0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Chakka suyagi C hakka suyagi (os temporale, 30-rasm ) bir ju ft b o 'lib , m urakkab tuzilgan. U kallaning yon devori va asosini hosil qilishda ishtirok etadi, ichida eshituv va m uvozanat a ’zosi joylashgan. Chakka suyagini margo occipitalis, parietalis va sphenoidalis qirralari bo'lib, ular vositasida qo'shni suyaklar bilan birlashadi. U old tom ondan ponasim on, yuqoridan tepa va orqadan ensa suyaklari o'rtasida joylashib, pastki jag' suyagi bilan b o 'g 'im hosil qiladi. Chakka suyagi to 'rt qismdan iborat: palla, nog'ora, piram ida yoki toshsim on va so'rg'ichsim on qismlar. Bular o'zaro birikib tashqi eshituv yo'lini (meatus
Chakka suyagining palla qismi (pars squomosa) tashqariga qavargan plastinka bo'lib, yuqori chekkasi tepa suyagi va ponasim on suyakning katta qanoti bilat tangasim on chok hosil qilib birikadi. U ning tashqi yuzasi (facies te^por?.!*?) h o ‘1ih chakka chuquri (fossa temporalis) hosil bo'lishida ishtirok etadi. Bu yuzada vertikal yo'nalgan o'rta chakka arteriyasi egati (sulcus
yo'lidan, yuqori va oldiroqdan yonoq o'sim tasi (processus zygomaticus) chiqadi. U oldinga tom on yo'nalib, yonoq suyagi o'sim tasi bilan birikadi va yonoq ravog'ini (arcus zygomaticus) hosil qiladi. Bu o'simta asosida pastki jag' su y a g i b o 'g 'i m o 's i m t a s i b ila n birlashadigan pastki jag' chuqurchasi
to m o n d a n b o 'g 'i m d o 'm b o g 'i (tuberculum articulare) chegaralab turadi. Chuqurchaning orqa tarafidagi tepalik — tuberculum retroarticulare deb ataladi. Pallaning miyaga qaragan yuzasida (fa cies cereb ralis) b a rm o q izlari (impressiones digitatae) va miya qattiq pardasi o 'rta arteriyasi egati (sulcus a. menengea media) joylashgan. C hakka suyagining nog'ora qismi (p a r s ty m p a n ic a ) u n c h a k a tta b o 'lm a g a n , ta rn o v s im o n eg ilg an plastinka boiib, eshituv teshigini old, orqa va past tom ondan o'rab turadi. Bu teshik tashqi eshituv yo'liga (meatus 30-rasm. 0 ‘ng chakka suyagi. Ichki yu zasi. 1-eminentia arcuata; 2-tegmen tym- pani; 3-pars petrosa; 4-sulcus sinus sigmoi- dei; 5-apertura extena canaliculi cochleae; 6-processus styloideus; 7-apertura externa aq- ueductus vestibuli; 8-porus acusticus inter- nus; 9-sulcus sinus petrosp superioris; 10-processus zygomaticus. 6 1
acusticus externus) davom etib nog'ora bo ‘shlig‘igacha boradi. N o g 'o ra bo'shlig'ining lateral devorini hosil qilgan nog'ora qismi orqa tom onda nog'ora- so'ig'ichsim on tirqishi (fissura tympanomastoidea) vositasida so'rg'ichsim on o'sim ta bilan qo'shiladi. Eshituv yo'lini old tom onida nog'ora qismi nog'ora- palla tirqishi (fissura tympanosquomosa) hosil qilib palla bilan, tosh-nog'ora tirqishi (fissura petrotympanica) vositasida tosh qismi bilan birikadi. Chakka suyagining piramidasi (pars petrosa) uch qirrali piramida shaklida b o'lib, suyak m oddasining qattiqligi uchun tosh qism i deb ataladi. U ning ichida eshituv-muvozanat a’zosi joylashgan. Bu qism kallada gorizontal yotadi, asosi orqaga va lateral tom onga qaragan bo'lib, so 'rg 'ic h sim o n