0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(articutationus interphalangea). Shakl va faoliyat jihatidan bu bo'g'imlar xuddi qo'l kaftiga o'xshaydi. Ular g'altaksimon bo'g'imlar guruhiga kirib, yon tomondan yonlama boylamlar
ham da kaft boylamlari (lig g . p lan taria) bilan
mustahkamlanadi. Oyoq panjasi suyaklari qo'l kafti suyaklariga nisbatan kam harakat bo'lib, tananing tayanch vazifasini bajarishga moslashgan. Oyoq panjasi suyaklari o'zaro birlashib, yuqoriga qaragan gumbaz hosil qiladi. Shuning uchun oyoq panjasi yerga butun kaft bilan emas, balki uchta nuqta: orqada tovon suyagi do'ngligi, oldinda I va V kaft suyaklarining boshchasi bilan tegadi. Oyoq gumbazining hosil bo'lishida
longum,
lig. catcaneonaviculare plantare, aponevrosus plantare laming va oyoq kafti mushaklarining roli katta. Agarda bu boylamlar va mushaklar bo'shashib ketsa, oyoq gumbazi yo'qolib, yassi panja vujudga keladi. Oyoq gumbazi amortizator vazifasini bajarib, u tana og'irligini oyoq panjasiga bir tekis taqsimlanisliiua, yurgauda, yugurganda va sakraganda tananing silkinishini kamaytirishda katta ahamiyatga ega.
MUSHAKLAR HAQIDAGIILM - MIOLOGIA Umumiy ma’lumotlar Tananing har bir harakati organizmda bo'lgan ko‘ndalang-targ‘il mushak tolalarining qisqarishi natijasida paydo bo'ladi. Tana mushaklari suyaklarga birikib, ulami harakatga keltiradi. Ular tana bo‘shliqlari devorini hosil qilishda ishtirok etadi va ba’zi bir ichki a’zolar (yutqin, qizilo'ngachning yuqori qismi, hiqildoq, to'g'ri ichakning pastki qismi) devorlari tarkibiga kiradi. Skelet mushaklari yordamida odam harakat qiladi va muvozanat saqlaydi, nafas oladi, ovqatni yutadi va mimikasini o'zgartiradi. Katta odamning skelet mushaklari gavda og‘irligining 40% ini, yangi tug'ilgan chaqaloqda 20—22% ini tashkil qiladi. Mushak] aming tuzilishi Har bir mushak biriktiruvchi to'qimali parda endomiziy (endomysium) bilan o'ralgan ko'ndalang-targ'il mushak tolalaridan tuzilgandir. Turli kattalikdagi mushak tolalari bir-biridan biriktimvchi to'qimali qatlamlar perimiziy (perimysium) vositasida ajrab turadi. Bu perimiziy ichida qon tomirlar va nervlar joylashgan bo'lib, agar biriktiruvchi to'qimali parda butun mushakni o'rasa, epimiziy (epimysium) deb ataladi. Bu parda mushak payiga davom etib, peritendiniy
degan nom oladi. Mushaklarda juda kuchli modda almashinuvi ketganhgi sababli, ularda qon tomirlar ko'p bo'ladi. Har bir mushakning faol qisqaruvchi qismi—tana yoki qorincha (venter) bo'lib, u mushak tolalaridan iborat bo'ladi. Mushakning nofaol suyaklarga birikuvehi qismi yoki pay qismi
zich biriktiruvchi to'qimadan iborat, yaltiroq kumushrang bo'lib, mushak tanasidan aniq ajrab turadi. Paylarda modda almashinuvi kam bo'lgani uchun ularda qon tomirlar ham kam bo'ladi. Paylaming bittasi yuqori qismida bo'lib, mushak boshchasi (caput) deyiladi. Uning yordamida mushak suyakdan boshlanadi. Pastki uchi dum
deyilib, uning yordamida mushak suyakka birikadi. Paylar kollagen tolalardan iborat bo'lib, juda pishiq bo'ladi. Masalan, axill payi 400 kg yukni ko'tara olsa, sonning to'rt boshli mushagining payi 600 kg yukni ko'tara oladi. Barcha mushaklaming payi bir xil emas. Uzun mushaklaming paylari ingichka tasma shaklida bo'lsa, tanada joylashgan keng mushaklaming paylari keng va yassi bo'lib aponevroz
deyiladi. Ba’zi mushaklarda ikkita qorincha orasida joylashgan oraliq paylar ham uchraydi (ikki qorinli mushak— m. digastricus). Agar mushak bir nechta miotomlardan taraqqiy etgan bo'lsa, ular o'rtasida oraliq paylar yoki pay belbog'lar
(intersectiones tendineae) hosil bo'ladi. Bunday mushaklarga qormning to'g'ri mushagi kiradi. Mushak qisqargan vaqtda uning bir uchi harakatsiz bo'lib, u qotirilgan nuqta
deyiladi. Bu nuqta, asosan, mushakning boshlanish qismida bo'ladi. Harakatlanuvchi nuqta
mushak birikkan ikkinchi suyakda bo'lib, mushak qisqargan vaqtda u o'z holatini o'zgartiradi.
