyyəsi ümumiyyətlə götürüldükdə doğrudur, lakin ictimai müqavilə vətəndaşların təbii hüquqlarını qorumalı olan bir təsisat kimi yalnız hökumət hakimiyyətini doğurur. Amma, bu hakimiyyətin özünü xalqın iradəsindən kənarda saxlayır. Hökumət hakimiyyəti mənbəyi xalqdan gələn qanunlara tabe etdirilməlidir. Bu zərurətdən isə başqa bir hakimiyyət, xalq nümayəndələrindən təşkil edilmiş qanunverici hakimiyyət doğulur. Dövlətin strukturunda bundan başqa məncə daha bir hakimiyyət də vardır. Bu, federativ, yəni xarici münasibətlər hakimiyyətidir, kraldan və nazirlərdən ibarətdir. MONTESKYÖ: Mənə elə gəlir ki, hakimiyyətin bölgüsü məsələsində Lokkun təqdim etdiyi sxemə nisbətən Aristotelin təqdim etdiyi sxem həqiqətə daha çox yaxındır. Lokk hərbi hakimiyyətlə yanaşı, həm də məhkəmə hakimiyyətini də icra hakimiyyətinin tərkibinə daxil edir. Əslində isə məncə məhkəmə hakimiyyəti icra hakimiyyətindən azad olunmalıdır. Bir daha vurğulayıram ki, mən hakimiyyəti icra, məhkəmə və qanunverici hakimiyyətə bölən qədim mütəfəkkirin, Aristotelin mövqeyində dururam. RUSSO: Cəmiyyətin dövlətəqədərki təbii vəziyyəti haqqında Hobbsun söylədiyi fikrə qayıtmaq istərdim. Mən Hobbsdan fərqli olaraq belə düşünürəm ki, insanların dövlətin yaranmasından öncə azad və bərabər olduqları təbii vəziyyət bəşəriyyətin xoşbəxt uşaqlıq dövrü idi. Sonra insanlar öz əmək vasitələrini və üsullarını təkmilləşdirdilər və bununla da xüsusi mülkiyyətin və mülkiyyət bərabərsizliyinin yaranmasını şərtləndirdilər. Nəticədə dövlət və bir qədər sonra isə siyasi bərabərsizlik meydana çıxdı. Bununla da insanların azadlığına və bərabərliyinə son qoyuldu. İBN XƏLDUN: Məncə də elədir. Güclü dövlət hakimiyyətinin yaranması ilə bəsitlik dövrünün bərabərsizliyi, azadlığı, bolluğu tədricən sivilizasiya dövrünün ağalığı, bərabərsizliyi və əsarəti ilə əvəz olundu. LENİN: Bir qədər konkretləşdirilsə, dövlət o yerdə və o zaman meydana gəlir ki, orada və o zaman cəmiyyətin siniflərə bölünməsi, istismar edənlər və istismar olunanlar meydana gəlir və onlar arasında amansız mübarizə başlayır. HOBBS: Bu yalnız müəyyən mənada, belədir. Dövlətin qurulması zamanı insanlar məhz hamının hamıya qarşı apardığı müharibənin dəhşətli vəziyyətindən xilas olmaq istəyini əldə əsas tuturlar. Bu dəhşətli müharibə vəziyyəti isə insanları qorxu altında saxlayan aşkar bir hakimiyyətin olmadığı şəraitdə insanların təbii ehtiraslarının nəticəsi kimi meydana gəlir. III (müharibə) MİLLS: Milli dövlətin meydana gəlməsinə qədər döyüşkən insanlar zora əl atmaq imkanına malik idilər və yerli miqyasda tez-tez də əl atırdılar. Ayrı-ayrı silahlı dəstələrin yerlərdə hökmranlıq etməsi milli dövlətlərin yaranma ərəfəsində adi bir hadisə idi. Lakin, bir zaman gəldi ki, yerlərdə zorakılıq və hökmranlıq edən bu insanlar milli ordunu formalaşdırdılar və milli orduda xidmət etməli oldular. ORTEQA-İ-QASSET: Dövlət – hər şeydən əvvəl təhlükəsizliyin qarantıdır. Buna görə də, dövlət hər şeydən əvvəl ordudur. MİLLS: Amma dövlətlərdə daxili sülh heç də