o'sim taga o 'tib ketadi. Piram idaning uchi erkin, oldinga va medial tom onga qaragan. U nda uchta oldingi, orqa va pastki yuzalar tafovut qilinadi. Oldingi va orqa yuzalar kalla ichiga qaragan b o'lsa, pastki yuzasi kalla asosining tashqi tomonidan yaxshi ko'rinadi. Uchta yuzaga mos yuqori, oldingi va orqa qirralar farqlanadi. Piramidaning oldingi yuzasi (facies anterior partis petrosae) oldinga va yuqoriga qaragan. Lateral tomonga u chakka suyagi pallasining miya yuzasiga o'tib undan tosh-palla tirqishi (fissura petrosquomosa) bilan ajralib turadi. Shu tirqishning yonida piramidaning oldingi chekkasida mushak-nay kanali (canalis
ravoqsimon tepalik (eminentia arcuata) ko'rinadi. U bilan tosh-palla tirqishi o'rtasida nog'ora bo'shlig'i tom i (tegmen tympani) joylashgan. Piramidaning uchiga yaqin uch shoxli nerv tugunining botig'i (impressio trigemini), undan chekkaroqda ikkita kichkina teshik bor. Katta tosh nervi kanali tirqishidan (hiatus
kanali tirqishi (hiatus canalis nervi petrosi minoris) bor, undan kichik tosh nervi egati (sulcus nervi petrosi minoris) boshlanadi. Piramidaning yuqori chekkasi (margo superior partis petrosae) piramidaning oldingi yuzasini orqa yuzasidan ajratadi, undan ustki toshsimon vena egati (sulcus sinus petrosi
Piram idaning orqa yuzasi (facies posterior partis petrosae) orqaga va medial tomonga qaragan. U ning o 'rta qismida ichki eshituv teshigi (porus acusticus internus) joylashgan. U ichki eshituv yo'liga (meatus acusticus internus) davom etib, uning tubidan yuz nervi kanali boshlanadi. Ichki eshituv y o'lid an chekkaroq va yuqoriroqda bosh miya qattiq pardasi o'simtasi kiradigan ravoq osti chuqurchasi (fossa subarcuata) bor. U ndan past va lateral dahliz suv yo'lining tashqi teshigi (apertura externa aqueductus vestibuli) joylashgan. Piram idaning orqa chekkasi (margo posterior partis petrosae) uning orqa yuzasini pastki yuzasidan ajratib turadi. U nda pastki toshsimon vena egati
teshigi yonida chig'anoq kanalining tashqi teshigi (apertura externa canaliculi co c h lea e ) bor. Piramidaning pastki yuzasi (facies inferior partis petrosae) kalla asosining tashqi yuzasiga qaragan. Piramidaning asosiga yaqin joyda bo'yinturuq chuqurchasi (fossa jugularis) bo'lib, uni orqa tomondan bo'yinturuq o'ymasi (incisura jugularis) chegaralab turadi. U ensa suyagining shu nomli chuqurchasi bilan birikib bo'yinturuq teshigini
hosil qiladi. Oldida ichki uyqu arteriyasining kalla bo'shlig'iga o'tadigan kanalning tashqi tirqishi
bo'lib, kanal kallaning ichki yuzasiga ichki uyqu tirqishi
bo'lib piramidaning uchiga ochiladi. Uyqu arteriyasi kanali orqa devorida uning tashqi teshigiga yaqin joyda nog'ora bo'shlig'iga ochiladigan uyqu-nog'ora kanalchalari (canaliculi caroticotympanici) boshlanadi. Uyqu kanali tirqishi bilan bo'yinturuq teshigi o'rtasida tosh chuqurcha
uning tubida nog'ora kanalchasining pastki teshigi
bor. Bo'yinturuq teshigining tashqi tomonida ingichka, uzun bigizsimon o'simta
chiqib turadi. Uning orqasida bigizsimon va so'rg'ichsimon o'simtalar o'rtasida bigizsimon-so'ig'ichsimon teshik
yotadi.