Odamda 400 dan ortiq skelet mushaklari bo'lib, shakl jihatidan ular uch xil: uzun, kalta va keng bo'ladi. Uzun mushaklar duksimon
tuzilishga ega bo'lib, ular qo'l va oyoqlarda richag vazifasini bajaradilar (m. biceps brachii). Keng mushaklarga esa tana mushaklari kiradi. Duksimon mushaklaming tolalari mushakning uzun o'qiga parallel joylashgan bo'ladi. Ba’zi bir mushaklar bir nechta bosh bilan har xil suyaklardan boshlanadi. Bu esa ulaming tayanchini oshiradi. Boshchasiga qarab ikki boshli
uch boshli (triceps), to'rt boshli (quadriceps) mushaklar bo'ladi. Paylar soni ham ko'p bo'lishi mumkin (ko'p dumli mushaklar) qo'l va oyoq barmoqlarini yozuvchi va bukuvchi mushaklaming bir nechtadan payi bo'ladi. Buning natijasida bitta mushakning qisqarishi bir nechta barmoqlami harakatga keltirib mushaklar ishini tejaydi. M ushaklar shakliga qarab kvadrat
uchburchak (m.triangularis), yumaloq
(m. teres), deltasimon (m.deltoideus), tishli
(m .serratu s), kambalasimon (m .so leu s), aylanma
(m .orb icu laris), trapetsiyasimon (m.trapezius), rombsimon (m. rhomboides) mushaklar deb ataladi. Tolalaming yo'nalishi bo'yicha mushaklar to'g'ri parallel tolali (m.rectus), ko'ndalang tolali (m.transversus), aylanma tolali (m.orbicularis) mushaklarga bo'linadi. Aylanma tolali mushaklar teshiklami o'rovchi sftnkterlami hosil qiladi.
Mushak tolalari pay o'qiga nisbatan har xil yo'nalishga ega bo'ladi. Agar qiyshiq tolalar payning bir tom onida joylashsa, mushak bir patli (m.unipennatus), agar mushak tolalari payning ikki tomonida joylashsa, ikki patli
har tomonida joylashsa, ko'p patli (m.multipennatus) deyiladi. Vazifasiga qarab mushaklar bukuvchi
yozuvchi (extensores), yaqinlashtiruvchi (adductores), uzoqlashtiruvchi (abductores), burovchi (rototores), ichkariga aylantiruvchi (pronatores) va tashqariga aylantimvchi (supinotores) mushaklar deyiladi. Bo'g'imlarga nisbatan mushaklar bir, ikki va ko'p bo'g'imli mushaklarga bo'linadi. K o'p bo'g'imli mushaklar uzun bo'lib, yuzaroq joylashadi. Bir bo'g'imli mushaklar kalta va chuqurroq joylashadi. Joylashishiga qarab mushaklar yuza va chuqur, lateral va medial, oldingi va orqa gumhlarga bo'linadi.