həmişə peşəkar orduya istinad etməmişdir. Tarixdə sülhün digər əsasları da mövcud olmuşdur. Öz şərəf və qüdrətinin qılıncdan asılı olduğuna əmin olanların əleyhinə yönələn Tanrı sülhü və Kral sülhü də bizə məlumdur. MOR: Bütün krallar isə öz vaxtlarını həvəslə hərb elminə sərf edir və təzə məmləkətlərin ələ keçirilməsi qayğısına qalırlar. Amma lazımdır ki, onlar öz vaxtlarını xoş məramlı işlərə sərf etsinlər və artıq əldə etdikləri məmləkətləri sülh şəraitində lazımınca idarə edə bilsinlər. MİLLS: Belə olmuş olsaydı, yaxşı olardı. Amma sülh – qarşılıqlı qorxudur, silahlanmış rəqiblərin keçirdiyi qarşılıqlı qorxunun müvazinətidir. Belə bir məqama da diqqət yetirmək maraqlı olar: əgər hərbçi gücə malik deyildirsə və yaxud başqaları belə hesab edirlərsə, hərbçi mülki dairələrdə də yüksək vəziyyətə nail ola bilməz. Buraya belə bir faktın konstatasiyasını da əlavə edim ki, XIX əsrin sonlarında Birləşmiş Ştatların vətəndaş nəzarəti altında qalan hərbi idarəsində cəmləşən yüksək rütbəli zabitlər heç bir vəcdlə Amerikanın elitasına aid edilə bilməzdi. Elita yalnız biznesmenlərdən və siyasətçilərdən ibarət idi. VEBLEN: Döyüş şücaətinə qarşı yalnız o zaman ehtiram göstərilir ki, müharibə şərəfli iş hesab edilir. HOBBS: Doğrudur, amma əldə qılınc olmadığı halda bağlanmış hər bir müqavilə də insana heç bir təhlükəsizlik təminatı verə bilməyən boş sözdür. SAİB: Amma igidlik cövhəri olsa, əsa da qılınc kimi iş görər. ƏMİR TEYMUR: Düşmən qoşununu məğlub etmək doğrudan da əsgərin çoxluğundan, düşmənə yenilmək isə onun sayının azlığından deyildir. BODEN: Qətiyyətli insanlarla mübarizə aparıldıqda onların ruhu daha da inadcıl olur, onlar müqavimətlə qarşılaşmadıqda isə güzəşt edirlər. KLYUÇEVSKİ: Cəsarətli və qorxaq arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, birinci təhlükəni dərk edərək qorxu hissini keçirmir, ikinci isə təhlükəni dərk etməyərək qorxu hissini keçirir. DİDRO: Qorxaq dərrakəsini itirdiyindən çox zaman heç də onun üçün nəzərdə tutulmamış uçuruma doğru gedir. ARİSTOTEL: Amma müharibə isə sadəcə olaraq mülkiyyət əldə etməkdən ötrü təbii bir vasitə və qul ovudur. RATSEL: Görünür elə bu səbəbdəndir ki, mədəni və qabaqcıl xalqların müharibələri xüsusən tufanı xatırladır. MİLLS: Yer kürəsində çoxlu milli dövlətlərin mövcudluğu faktı müasir müharibələrin yaranmasının başlıca şərtidir. Eyni zamanda real və ya xəyali olub-olmamasından asılı olmayaraq hər bir ictimai iğtişaş zamanı cəmiyyətdə hərbi idarəetməyə qayıtma meyilləri müşahidə olunur. MABLİ: Amma vətəndaş müharibəsini də heç də həmişə ədalətsiz hesab etmək vətəndaşları zora qarşı müqavimət göstərməməyə çağırmaq deməkdir. Bu doktrina əxlaqa və ictimai rifaha ziddir. HEGEL: Müharibə ümumiyyətlə ona görə zəruridir ki, o xalqları əxlaqi düşkünlükdən qoruyur. Çünki insan dünyəvi olan hər bir şeyin fani, ötəri və keçici olduğunu praktik olaraq yalnız müharibədə dərk edir. ŞOPENHAUER: Fərdlərin dava-dalaşı dövlət tərəfindən üzə çıxarılıb qarşısı alına bilməyəndə daxilə qayıdır və getdikcə