So'rg'ichsimon o'simta (processus mastoideus) tashqi eshituv yo'lining orqasida joylashib tashqi yuzasi qavariq va g'adir-budir, pastki uchi yumaloq. O'simtani ichki tomondan so'rg'ichsimon o'yma (incisura mastoidea) chegaralab turadi. O'ymadan ichkarida ensa arteriyasi egati (sulcus arteriae occipitalis) joylashgan.O'simtaichidaso'rg'ichsimon katakchalar (cellulae m astoideae) bo'lib, ular so'rg'ichsimon g'or (antrum m astoideum) vositasida o'rta quloqqa qo'shilib turadi. O'simtaning ensa suyagi bilan birikadigan joyda so'rg'ichsimon teshik
Ko’rinadi. Uning ichki kalla bo'shlig'iga qaragan ichki yuzasida sigmasimon sinus egati
joylashgan. Chakka suyagi ichidagi kanallar Uyqu kanali (canalis caroticus) orqali ichki uyqu arteriyasi o'tadi. U piramidaning pastki yuzasidagi kanalning tashqi tirqishidan boshlanib yuqoriga va oldinga yo'naladi hamda ichki tirqish bilan kalla ichiga kiradi. Mushak-nay kanali
piramidaning oldingi chekkasi bilan palla qismi o'rtasidagi burchakdan boshlanib orqaga va yon tomonga yo'naladi, uni bo'ylamasiga gorizontal joylashgan to'siq ikki yarim kanalga ajratadi. Ustki nog'ora pardani taranglovchi mushak yarim kanalida
shu nomli mushak yotadi. Pastki eshituv nayi yarim kanali
eshituv
nayining suyak qismini hosil qiladi. Ikkala yarim kanal ham nog'ora bo'shlig'ining oldingi devoriga ochiladi. Yuz nervi kanali
ichki eshituv yo'lining tubidan boshlanib, orqadan oldinga gorizontal yo'naladi. Katta toshsimon nerv tirqishi sohasida to'g'ri burchak shaklida bukilib tizzacha hosil qiladi, keyin orqaga va lateral davom etib, nog'ora bo‘shlig‘ini aylanib, pastga vertikal tushadi va piramidaning pastki yuzasidagi bigizsimon-so'rgichsimon teshikda tugaydi. Kanal orqali shu nomli nerv o‘tadi. Uyqu-nog'ora kanali (canaliculi caroticotympanici) uyqu kanalining orqa devoridan uning tashqi teshigi sohasidan boshlanib, nog'ora bo'shlig'iga ochiladi. Undan shu nomdagi arteriya va nervlar o'tadi. Nog'ora tori kanali
yuz nervi kanalidan bigizsimon-so'rg'ichsimon teshik ustidan boshlanib, oldinga yo'naladi va nog'ora bo'shlig'iga ochiladi. Undan nog'ora tori o'tadi. Nog'ora kanali
piramidaning pastki yuzasidagi tosh chuqurchaning tubidan boshlanib, yuqoriga ko'tariladi. Nog'ora bo'shlig'ining pastki devorini teshib o'tib, unga kiradi. Undan til-yutqin nervining nog'ora shoxi o'tadi. S o 'rg 'ich sim o n kanal (c a n a licu lu s m a sto id eu s) b o 'y in tu ru q chuqurchasining tubidan boshlanib, nog'ora-so'rg'ichsimon tirqishda yakunlanadi, undan adashgan nervning quloq shoxi o'tadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqning chakka suyagi o'zaro tog'ay qatlam bilan ajragan to'rt alohida: palla, nog'ora, so'rg'ichsimon va toshsimon qismlardan iborat. Pallasi nozik, yupqa tashqi va ichki zich qatlamdan iborat bo'lib, g'ovak moddasi takomillashmagan. Bigizsimon o'simta bola tug'ilishidan awal va ikki yoshda paydo bo'ladigan ikkita suyak nuqtasidan suyaklanadi. Piramidaning so'rg'ichsimon qismi yaxshi takomillashmagan bo'lib, so'r g'ichsimon o'simta yo'q. Uch yoshgacha suyak bir tekis o'sadi. Nog'ora qismi o'sib, tashqi eshituv yo'lining suyak qismini hosil qiladi. Bolalikning birinchi davrida nog'ora qismi tuzilishi tugallanib kattalamikiga o'xshab qoladi. Palla qismida bo'g'im yuzasi va do'mbog'i hosil bo'ladi. Piramidaning so'rg'ichsimon qismi kichik bo'lsa-da, so'rg'ichsimon g'or tomonidan g'ovaklar paydo bo'la boshlaydi. Bolalikning ikkinchi davrida suyak relyefi kuchayib suyak qismlarining birlashishi tugaydi. Balog'at davrida uning shaxsiy va jinsiy xususiyatlari paydo bo'ladi. K allaning yuz qismi suyaklari Yuqori ja g ‘ Yuqori jag' suyagi (maxilla, 31-rasm) juft suyak bo'lib, birmuncha murakkab tuzilgan. Uning tanasi va to'rtta o'simtasi bor. Yuqori jag' suyagining tanasi