Mushaklaming yordamchi apparatlari Mushaklaming asosiy qismlari ya’ni tanasi va paylaridan tashqari uning yordamchi qismlari ham bo'lib, ular mushak ishini yengillashtiradi. Bularga fassiyalar, pay qinlari, sinovial sumkalar va mushaklar g‘altagi kiradi. Fassiyalar
mushaklami o‘ragan zich tolali biriktiruvchi to'qimadan tuzilgan parda bo'lib, ular mushaklami bir-biridan ajratib, qisqargan vaqtida mushakni bir joydan surilib ketmashgini ta’minlaydi. Fassiyalar g'ilof tuzilishiga ega bo‘lib, ba’zi bir patologik hollarda (yiring to‘plangan va qon quyilgan vaqtda) ulaming tarqalishini chegaralaydi va ba’zi hollarda anesteziya qilishda yordam beradi. Fassiyalar suyaklarga birikib, mushaklararo to‘siqlar (septa intermuscularia) hosil qiladi. Fassiyalar xususiy
va yuza
(fascia su p erficial) fassiyalarga bo'linadi. Xususiy fassiya odam tanasining har bir sohasiga tegishli bo‘lib, shu nom bilan ataladi. Agar mushaklar bir necha qavat joylashgan bo'lsa, unda qavatlar o'rtasida xususiy fassiya qatlamlari: yuza qavat orasida —
chuqur qavat orasida esa — lamina profimda hosil boladi. Yuza fassiyalar teri ostida joylashgan bo‘lib, mushaklami teri osti yog* to'qimasidan ajratib turadi, shuning uchun uni teri osti fassiyasi (fascia subcutanea) ham deb ataladi. Yuza fassiya yumshoq biriktiruvchi to'qimadan tuzilgan bo‘lib, u teri ostida butun tanani o‘rab turadi va unda ba’zi bir sohalarda yog* to'qimasi to'plangan bo'ladi. Fassiyalar tananing turli qismlarida har xil taraqqiy etib, agar mushaklar harakati kuchli bo'lsa (oyoqda), fassiyalar qalin bo'ladi. Qo'l va oyoqning ba’zi bo'g'imlari sohasida (bilak- kaft oldi, oshiq-boldir) mushak paylarining yo'nalishi o'zgaradi. Bu sohalarda fassiyalar qalinlashadi va suyaklami turtib chiqqan joylariga birikib mushaklami ushlab turuvchi—
hosil qiladi. Bu sohada mushaklami ushlab turuvchi ostida kanallar hosil bo'lib, ulardan mushak paylari o'tadi. Bu kanallar fibroz yoki suyak-fibroz kanallar deb ataladi. Fibroz kanallar fassiyalardan hosil bo'lsa, suyak-fibroz kanallari fassiya va suyaklar o'rtasida hosil bo'ladi. Ular payni bir holatda ushlab turib, ulaming harakat kuchining yo'nalishini ta’minlaydi. Fibroz kanallaming devorlari sinovial parda bilan o'ralgan bo'lib, bu parda kanalni ikkala uchida payni o'rab, yopiq sinovial qinlar
hosil qiladi. Sinovial pardaning bir qismi payni o'rab olib, unga birikib ketadi va uning visseral varag'ini hosil qiladi. Ikkinchi qismi esa fibroz qinini ichidan qoplab uni devoriga birikib pariyetal varaqni hosil qiladi. Visseral varaqning pariyetal varaqqa o'tgan yerda sinovial parda 2 qavat bo'ladi va uni pay tutqichi mezotendiniy
deyiladi. Mezotendiniy ichida payning qon tomirlari va nervlari joylashadi. Sinovial qinning visseral va pariyetal varaqlari orasida bo'shliq bo'lib, unda bir necha tomchi suyuqlik bo'ladi, u pay harakat qilgan vaqtda uni ishqalanishdan saqlaydi. Pay yoki mushaklar suyaklaming ko'tarilgan joyiga tegib tursa, bu yerlarda sinovial xaltalar hosil bo'ladi. Ular biriktiruvchi to'qimadan tuzilgan bo'lib,
ulaming ichida ozgina suyuqlik bo'ladi. Bu suyuqlik ham payni ishqalanishdan saqlaydi. Sinovial xaltaning devori bir tomondan harakatlanuvchi pay yoki mushakka yopishgan bo'lsa, ikkinchi tomondan suyaklarga yopishadi. Xalta bo'shlig'i qo'shni bo'g'im bo'shlig'i bilan qo'shiladi. Mushak paylari o'z yo'nalishini o'zgartiradigan joylarda g'altak (trochlea) hosil bo'lib, uning ustida pay xuddi kamar o'q ustidan o'tganidek bo'ladi. G'altaklar suyakdan iborat bo'lishi mumkin. Bu hollarda suyak ust tomondan tog'ay bilan qoplanadi. Bunda suyak bilan pay o'rtasida sinovial xalta joylashgan bo'ladi. Fibroz g'altaklar fassiya boylamlaridan hosil bo'ladi. Sesamisimon suyaklar paylar ichida paydo bo'ladi. Bularga no'xatsimon suyak va tizza qopqog'i kiradi.
