0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(tuberculum pharvngeum) k o 'rin ib turadi. Yon qismlari (pars lateralis) juft, noto'g'ri shaklga ega. U ning pastki yuzasida atlantning ustki bo'g'im yuzasi bilan bog'im hosil qiluvchi ellips shaklidagi b o 'g 'im b o 'rtig 'i (condylus occipitalis) joylashgan. U n in g o'rtasidan til osti nerv kanali (canalis hypoglossalis) o'tadi. Ensa bo'rtig'i orqasida chuqurcha (fossa condularis), uning tubida esa kanal (canalis condylaris) b o r.B o 'g 'im b o'rtig'in ing yonboshida b o 'y in tu ru q o'ym asi (incisura jugularis) bo'lib, u chakka suyagidagi shunday o'ym a bilan qo'shilib bo'yinturuq teshigini (foramen jugularis) hosil qiladi. Yon qismning miya yuzasida sigmasimon vena egati (sulcus sinus sigmoidei) joylashgan. Ensasuyagining seibar qismi (squama occipitalis) tashqarigaqavaigan keng plastinka shaklida. U ning tashqi yuzasining o'rtasida tashqi ensa b o 'rtig 'i (protuberantia occipitaiis externa) bor bo'lib, undan to katta teshikgacha o 'rta chiziq bo'ylab tashqi ensa qirrasi (crista occipitalis externa) yo'nalgan. Ensa bo'rtig'idan o 'n g va chap tom onga pastga qarab egilgan yuqori ensa chizig'i
qirrasining o 'rta qism idan pastki ensa chizig'i (linea nuchae inferior) 26-rasm. Ensa snyagi. A. Ichki koiinisiii. I-for. magnum; 2-cIivus; 3-sulcus sinus petrosi inferioris; 4-canalis condylaris; 5-sulcus sinus transversi; 6-sulcus sinus sagittalis superioris; 7-protuberantia occipitalis interna; 8-crista occipitalis interna. B. Tashqi ko'rinishi. 1-protuberantia occipitalis externa; 2-linea nuchae inferior; 3-condylus occipitalis; 4-pais lateralis; 5-linea nuchae superior.
boshlanadi. Bundan tashqari tashqi ensa bo‘rtig‘i ustida uncha yaxshi bilinmagan eng yuqorigi ensa chizig'i (linea nuchae supreme) joylashgan. Ensa suyagi serbar qismining ichki botiq miya yuzasida joylashgan xochsimon tepalik (eminentia cruciformis) uni to ‘rtta chuqurchaga bo'ladi. U ning markazida ichki ensa bo‘rtig‘i (protuberantia occipitalis interna) joylashgan. U pastga to m o n torayib ichki ensa qirrasiga (crista occipitalis interna) davom etadi. U ndan yuqori tom onga qarab yuqorigi sagittal vena egati (sulcus sinus
egati (sulcus sinus transversus) sigmasimon vena egatiga (sulcus sinus sigmoideus) o'tadi. Ensa suyagi serbar qismining ustki va yon chekkasi tishlari yaxshi bilinadi, u chakka va tepa suyaklari bilan birlashadi. Yangi tug'ilgan chaqaloq ensa suyagi katta teshikni o 'rab , bir-biridan tog'ay qatlam bilan ajralgan to 'rt bo'Iakdan iborat. U ning serbar qismi yum aloq shaklda bo'lib, tashqi yuzasida tashqi ensa b o'rtig'i ko'rinib turadi. Ichki yuzasi botiq va tekis, biroz bilingan xochsimon tepalik bor. Yon bo'laklari n o to 'g 'ri shaklda. Uning tashqi tom onida b o 'g 'im b o 'rtig 'i, tagida til osti nervi kanali joylashgan. Asosiy qismi to 'rtburchak shaklida. U ning oldingi chekkasi ponasim on suyakdan, yon chekkalari chakka suyagi piram idasidan tog'ay qatlam lar bilan ajragan. Ichki yuzasi biroz bukik qiyalik hosil qiladi. Tashqi tomonida halqum bo'rtig'i yaxshi bilinmaydi. Ensa suyagining taraqqiyoti uzoq vaqt davom etib, bolalikning birinchi davrida (4 yoshda) serbar va yon qismlari o'zaro qo'shilsa, asosiy qismi yon qismlari bilan bolalikning ikkinchi davrida (6—10 yoshlarda) qo'shiladi. Suyakning o'sishi o'sm irlik davrida (20 yoshda) tugaydi.