(corpus maxillae) ichida havo saqlaydigan yuqori jag' (gaymor) bo'shlig'i (sinus maxillaris) bo'lib, u burun bo'shlig'iga tirqish (hiatus maxillaris) orqali ochiladi. Tanasida to'rtta: oldingi, ko'z kosasi, burun va chakka osti yuzasi tafovut qilinadi. Oldingi yuzasi (facies anterior) botiq bo'lib, ko'z kosasi yuzasidan ko'z kosasi osti qirrasi
bilan ajralib turadi. Uning ostida qon tomir va nervlar o'tadigan ko'z kosasi osti teshigi
bor. Undan pastroqda it chuqurchasi (fossa canina) joylashgan. Oldingi yuzani ichki tomondan chegaralaydigan bumn o'ymasi
oldingi burun o'simtasi (spina nasalis anterior) bo'lib tugaydi. Ko'z kosasi yuzasi
bir
oz botiqroq uchburchak shakldagi silliq yuza bo'lib, ko'z kosasining pastki devorini tashkil qiladi. Bu yuzaning medial chekkasi ko'z yoshi suyagi, g'alvirsimon suyakning ko'z kosasi plastinkasi va tanglay suyagining ko'z kosasi o'simtasi bilan birikadi. Uning pastki ko'z kosasi tirqishini
chegaralaydigan orqa erkin chekkasidan ko'z kosasi osti egati
boshlanadi. Oldinda u shu nomdagi kanalga (canalis iniraorbitalis) o'tib yuqori jag'ning oldingi yuzasiga ko'z kosasi ostidagi teshik
bo'lib ochiladi. Chakka osti yuzasi
chakka osti va qanot-tanglay chuqurchalarini hosil qilishda ishtirok etadi. Uni oldingi yuzasidan yonoq o'simtasining asosi ajratib turadi. Bu yuzada yuqori jag' suyagi bo'rtig'i (tuber maxillae), unda yuqori jag'ning orqa alveolar teshiklari (foramina alveolaria posterior) bor. Bu teshiklar suyak ichiga— canales alveolaris bo'lib ochiladi. Yuqori jag' bo'rtig'idan medialroqda vertikal yo'nalgan katta tanglay egati
joylashgan bo'lib, u shu nomdagi kanalni hosil qilishda ishtirok etadi. Burun yuzasi (facies nasalis) burun bo'shlig'ining lateral devorini hosil qilishda ishtirok etadi. Unga tanglay suyagi va pastki burun chig'anog'i birikadi. Unda yuqori jag' bo'shlig'i tirqishi (hiatus maxillaris), undan
oldinroqda esa ko'z yoshi egati (sulcus lacrimalis) bor. Bu ko'z yoshi suyagi va pastki burun chig'anog'i bilan birikib burun-ko'z yoshi kanalini
hosil qiladi. Uning oldida pastki burun chig'anog'i birikadigan chig'anoq qirrasi
ko'ndalang joylashgan. Peshona o'simtasi
tananing oldingi va ko'z kosasi yuzalari o'rtasidan boshlanib, yuqori uchi peshona suyagining burun qismiga yetib boradi. Uning ichki yuzasida o'rta burun chig'anog'i birikadigan g'alvirsimon qirra
bor.
Yonoq o'simtasi (processus zygomaticus) suyakning yuqorigi lateral qismidan boshlanib yonoq suyagi bilan birlashadi. Alveolar o'simta (processus alveolaris) suyak tanasidan pastga chiqib oldinga qarab qavaxgan plastinka. O'simtaning pastki chekkasi alveolar ravoqni
hosil qiladi. Unda tish katakchalari (alveoli dentales) va ulaming o'rtasida to'siqlar (septa interalveolaris) alveolar o'simtaning tashqi yuzasida esa alveolar tepachalar
bor.