Tana mushaklari orqa tor va nerv nayi yonida joylashgan mezodermaning dorsal qismidan rivojlanadi. Homila hayotining uchinchi haftasida bu mezoderma birlamchi segmentlar yoki somitlaiga bo'linadi. 6-haftada homilada 39 juft: 4 ta ensa, 8 ta bo'yin, 12 ta ko'krak, 5 ta bel, 5 ta dumg'aza va 5 ta dum somitlari tafovut qilinadi. Somitning sklerotom ajrab chiqib umurtqa pog'onasi paydo bo'lganidan qolgan tashqi orqa qismi miotomni hosil qiladi. Miotom hujayralari (mioblastlar) bo'yiga cho'zilib, ko'ndalang-targ'il mushak tolalariga aylanadi. Miotomlar ventral tomonga o'sib, dorsal va ventral qismlarga bo'linadi. Uning dorsal qismidan tananing orqa qismi mushaklari taraqqiy etsa, ventral qismidan tananing oldingi va yon tomon mushaklari taraqqiy etadi. Tana mushaklarining bir qismi o'zi taraqqiy etgan joyida qolib o'ziga xos, autoxton mushaklami (autos— o'zi),
(chton— joy) hosil qiladi. Bularga orqaning, ko'krakning chuqur va qorin mushaklari kiradi. Boshqa bir guruh mushaklar tanadan qo'l va oyoqlaiga o'tib tunkofugal (truncus— tana,
fiigere— qochaman) mushaklami hosil qiladi. Bularga trapetsiyasimon, to'sh-o'mrov-so'ig'ichsimon, katta va kichik rombsimon, oldingi tishsimon, kurakni ko'taruvchi mushaklar kiradi. Uchunchi guruh mushaklar qo'l va oyoqdan boshlanib, tanaga birikuvehi trunkopetal
tana, petere-intilaman) mushaklami hosil qiladi. Bularga katta va kichik ko'krak, orqaning serbar va katta bel mushaklari kiradi. Qo'l mushaklari V—VIII bo'yin va I ko'krak miotomlaridan, oyoq mushaklari esa 1—V bel va I—III dumg'aza miotomlaridan hosil bo'lgan mushaklar kurtagidan rivojlanadi. Boshlang'ich davrda qo' 1-oyoq mushaklari oldingi va orqa tomonda joylashgan (yozuvchi va bukuvchi) bo'lib, keyinchalik qo'l mushaklari proksimal tomonga yo'nalib (trunkopetal) tananing xususiy mushaklarini ko'krak va orqa tomondan qoplaydi. Bundan tashqari, yelka kamariga tananing ventral (trunkofugal) mushaklari kelib birikadi. Bosh mushaklari qisman bosh somitlaridan, asosan, visseral ravoqlar mezodermasidan taraqqiy etadi. Jag' ravog'idan pastki jag'ga birikuvehi chaynov va og'iz tubi mushaklari, gioid ravoqdan esa bo'yinning teri osti va bosh mushaklari rivojlanadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda barcha skelet mushaklari paydo bo'lgan bo'lsa-da, ular nisbatan kam rivojlangan bo'ladi. Ular tana og'irligining 20—22% ini tashkil qiladi. 1—2 yoshli bolada mushaklar og'irligi 16,6% gacha kamayadi. Bola 6 yoshga to'lganida harakati yuqori darajada faollashuvi natijasida mushaklari tana og'irligining 21,7% ini, 8 yoshda esa 33% ini tashkil qiladi. Erkaklarda mushak massasi 36% bo'lsa, ayollarda 33% bo'ladi. Mushaklaming o'zgarishiga qarab bola tanasining tashqi ko'rinishi ham o'zgaradi. Yangi tug'ilgan va yosh bolalarning qo' 1-oyoqlari silindr shaklida bo'lsa, mushaklari o'sib, yog' to'qimasi kamayishi bilan, ular duksimon yoki konus shaklini oladi. Bola hayotining birinchi yilida