T epa suyagi (os parietale, 27- rasm) bir juft suyak bo'lib, kalla q o pqog'i yuqori yon qism larini ta sh k il qiladi. U bosh q a kalla suyaklariga nisbatan to 'rt qirrali va to ‘rt burchakli, sirti gumbazsimon bo'rtib chiqqan plastinka shaklida tuzilgan. Uning uchta chekkasi tishli bo'lib, oldingi peshona chekkasi (margo frontalis) peshona suyagi b ila n , e n s a c h e k k a si (m argo occipita-Iis) ensa suyagi bilan, yuqorigi sagittal chekkasi (margo sagittalis) shu nom dagi ikkinchi suyak bilan tishli chok hosil qiladi. U ning pastki tangasimon chekkasi
27 -rasm . T epa snyagi. 1-m argo frontalis; 2-margo squomosus; 3-tuberparitale; 4-maigo occipitalis; 5 -margo sagittalis. suyakning katta qanoti va chakka suyagi pallasi bilan birikadi. T o ‘rt qirra o'zaro birikib to 'rtta burchakni: oldingi-yuqorigi peshona (angulus frontalis), oldingi-pastki ponasim on (angulus sphenoidalis), orqa-yuqorigi ensa
va pastki chakka chiziqlari (lineae temporales superior et inferior) joylashgan. Uning ichki botiq yuzasida yuqorigi sagittal vena egati (sulcus sinus sagittalis
sohasida sigm asim on vena egati (sulcus sinus sigmoideus) joylashgan. Yuqorigi sagittal vena egati bo'ylab turli kattalikdagi bosh m iya to 'r pardasining paxion granulatsiyalari izlari (foveolae granulores) ko'zga tashlanadi. Tepa suyagi endesmal yol bilan suyaklanadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqning tepa suyagi to'rtb u rch ak shaklida, chekkalari tekis, burchaklari yum aloq bo'ladi. Tashqi yuzasida tepa bo 'rtig 'i bor, ichki yuzasi silliq. U ch yoshda ichki yuzasida qon tom ir egatlari, to 'rt yoshlarda esa chekkalarida chok tishlari paydo bo'ladi. Bolalikning birinchi davrida qon tom ir egatlari chuqurlashib, sagittal vena egati shakllanadi, bolalikning ikkinchi davrida tepa suyagi relyefi tugallanadi. Tashqi yuzasida yuqori va pastki chakka chiziqlari vujudga kelib suyak tuzilishi kattalamikiga o'xshab qoladi.
Peshona suyagi (os frontale, 28-rasm) toq bo'lib, kalla qopqog'ining oldingi qismi va oldingi kalla chuqurchasini hosil qilishda ishtirok etadi. U nda uch qism: vertikal joylashgan serbar, juft ko'z kosasi va b urun qismlari tafovut qilinadi. Peshona suyagining serbar qismining (squama frontalis) tashqi qavariq yuzasi (facies externa) yon tom onlarida chakka yuzasiga (facies temporalis) o'tib ketadi. Serbar qismning tashqi yuzasida bir , juft peshona bo'rtig'i (tuber frontale) bor, u larn in g o 'r ta s id a b u ru n u s ti so h asi (glabella) joylashgan. Suyak serbar qismini ko'z kosasi qismidan ko'z kosasi usti qirrasi (margo supraorbitalis) ajralib turadi. Bu qinaning burun qismiga yaqin joyida o'ym a (incisura supraorbitalis) bor. Ko'pincha bu o'ym a teshikka (foramen 28-rasm . Peshona suyagi. 1-tu b e r supraorbitale) aylanishi m um k in. K o 'z frontale; 2-glabella; 3-for. supraorbit- k o s a s j u s ti qirrasi lateral to m o ng a yonoq
zygom ticS'arem 3 s u p e S S ; 5иУа» bilan birikadigan yonoq o'sim tasini 7-squama frontalis.