31-rasm. 0 ‘ng yuqori jag‘ suyagi. 1-processus frontalis; 2-incisura na- salis; 3-spina nasalis anterior; 4-ar- cus alveolaris; 5 -tu b e r m axillae; 6-forr. alveolaria; 7-processus zygo maticus; 8-for infraorbitale; 9-sul cus infraorbitalis; 10-facies orbita lis; 11-sulcus lacrimalis. Tanglay o'simtasi (processus palatinus) suyakning burun yuzasidan boshlanib, gorizontal joylashadi. U qarama-qarshi o'simta bilan birikib qattiq tanglayni hosil qilishda qatnashadi. 0 ‘simtaning medial erkin chekkasida yuqoriga ko‘tarilgan burun qirrasi
ko'rinadi, u dimog' suyagining pastki chekkasi bilan birikadi. O'simtaning ustki yuzasi silliq bo'lib burun bo'shlig'ining pastki devorini hosil qiladi. Pastki yuzasida esa bo'ylama tanglay egatlari
o'rta chokning oldingi uchida keskich kanal
teshigi bor; o'simtaning orqa chekkasi tanglay suyagini gorizontal plastinkasi bilan birikadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqning yuqori jag' suyagi yaxshi takomillashmagan, juda kichik bo'lgani uchun ko'z kosasining pastki qirrasi alveolar o'simtaga yaqin. Peshona, yonoq, tanglay o'simtalari yaxshi rivojlanmagan, alveolar o'simtasi biroz bilinadi. Emizikli davrda suyak ancha tez o'sadi. Alveolar o'simtaning tashqi tomonida tepachalar, o'simta ichida tish katakchalari va ular o'rtasida to'siqlar paydo bo'ladi. Erta bolalik davrida yuqori jag' tez o'sib, tanasi kattalashadi. Bolalikning ikkinchi davrida tishlar almashinuvidan so'ng suyak tanasi yanada kattalashadi. Yonoq suyagi (os zygomaticum) yuz suyaklari orasida eng qattig'i bo'lib, kallaning miya va yuz qismi suyaklari (peshona, chakka, yuqori jag')ni bir-biriga qo'shib turadi. Yonoq suyagining joylashgan o'miga qarab uchta yuza (yon yuza, chakka yuzasi, ko'z kosasiga qaragan yuza) va ikkita o'simtasi (peshona, chakka) tafovut qilinadi. Yon yuzasi
noto'g'ri to'rtburchak shaklida bo'lib, lateral tomonga va oldinga qarab biroz qavargan. Unda yonoq-yuz teshigi
bor.
Chakka yuzasi (facies temporalis) silliq, chakka osti chuqurchasining oldingi devorini hosil qiladi. Unda yonoq-chakka teshigi
bor.
Ko'z kosasiga qaragan yuzasi (facies orbitalis) ko'z kosasining lateral- pastki devorini va ko'z kosasi osti qirrasining lateral qismini hosil qilishda qatnashadi. Bu yuzada joylashgan yonoq-ko'z kosasi teshigi (foramen zygomaticoorbitale) suyak ichida ikkiga bolinib, lateral yuzasiga yonoq- yuz teshigi bilan, chakka yuzasiga esa yonoq-chakka teshigi bilan ochiladi. Peshona o'simtasi (processus frontalis) yuqoriga yo'nalib, peshona suyagining yonoq o'simtasi va ponasimon suyakning katta qanoti bilan birikadi. Chakka o'simtasi (processus temporalis) orqaga yo'nalib, chakka suyagi yonoq o'simtasi bilan qo'shilib yonoq ravog'ini
hosil qiladi. Yangi tug'ilgan chaqaloq yonoq suyagi suyak tuzilishiga ega bo'lib, suyakka xos bolgan yuza va o'simtalari bor. Uning peshona o'simtasi yonoq o'simtasidan ikki barobar keng. Bola hayoti davrida yonoq suyagi o'sa borib, bolalikning ikkinchi davrida kattalamikiga o'xshaydi. Ko'z yoshi suyagi
bir juft, to'rtburchak shakldagi juda yupqa va nozik plastinka bo'lib, ko'z kosasi medial devorining oldingi qismini
hosil qilishda qatnashadi. Old va past tomondan yuqori jag'ning peshona o'simtasi bilan, orqa tomondan g'alvirsimon suyakning ko'z kosasi plastinkasi bilan, yuqoridan peshona suyagini ko'z kosasi qismini ichki chekkasi bilan chegaralanadi. Lateral yuzada joylashgan orqa ko'z yoshi qirrasi (crista lacrimalis posterior) pastga tomon ko'z yoshi ilmog'i (hamulus lacrimalis) bo'lib
tugaydi. Ko'z yoshi qirrasining oldida joylashgan ko'z yoshi egati (sulcus lacrimalis) yuqori jag'ning shunday egati bilan qo'shilib ko'z yoshi xaltachasining chuqurchasini
hosil qiladi. Ko'z yoshi suyagi yangi tug'ilgan chaqaloqda suyaklanib ulguigan, uning relyefi katta odamnikiga o'xshash bo'ladi. Bola hayoti davomida bu suyak bosh suyaklarining o'sishiga mos ravishda kattalashib boradi. Burun suyagi (os nasale) bir juft bo'lib, to'rtburchakli plastinka shaklida, u yassi suyaklar guruhiga kiradi. Ular ikki tomondan medial qirralari vositasida o'zaro birikib burun orqasini hosil qiladi. Yuqori qirrasi peshona suyagining burun qismiga, lateral chekkasi yuqori jag' suyagining peshona o'simtasiga birikadi. Pastki qirrasi erkin bo'lib, burun teshigini yuqori tomondan chegaralaydi.
Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|