artan borc kimi xalqlar müharibəsinə çevrilir, tez və böyük məbləğdə qanlı qurbanlar tələb edir. MİLLS: Bu hal özünün konkret tarixi ifadəsini həm də o onda tapır ki, Avropada ümumi səfərbərlik bazasında yaradılan ilk ordular inqilabi ordular idi. Sülh – milli dövlət tərəfindən zor vasitələrinin mərkəzləşdirilməsinin və inhisarlaşdırılmasının nəticəsində yaranır. HİTLER: Sülh cəmiyyətdə müvəqqəti keçid dövrü, müharibə isə onun normal vəziyyətidir. HERAKLİT: Müharibə azad olmağa layiq olanları azadlığa çıxarır, kölə olmağa layiq olanları isə kölələşdirir. Müharibə hər şeyin atası, hər şeyin şahıdır. PİXT: Müasir dil ilə deyilərsə, müharibə ictimai tərəqqinin amilidir, bütün yüksək mədəniyyətlər müharibədən törəmişlər. FULLER: Məncə də elədir. Müharibə doğrudan da tarixin aparıcı amilidir. PLATON: Amma yox, qətiyyən elə deyildir. Müharibənin günahı az adamın üzərinə düşür, bundan əziyyət çəkənlərin çoxu isə bizim dostlarımızdır. RATSEL: Razı deyiləm. Xalqlar çəkiclə zindanı xatırladırlar. Qaliblər çəkic, məğlublar isə zindan rolunu oynayırlar. HEGEL: Xalqlar müharibədən təkcə möhkəmlənərək çıxmırlar, həm də zahiri müharibələrin sayəsində millətin öz daxili antaqonizmləri də həll olunur, onlar daxili əmin-amanlıq əldə etmiş olurlar. PLATON: Müharibə bütün hallarda siyasi sənətin ayrılmaz bir hissəsi olaraq qalır. KLAUZEVİTS: Bir qədər dəqiqləşdirilsə, müharibə siyasətin başqa vasitələrlə davam etdirilməsidir. LENİN: Bu mücərrəd fikir öz konkret mənasını marksizmdə tapır. Müharibə bu və ya digər sinfin siyəsətinin davamıdır. Hər bir sinifli cəmiyyətdə hakim sinfin siyasətini davam edən müharibələr olduğu kimi, həmçinin məzlum sinfin də siyasətini davam edən müharibələr olmuşdur. ÇERNIŞEVSKİ: O zaman ki, əməkçi sinif dövlətdə həlledici təsirə malik olacaq, bu zaman hər bir müharibə ehtimalı da yox olacaqdır. MİLLS: Hərbçi isə bunun əksini düşünür. O, iqtisadi təsisatları çox zaman hərbi təchizat üçün bir vasitə hesab edir. BİSMARK: Elə buna görə də, müharibə kimi ciddi işi qətiyyən hərbçilərə etibar etmək olmaz. ƏMİR TEYMUR: Rəiyyətdən alınan mal və xərac o miqdarda olmalıdır ki, rəiyyətin vəziyyətinin pisləşməsinə səbəb olmasın. Çünki rəiyyətin vəziyyətinin pisliyi xəzinənin məhv olmasına bərabərdir. Xəzinənin sorulması isə hərbçilərin dağılıb getməsinə səbəb olacaqdır, hərbçilərin dağılışıb getməsi də öz növbəsində səltənətin qüdrətini məhvə aparacaqdır. MİLLS: Gəlin bu hadisəni Avropa tarixinin faktları əsasında anlamağa çalışaq. XVIII əsrdə mülki elementlər hakimiyyətə gələrək təcavüzkar hərbi özlərinə tabe etdirə bildilər və vətəndaş cəmiyyəti qurdular. Hərb müəyyən çərçivəyə salınaraq və neytrallaşdırılaraq öz siyasi qüdrətini azaltdı. Hərbçilər qərarların icraçıları rolunda çıxış etdilər. XX əsr isə bu diqqətəlayiq hadisənin keçici və davamsız olduğunu aşkar etdi və bu hal bütün sənaye ölkələrində özünü göstərdi. Postnapoleon dövründən başlayan və birinci dünya müharibəsinə qədər davam edən sülh dövründən sonra isə dünya tarixinin əvvəlki