tugaydi. U ndan yuqoriga va orqaga qarab chakka mushagi birikadigan chakka chizig'i (linea temporalis) yo'naladi. H ar bir qirradan yuqoriroqda qosh usti ravog'i (arcus superciliaris) bor. Peshona suyagi serbar qism ining ichki (m iya) yuzasi (facies interna) gorizontal joylashgan k o 'z kosasi qismiga o 'tadi. Serbar qism ning ichki yuzasini oldingi tom on ida peshona qirrasi (crista frontalis) bor. U orqa tom onga qarab o 'rta chiziq bo'ylab yo'nalgan yuqorigi sagittal vena egatigacha (sulcus sinus sagittalis superioris) davom etadi. P eshon a qirrasining asosida bosh m iya q attiq pardasi yopishadigan k o ‘r teshik (foramen caecum) bor. Peshona suyagining ko'z kosasi qismi (pars orbitalis) gorizontal joylashgan bir juft yupqa plastinkadan iborat. O 'ng va chap ko'z kosasi qismlari o'zaro g'alvirsim on o'ym a (incisura ethmoidalis) bilan ajralgan. U ning ustki miya yuzasida barm oq izlari
bo'lib, koz ko'sasining ustki devorini hosil qiladi. Uning tashqi burchagida ko'z yoshi bezi chuqurchasi (fossa glandulae lacrimalis), ichki tom onida bilinar-bilinm as botiqlik — g'altak chuqurchasi (fovea trochlearis) ham da ko'z olmasining yuqorigi qiyshiq mushagi o'tadigan tog'ay g'altak birikadigan g'altak o'sim tasi (spina trochlearis) joylashgan. Peshona suyagining burun qismi (pars nasalis) taqasim on shaklda. U ko'z kosasi qismlarining o'rtasida joylashib g'alvirsimon o'ym ani old va yon tom ondan chegaralaydi. Uning oldingi tishli qismi burun suyaklari va yuqori jag' suyagining peshona o'simtasi bilan birikadi. Bu qismning o'rtasida burun qirrali o'sim tasi (spina nasalis) bo'lib, burun to 'sig 'in i hosil qilishda qatnashadi. Uning o 'n g va chap tom onlarida peshona bo'shlig'i (sinus frontalis) va uning tirqishi (aperturae sinus frontalis) bor. Yangi tug'ilgan chaqaloqning peshona suyagi bir-biri bilan chok vositasida qo'shilgan ikki sim m etrik bo'lakdan iborat bo 'lib , h a r birida serbar, k o 'z kosasi va b u ru n qism i tafovut qilinadi. U ning serbar qismi u chburchak shaklda, tashqi to m o n id a peshona b o 'rtig 'i bor. Serbar qism ning ichki yuzasi silliq, k o 'z kosasi qism i uchburchak shakldagi yupqa plastinkadan iborat, uning miyaga qaragan yuzasi tekis. K o 'z kosasining yuqori qirrasi o 'tk ir. B urun qism i chekkasi notekis kichkina o 'sim ta shakliga ega. Bu bo'laklam ing o 'z a ro birikishi bola hayotining 6-oyidan boshlanib, 7—8 yoshlarda tugaydi. Agar ular birikmay qolsa, o'rtasidagi m etopik chok (sutura metopica) u m rb o 'y i qolishi m um kin. Erta bolalik davrida suyak ko'z kosasi qismining miyaga qaragan yuzasi qavariq bo'ladi va unda barm oq izlari yaxshi ko'rinadi. Bu davrda peshona b o'shlig 'i hosil b o 'la boshlaydi. Serbar qism ning ichki yuzasi o'zgarib, peshona qirrasi paydo bo'ladi. Bolalikning birinchi davrida m etopik chok birikishi hisobiga peshona suyagining o'sishi sekinlashadi. Peshona sinusi kattalashib, qosh usti ravog'i paydo bo'ladi. Palla chekkalarida tishlari ko'payadi. Bolalikning ikkinchi davrida peshona bo'shlig'ining hajmi kattalam ing 1/2 qismiga teng bo'lib, uning taraqqiyoti 25 yoshlarda tugaydi.