qo'l va oyoq mushaklari tez o'ssa, 2—4 yoshlarda orqaning uzun mushagi hamda katta dumba mushagi tez o'sadi. Bola tug'ilganidan keyin mushaklaming pay qismi tez o'sib, ulaming suyaklarga birikadigan qismi kattalashadi. Ularda fassiyalar yaxshi bilinmasdan yupqa va bo'sh bo'lib, mushaklardan oson ajraydi. Fassiyalar bola hayotining birinchi oyidan boshlab mushaklaming vazifasiga qarab rivojlanadi. M u sh ak la m in g ishi Skelet mushaklari nerv impulslari ta’sirida qisqarganida ulaming harakatlanuvchi nuqtasi, qotirilgan uchiga yaqinlashadi va ma’lum bir ishni bajaradi. Buning natijasida gavdaning ma’lum bir qismi harakatga keladi. Mushaklar bo'g'imlarga ta’sir qilib, suyak richaglarining holatini o'zgartiradi. Bunda mushaklar bo'g'imlarga ma’lum bir yo'nalishda ta’sir qiladi. Agar bir nechta mushaklar bo'g'imga bir xil ta’sir qilsa,
qarama-qarshi ta’sir qilsa, antogonist mushaklar deb ataladi. Mushaklar bajaradigan ishning kuchi ulaming ko'ndalang kesimiga bog'liq. Anatomik ko'ndalang kesim mushak qorinchasini ko'ndalang kesganda hosil bo'lgan maydon yuzasi bo'lib, uning qalinligining ko'rsatkichidir. Fiziologik ko'ndalang kesim barcha mushak tolalarining ko'ndalang kesimi yuzalarining yig'indisidan iborat bo'lib, mushak kuchining ko'rsatkichidir. Duksimon va tasmasimon mushaklaming anatomik va fiziologik ko'ndalang kesimlari bir xil bo'ladi. Patli mushaklaming fiziologik ko'ndalang kesimi duksimon mushaklarga nisbatan katta bo'lgani uchun ulaming kuchi katta bo'ladi. Mushaklar qisqarganda bo'g'imlar vositasida birikkan suyaklar richag vazifasini bajaradi. Biomexanikada ikki tur richag farq qilib, birinchi tur richag ikki yelkali bo'lib, muvozanat richagi deyiladi. Bunda tayanch nuqtasi kuch qo'yiladigan va qarshilik nuqtalari o'rtasida turadi. Bunga misol qilib I umurtqa va ensa suyagi o'rtasidagi bo'g'imni ko'rsatish mumkin. Ikkinchi tur richag bir yelkali bo'lib, ikki turda uchraydi. Birinchi turi kuch richagi deyilib, bunda qarshilik tayanch nuqtasi bilan kuch qo'yiladigan nuqta o'rtasida bo'ladi. Bunga misol qilib oyoq panjasi suyaklari o'rtasidagi bo'g'imni keltirish mumkin. Ikkinchi turi tezlik richagi. Bunda kuch qo'yiladigan nuqta yelkasi qarshilik yelkasidan qisqa bo'ladi. Bunga misol qilib tirsak bo‘g‘imini olganimizda, ozgina yukni ko‘tarish uchun katta kuch sarf qilinib tezlikdan yutiladi. Xususiy miologia Ko'krak mushaklari va fassiyalari Ko'krak mushaklari bir necha qavat bo'lib joylashadi. Yuza qavatda qo'l bilan bog'langan mushaklar joylashsa, chuqur qavatda ko'krakning xususiy (autoxton) mushaklari joylashadi. Ko'krak mushaklari (50-rasm) kelib chiqishi va faoliyatiga ko'ra ikki guruhga: 1) ko'krak qafasidan boshlanib, yelka kamari va yelka suyagiga birikuvehi mushaklar; 2) ko'krak qafasining o'ziga xos (autoxton) mushaklariga bo'linadi. Birinchi guruhga to'rtta: katta va kichik ko'krak, o'mrov osti, oldingi tishsimon va qovurg'alami ko'taruvchi mushaklar kiradi.