gedişi yenə də bərpa olunmaqdadır. Hərb yenə də özünün əvvəlki nüfuzunu qaytarmaqdadır. Siyasi vakuum hərbi əyanlar tərəfindən doldurulmaqdadır. IV (vətəndaş cəmiyyəti) HEGEL: Vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı dövlətin inkişafından daha sonra başlayır. Vətəndaş cəmiyyətində hər bir kəs özü üçün məqsəddir, başqaları isə onun üçün heç nədir. STALİN: Vətəndaş cəmiyyəti adı altında gizlənən burjua cəmiyyətinin mahiyyətini anlamaq gərəkdir. Burjua dünyasında dövlətin funksiyalarını unutmaq olmaz. Burada dövlətin funksiyalarına yalnız ölkənin müdafiəsinin və “nizam”ın mühafizəsinin təşkili və vergilərin yığılması aiddir. Əksinə, burada dövlət kapitalist təsərrüfatının əlindədir. UELLS: Mən bəlkə də siyasətin iqtisadi şərhinə Stalindən daha çox inanıram. İxtiraların və müasir elmin sayəsində indi insan kollektivinin daha yaxşı təşkilinə və daha yaxşı fəaliyyətinə, yəni sosializmə gətirən nəhəng qüvvələr hərəkətə gətirilmişdir. Fərdi əməllərin təşkili və tənzimlənməsi sosial nəzəriyyələrdən asılı olmayaraq mexaniki zərurətə çevrilmişdir. MARKS: Mən Hegelin vətəndaş cəmiyyəti ilə bağlı fikirlərinə qayıtmaq istərdim. Hegeldən və onun siyasi nəzəriyyədə bir çox ardıcıllarından fərqli olaraq mən düşünürəm ki, cəmiyyət dövlətdən yaranmır, əksinə, dövlət cəmiyyətdən yaranır. ORTEQA-İ-QASSET: Amma cəmiyyətin dövlətləşdirilməsi faciəvidir. Cəmiyyət dövləti əvvəlcə həyatı asanlaşdıran alət kimi yaradır. Sonra dövlət üstünlüyü ələ alır və cəmiyyət onun xətrinə yaşamağa məcbur edilir. Tezliklə dövləti saxlamaq üçün insani resurslar çatışmır və əcnəbilərin çağırılmasına ehtiyac yaranır. Gələnlər son nəticədə sahibə, aborigenlər isə bu yadellilərin köləsinə çevrilirlər. BERDYAYEV: Köləliyin mənbəyi bundan daha dərinlərdədir. Cəmiyyətdə, özü də hər cür cəmiyyətdə köləedici nəsə vardır və o, dəf edilməlidir. Köləliyin mənbəyini şəxsiyyət və fərd arasındakı fərqdə axtarmaq lazımdır. Şəxsiyyət heç zaman cəmiyyətə qarışmır, həmişə ondan üstündür. Fərd isə cəmiyyətin bir hissəsidir və ona tabedir. Şəxsiyyət cəmiyyətin bir hissəsi deyildir, əksinə cəmiyyət şəxsiyyətin bir hissəsidir. Şəxsiyyətin cəmiyyətyaratma qüdrəti vardır, cəmiyyət şəxsiyyətin yaradıcılıq məhsuludur. İnsanın daxilindəki şəxsiyyət dünyanın öz-özlüyündə və öz-özü üçün kifayət olmadığını diktə edir. Dünya insan tərəfindən dəf edilməli və geridə saxlanılmalıdır. Şəxsiyyət dünyanın başqa obyektləri ilə yanaşı duran bir obyekt kimi, dünyanın bir hissəsi kimi dərk edilə bilməz. Antropoloji elmlər, biologiya, psixologiya, sosiologiya isə insanı məhz belə dərk etmək istəyirlər. Bu yolla insan yalnız qismən dərk olunur, insanın bir şəxsiyyət kimi sirri isə dərk olunmamış qalır. Şəxsiyyət obyekt kimi deyil, yalnız subyekt kimi, yəni, mövcudluğun sirrinin gizləndiyi sonsuz subyektivlik kimi dərk oluna bilər. İnsanın daxilindəki şəxsiyyət sosial qrupun determinasiyası üzərində qələbədir. Şəxsiyyət aktivlikdir, müqavimətdir, dünyanın ağırlığı üzərində qələbədir, azadlığın dünyanın köləliyi