G 'alvirsim on suyak (os ethmoidale) kalla asosining oldingi qism ida joylashgan bo'lib, burun bo'shlig'i va ko'z kosasining devorlarini hosil qilishda ishtirok etadi. U uch qismdan: gorizontal joylashgan g'alvirsim on, o 'rta d a pastga yo'nalgan perpendikular plastinka va uning ikki tomonidagi g'alvirsimon labirintlardan iborat. G 'alvirsim on plastinka (lamina cribrosa) g'alvirsimon suyakning yuqori qismini hosil qiladi. U peshona suyagini g'alvirsimon o'ymasida joylashib, oldingi kalla chuqurchasi tubini hosil qiladi. U nda hidlov nervi ipchalari o'tadigan g'alvirsimon teshiklar (foramenae cribrosae) bor. G'alvirsimon plastinkaning ustida o'rta chiziqda xo'roz tojiga o'xshash o'simta (crista galli) joylashgan. U old tomonga bir juft xo'roz toji qanotlari (ala cristae galli) bo'lib davom etadi va peshona suyagi bilan birikib, k o 'r teshikni (foramen coecum) hosil qiladi. Perpendikular plastinka (lamina perpendicularis) noto'g'ri beshburchak shaklida. U pastga qarab, burun to'sig'ining yuqori qismini hosil qiladi. G 'a lv irsim o n labirintlar (labyrinthus ethmoidalis) b ir ju ft b o 'lib , havo saqlovchi g'ovakli katakchalardan (cellulae ethmoidales) iborat. Ular oldingi (cellulae ethmoidales anterior), o ’rta (cellulae ethm oidales
G 'alvirsim on labirint perpendikular plastinkaning o'ng va chap tom onlarida g'alvirsimon plastinkaning chekkalariga birikkan holdajoylashadi. Uning burun bo'shlig'iga qaragan medial yuzasini perpendikular plastinkadan to r vertikal yoriq ajratib turadi. G'alvirsimon labirintlaming medial yuzasida yuqori va o'rta burun ch ig 'a n o q la ri (concha nasalis superior et media) bor. B a’zan uchinchi eng yuqori burun chig'anog'i (concha nasalis suprema) ham uchraydi. Chig'anoqlam ing yuqori qismi labirintning katakchalariga birikkan, pastki chekkasi labirint bilan perpendikular plastinka o'rtasidagi bo'shliqda erkin osilib turadi. O 'rta burun chig'anog'ining orqa qismida pastki burun chig 'an o g 'i birikuvchi ilm oqsim on o 'sim ta (processus uncinatus) bor. G'alvirsim on labirintlar lateral tom ondan ko 'z kosasini ichki devorini hosil qiladigan yupqa ko'z kosasi plastinkasi (lamina orbitalis) bilan qoplangan. Yangi tug'ilgan chaqaloqning g'alvirsimon suyagi to'rt qismdan iborat bo'lib, emizikli davrda u bir tekis o'sadi. Ilma-teshik plastinka suyaklanib, labirintlar bilan qo'shiladi. U ch yoshda burun bo'shlig'ining shilliq pardasi labirint katakchalariga kiradi va uning tog'ayi so'rila boshlaydi. Bolalikning birinchi davrida perpendikular plastinka suyaklanib dimog' suyagigacha o'sib boradi. Davr oxirida labirint kataklari ichidagi tog'ay so'rilib bo'ladi va g'ovaklar hosil bo'ladi. Balog'at yoshida suyak taraqqiyoti tugab, kattalamikiga o'xshab qoladi. P on asim on suyak P onasim on suyak (os sphenoidale, 29-rasm ) ju d a m urakkab tuzilgan bo'lib, kalla suyagining asosi o'rtasida deyarli barcha kalla suyaklari bilan