Katta ko'krak mushagi (m. pectoralis major) katta, yelpig'ichsimon shaklda t
yuqori qismini egallaydi. U o'mrov suyagining ichki yarm idan (p a rs clavicularis), to'sh suyagining oldingi yuzasi va II—VII qovuig'alar tog'ayidan
qorin to 'g 'ri mushagi qinining oldingi devoridan
boshlanadi. Mushak tolalari tashqi tomonga yo'nalib, yelka suyagi katta K bo'rtig'i qirrasiga birikadi. Faoliyati: ko'tarilgan qo'lni tushirib tanaga yaqinlashtiradi va ichkariga buradi (pronatio). Agar qo'l qimirlamay tursa, qovuig'alami ko'tarib nafas olishda ishtirok etadi. Innervatsiyasi: nn. pectoralis medialis et lateralis. 2.
Kichik ko'krak mushagi (m.pectoralis minor) uchburchak shaklidagi yassi mushak. Katta ko'krak mushagining orqasida yotadi, II—V qovurg'alaming oldingi uchiga yaqin joydan boshlanadi. Yuqoriga va lateral yo'nalib qisqa pay bilan kurakning tumshuqsimon o'simtasiga
nus anterior; 4-m . scalenus medius; 5-m. scalenus posterior; 6-m. serratus anterior; 7-mm. intercostales intem i; 8-rnm. intercostales extemi; 9-m. obliquus abdominis internus; 10-m. gluteus medius; 11-m. obturatorius internus; 12-m. piriformis; 13-m.latissimus dorsi; 14-m. teres major; 15-m. subscapularis; 16-m.levator scapulae; 17-m. splenius capitius.
birikadi. Faoliyati: kurakni oldinga va pastga tortadi, agar qo‘l qimirlamay tursa, qovurg'alami ko'tarib nafas olishda ishtirok etadi. Innervatsiyasi: nn. pectoralis medialis et lateralis. 3. 0 ‘mrov osti mushagi (m. subclavius) I qovurg'a tog'ayidan boshlanadi va lateral yo'nalib o'mrov suyagining akromial uchi pastki yuzasiga birikadi. Bu mushak o'mrov suyagi bilan 1 qovurg'a oralig'ida joylashadi. Faoliyati: o'mrov suyagini pastga va ichki tarafga tortadi, to'sh-o'mrov bo'g'imini mustahkamlaydi. Innervatsiyasi: n. subclavius. 4. Oldingi tishsimon mushak (m. serratus anterior) keng to'rtburchak shaklida bo'lib, ko'krak qafasini yon tomonida yotadi. 4.
U 8—9 ta tish bilan yuqorigi qovurg'alardan boshlanadi va kurakning ichki chekkasiga hamda ostki burchagiga birikadi. Mushakning yuqorigi va o'rta dastalari gorizontal yotsa, pastki dastalari oldindan orqaga va pastdan yuqoriga yo'naladi. Pastki 4-5 tishlari boshlangan joyida qorin tashqi qiyshiq mushagi tishlari orasiga kiradi. Faoliyati: kurakning ostki burchagini oldinga va lateral tomonga tortib, kurakning lateral burchagini yuqoriga hamda ichki tomonga yo'naltirib, qo'lni gorizontal holatdan yuqoriga ko'taradi. Kurak qimiriamay turganida qovuig'alami ko'tarib ko'krak qafasini kengaytiradi va nafas olishda ishtirok etadi. Innervatsiyasi: Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|