üzərində təntənəsidir. ARİSTOTEL: Məncə isə cəmiyyət və dövlət öz təbiətinə görə hər bir insandan daha öncədir. Əgər insan təcrid olunmuş bir vəziyyətə düşdükdə bu vəziyyət onu tam qane edirsə, başqa fərdlərlə ünsiyyətsiz keçinə bilirsə, o artıq insan deyildir, ya alçalaraq heyvana, ya da yüksələrək tanrıya çevrilmişdir. MOJEVSKİ: Aristotel doğru deyirdi. İnsan cəmiyyətindən kənarda yaşaya bilən və heç kəsə ehtiyacı olmadan keçinə bilən kəs, doğrudan da ya tanrıdır, ya da heyvan. Bu həqiqəti Aristotel tamamilə dəqiq ifadə etmişdi. SPİNOZA: Tənhalıq qorxusu hər bir insana xasdır, çünki tənhalıqda heç bir kəsin elə bir gücü olmur ki, onun özünümüdafiəsinə və zəruri həyat vasitələri ilə təmin olunmasına zəmanət versin. Elə buna görə də, insanlar təbiətləri etibarı ilə cəmiyyətə can atırlar və mümkün deyildir ki, insanlar haçansa ondan çıxa bilsinlər. TUSİ: Cəmiyyətin meydana çıxması insanın özünü qoruyub saxlaması və nəslini mühafizə etməsi üçün öz növünün, yəni başqa insanların köməyinə ehtiyacının olması ilə əlaqədardır. ORTEQA-İ-QASSET: Bununla belə, mən diqqətinizi bir daha fərd-cəmiyyət qarşıdurmasından dövlət-cəmiyyət qarşıdurmasına yönəltmək istərdim. Dövlət hər cür sosial özfəaliyyəti sona qədər boğur və heç bir yeni toxumlar yaratmır. Cəmiyyət kölələşdirilir, onun bütün qüvvələri dövlətə xidmətə sərf edilir. Cəmiyyət dövlət üçün, insan isə dövlət maşını üçün yaşamağa məcbur edilir. Dövlət yalnız maşın olduğu üçün, onun sazlığı və vəziyyəti mühitin canlı qüvvəsindən asılı olduğu üçün, son nəticədə cəmiyyətin bütün şirəsini soraraq gücdən düşür, laxlayır, və ölümlərin ən ölüsü ilə, mexanizmin paslı ölümü ilə ölür. Lakin, əgər vətəndaş cəmiyyəti güclüdürsə, dövlətin məhvedici müqavimətini asanlıqla qıra da bilir. Böyük Karlın hakimiyyəti XVI Lüdovikin hakimiyyətindən çox zəif idi, amma əvəzində Korolinqlər zamanı cəmiyyət qüdrətsiz idi. Cəmiyyət qüvvələrinin dövlət qüvvələri üzərində üstünlüyü isə inqilaba gətirib çıxartdı. V (inqilab) RUQE: İnqilabi dövrdə dövlət artıq keçilməz, dumanlı, sirli və buna görə də yad bir vəziyyət olmaqdan qalaraq milli özünüdərkin prosesdə olan mövcudluğuna, özünümüəyyənləşdirən millətə çevrilir. MARKS: İnqilablar – tarixin lokomotivləridir. LENİN: İnqilablar – əzilən və istismar olunanların bayramıdır. Xalq kütlələri yalnız inqilab zamanı möcüzələrə qabil olur, yeni ictimai qaydaların aktiv yaradıcısına çevrilir. KARLEYL: İnqilabı əslində isə çoxluq deyil, azlıq törədir. STALİN: Doğrudur, inqilab üçün aparıcı inqilabi azlıq gərəkdir. Lakin, bu azlıq milyonlarla insanın heç olmasa passiv dəstəyinə istinad etmədiyi halda nə qədər istedadlı, sadiq və enerjili olsa da, gücsüzdür. BODEN: Hər bir siyasi çevrilişin əsasında isə əmlak bərabərsizliyi durur. Bill GEYTS: Çox böyük var-dövlət əldən-ələ keçir, amma bunu böyük məsuliyyətlə, bu vasitələri cəmiyyətlə və onlara daha çox ehtiyacı olanlarla ən yaxşı bir qaydada bölüşmək öhdəliyi ilə etmək gərəkdir. Yüklə 3,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|