birlashgan holda joylashgan kalla asosi va yuz qismi chuqurcha- larini hosil qilishda ishtirok etadi. P on asim o n suyakning tanasi, k a tta va k ich ik q an o tlari va qano tsim o n o'sim tasi tafovut qilinadi. Ponasim on suyakning tanasi (co rpus) n o to 'g 'ri kub shaklida. U ning ichida havo
Saqlaydigan ponasim on bo'shliq noidalis; 2-dorsum scllae; 3-ala minor; 4-fissura
ort,italis suPcrior; 5’ala mai ° r; 6-for- rotundum; ' , . , , . . , . 7-canalis pterygoideus; 8-processus pterygoideus. to siq (septum suuum sphenoi- dalum) vositasida ikkiga ajraigan bo'lib, tirqishlar (aperturae sinus spenoidalis) orqali buran bo'shlig'iga ochiladi. Suyak tanasida oltita: yuqori yoki miyaga qaragan yuzasi, orqa, oldingi, pastki va ikkita yon yuzalari tafovut qilinadi. Suyak tanasi yuqori yuzasining o 'rta qismidatuikegari (sella turcica) bo'lib, uning o'rtasidagipofiz bezi joylashadigan gipofiz chuqurchasi (fossa hypopbysialis) bor.Uning old tomonidajco’ndalang joylashgan egar do'mboqchasi (tuberculum seHae) bo'lib, oldida ko'ruv nervi kesishmasi egati (sulcus prechiasmaticus) yotadi.Gipofiz chuqurchasini orqa tom ondan egarsuyanchig'i (dorsum seDae) chegaralaydi. Egar suyanchig'ining tashqi chekkalari oldinga yo'nalib, orqa egilgan o'simtalami (processus clinoidei posteriors) hosil qiladi. Suyak tanasining ikki yonboshida uyqu arteriyasi egati (sulcus caroticus) bor; tanasining yon yuzalari katta qanotga o'tib ketadi. Ponasim on suyak tanasining oldingi yuzasi bilan pastki yuzasi o'rtasida aniq chegara yo'q. Oldingi yuzada joylashgan ponasim on qirra (crista
suyakning perpendikular plastinkasiga birikib ketadi. Qirraning yon tomonlarida n o to 'g 'ri shakldagi ponasim on chig'anoqlar (conchae sphenoidales) bo'lib, ikki tom onida joylashgan ponasim on bo'shliq teshiklarini chegaralab turadi. Ponasim on suyak tanasining orqa yuzasi kattalarda ensa suyagining asosiy qismi bilan birikib ketadi. Ponasim on suyakning kichik qanoti (ala minor) suyak tanasining yon tom onlaridan ikkita ildiz hosil qilib chiqqan juft plastinka shaklida bo'lib, ildizlar o'rtasida ko'ruv nervi o'tadigan ko'ruv kanali (canalis opticus) yotadi. U ning oldingi chekkasi tishlar vositasida peshona suyagining ko'z qismi va g'alvirsimon suyakning g'alvirsimon plastinkasi bilan birikadi; orqa chekkasi erkin bo'lib, medial tom onda miya qattiq pardasi birikadigan oldinga egilgan o 'sim ta (processus clinoideus anterior) bo'lib tugaydi. Kichik qanotning yuqori yuzasi kalla bo'shlig'iga qaragan bo'lsa, pastki yuzasi ko'z kosasining ustki devorini hosil qiladi. K atta va kichik qanotlar o'rtasida ko'z kosasining yuqori tirqishi (fissura orbitalis superior) bor, u n d an ko'z kosasiga III, IV, VI juft bosh miya nervlari va ko'z nervi o'tadi.
P onasim on suyakning katta qanoti (ala major) juft b o ‘lib tananing yon yuzasidan boshlanadi. Uning to 'rtta yuzasi tafovut qilinadi. Miyaga qaragan yuzasida (facies cerebralis) b arm o q izlari (impressiones digitatae), miya tepachalari (juga cerebralia) va arteriya egatlari (sulci arteriosi) bor. Katta qanotning tanaga yaqin joyida uchta teshik bor. Boshqalardan yuqoriroq va oldinda uch shoxli nervning II shoxi o'tadigan yum aloq teshik (foramen rotundum), qanotning o 'rta sid a u ch shoxli nervning III shoxi o'tadigan cho'zinchoq teshik (foramen ovale) joylashgan. N isbatan kichkina qirrali teshik (foramen spinosum) katta qanotning orqa burchagida, undan miya qattiq pardasining o'rta arteriyasi o'tadi, K o'z kosasiga qaragan yuzasi (facies orbitalis) ko'z kosasining lateral devorini hosil qiladi. U to'rtburchakli silliq plastinka shaklida. Yuqori jag' yuzasi (facies maxillaris) uchburchak shaklida, qanot-tanglay chuqurchasiga qaragan b o'lib , unga yumaloq teshik ochiladi. Chakka yuzasi (facies temporalis) keng, uni chakka osti qirrasi (crista infratemporalis) ikki qismga ajratadi. Yuqori katta qismi vertikal joylashib, chakka chuqurchasi devorini hosil qilishda qatnashadi. Pastki gorizontal joylashgan qismi chakka osti chuqurchasini ustki devorini hosil qiladi. K atta qanotning qirralari qo'shni suyaklar bilan birikadi. Uning margo squamosus si chakka suyagi pallasi bilan, margo zygomaticus si yonoq suyagi bilan, margo parietalis si tepa suyagi bilan, margo frontalis si esa peshona suyagi bilan birikadi. Q anotsim on o'sim talar (processus pterygoideus) juft b o 'lib tanadan katta qanot boshlanadigan joydan pastga qarab vertikal yo'nalgan. U lam ing ichki yuzasi burun bo'shlig'iga qaragan bo'lsa, tashqi yuzasi chakka osti chuqurchasiga qaragan. Qanotsim on o'simtaning asosida oldindan orqaga yo'nalgan qanotsim on kanal (canalis pterygoideus), uning oldingi chekkasida yuqoridan pastga to m o n q a n o tsim o n -ta n g la y egati (sulcus pterygopalatinus) o 'ta d i. Q anotsim on o'sim talar ikki: ichki plastinka (lamina medialis) va tashqi plastinkadan (lamina lateralis) iborat. Old tom onda plastinkalar birikkan. O'simta plastinkalari orqa tomonda bir-biridan uzoqlashadi va ulaming o'rtasida qanotsim on chuqurcha (fossa pterygoidea) hosil bo'ladi. Pastga tom o n ikkala plastinka o 'zaro qanotsim on o'ym a (incisura pterygoidea) bilan ajralgan. Qanotsimon o'simtaning ichki plastinkasi nisbatan ingichka va uzun bo'lib, uchida ilmoqsim on o'sim tasi (bamulus pterygoideus) bor. Yangi tug'ilgan chaqaloqning ponasim on suyagi to 'rtta alohida qismdan tashkil topgan bo'lib, uning tanasi oldingi va orqa bo'lakd an iborat, o'zaro yupqa tog'ay qatlam bilan ajragan. Kichik qanotlar tananing oldingi qismi bilan birikkan bo'lsa, katta qanotlar undan tog'ay qatlam bilan ajraladi. Katta qanotlar yuzasi katta odamnikiga o'xshasa-da, ular yaxshi rivojlanmagan va nisbatan kichik. Q anotsim on o'sim ta oldinga va yon tom onga qiyshaygan. Emizikli davrda suyak tanasining oldingi va orqa qismlari o 'zaro qo'shiladi. U ch yoshlarda katta qanotlar tanasi bilan birikib, ponasim on sinus paydo bo'la boshlaydi. Bolalikning birinchi davrida ponasimon suyak kattalamikiga o ‘xshaydi, am m o uning relyefi to ‘liq takomiUashmagan bo'ladi. Bolalikning ikkinchi davrida suyak relyefi kuchayadi va ponasim on sinus kattalashadi. Balog'at davrida suyak relyefida shaxsiy va jinsiy belgilar paydo bo'ladi. 15— 18 yoshlarda ponasim on va ensa suyaklari o'zaro qo'shiladi. Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|