0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
n. thoracicus longus. K o'krak qafasining xususiy (a u to x to n ) mushaklari Bu guruhga tashqi va ichki qovurg'alararo, qovurg'a osti va ko'krakning ko'ndalang mushaklari kiradi. 1. Tashqi qovurg'alararo mushaklar (mm. intercostales externi) har
tomonda o'n bittadan bo'lib, ustki qovurg'aning pastki chekkasining qovurg'a egati tashqarisidan boshlanadi. Tolalari pastga va oldinga yo'nalib, pastki qovurg'aning yuqori chekkasiga birikadi. Bu mushaklar qovurg'a bo'rtig'idan to qovurg'a tog'ayigacha bo'lgan sohada qovurg'alaming suyak qismi oralig'ida joylashadi. Qovurg'aning tog'ay qismi oralig'ini esa tashqi qovurg'alararo parda (membrana intercostales externi) qoplab turadi. Faoliyati: qovurg'alami ko'tarib, nafas olishda ishtirok etadi. Innervatsiyasi: nn. intercostales. 2. Ichki qovurg'alararo mushaklar
tashqi
mushakdan ichkarida joylashib, pastki qovurg'aning yuqori chekkasidan boshlanib, ustki qovurg'aning pastki chekkasiga, qovurg'a egatidan ichkariga birikadi. Mushak tolalari pastdan yuqoriga va ichki tomon yo'nalib, qovurg'aning oldingi uchi bilan burchagi o'rtasida joylashadi. Qovurg'alar burchagidan to boshigacha bo'lgan oraliqni ichki qovurg'alararo parda
qoplaydi. Faoliyati: qovurg'alami tushiradi va nafas chiqarishda ishtirok etadi. Innervatsiyasi: nn. intercostales. 3. Qovurg'a osti mushaklari (mm. subcostales) ko'krak qafasi ichki yuzasining orqa pastki qismida joylashgan. X—XII qovurg'alar burchagi
yaqinidan boshlanib, yuqoriga va lateral tomonga yo'naladi. Bu mushak bitta- ikkita qovurg'ani tashlab, ustidagi qovurg'aga birikadi. Faoliyati: qovurg'alami tushirib, nafas chiqarishda ishtirok etadi. Innervatsiyasi:
Ko'krakning ko'ndalang mushagi (m. transversus thoracis) ko'krak
qafasi oldingi devorining orqa yuzasida joylashadi. U to'sh suyagi tanasining pastki qismi va xanjarsimon o'simtadan boshlanadi. Lateral va yuqoriga yelpig'ichsimon tarqalib, alohida tishchalar bilan II—VI qovurg'alar tog'ayiga birikadi. Faoliyati: qovurg'alami tushirib nafas chiqarishda ishtirok etadi. Inner vatsiyasi:
Diafragma ( diaphragma, m. prhrenicus) yassi, yupqa harakatchan mushak- pay to'siq bo'lib, ko'krak va qorin bo'shliqlari o'rtasida yuqoriga ko'tarilgan gumbaz shakhda joylashgan. Diafragma asosiy nafas mushagi bo'lib, ko'krak qafasining pastki teshigini o'ragan suyaklardan boshlanadi. Uning boshlanish sohasiga qarab uch: bel, qovurg'a va to'sh qismlari tafovut qiladi. Mushak tolalari tashqaridan o'rtaga qarab radiar yo'nalib, pay markazni
hosil qiladi. Diafragmaning bel qismi (pars lumbalis) bel
umurtqalarining oldingi yuzasidan o'ng va chap oyoqchalar (crus dextrum et crus sinistrum) bilan boshlanadi. Yuqori tomonda oyoqchalar o'zaro birikib, aorta teshigini
hosil qiladi. U orqali aorta va ko'krak limfa yo'li o'tadi. Aorta teshigining cheti fibroz halqa bilan o'ralgan bo'lib, diafragma qisqarganida aortani siqilishdan saqlaydi. Bu teshikdan yuqoriroq va chapda diafragma oyoqchalarining mushak tolalari yana kengayib, qizilo'ngach va adashgan nerv o'tadigan qizilo'ngach teshigini (hiatus esophageus) hosil
qiladi. O'ng va chap diafragma oyoqchalarining mushak tolalari o'rtasidan simpatik poya, katta va kichik ichki a’zolar nervi, o'ng tomondan toq va chap tomondan yarim toq venalar o'tadi. Diafragmaning qovurg'a qismi (pars costalis) pastki oltita qovurg'alaming ichki yuzasidan alohida mushak tolalari bo'lib boshlanadi. Har ikki tomonda diafiagmani bel va qovurg'a qismlari o'rtasida mushak tolalari bo'lmagan bel- qovurg'a uchburchagi
bo'ladi. Bu sohani yuqori tomondan plevra, pastdan esa qorinparda va fassiyalar qoplagan bo'lib, unda diafragma churrasi hosil bo'lishi mumkin. Diafragmaning to'sh qismi
to'sh suyagining orqa yuzasidan boshlanadi. To'sh va qovurg'a qismlari o'rtasida ham mushak tolalari bo'lmagan to'sh-qovurg'a uchburchagi (trigonum steraocostale) bor. Uni ham yuqori tomondan plevra, pastdan esa qorinparda va fassiyalar qoplagan bo'lib, unda diafragma churrasi hosil bo'lishi mumkin. Diafragmaning pay markazida pastki kovak vena o'tadigan teshik
bor.
Faoliyat jihatidan diafragma asosiy nafas mushagi hisoblanadi. U qisqarganida gumbazi yassilanib ko'krak qafasi kengayadi va nafas olinadi. Innervatsiyasi: n.phrenicus. Ko‘krak sohasida yuza fassiya yaxshi rivojlanmagan bo'lib, u sut bezlarini o'rab, uning ichida biriktiruvchi to'qimali to'siqlar hosil qiladi. Ko'krak fassiyasi
yuza va chuqur qatlamlardan iborat bo'lib katta ko'krak mushagini old va orqa tomondan o'raydi. Ko'krak fassiyasining yuza qatlami yuqoridan o'mrov suyagiga, medial tomondan to'sh suyagining oldingi yuzasiga birikadi. U lateral va yuqoriga deltasimon mushak, pastga qo'ltiq osti fassiyasiga davom etadi. Uning chuqur qatlami kichik ko'krak va o'mrov osti mushaklarini o'rab, qo'ltiq osti fassiyasiga o'tib ketadi. Xususiy ko'krak fassiyasi (fascia thoracica) tashqi qovuig'alararo mushak va qovurg'alami tashqi tomondan qoplagan pishiq qatlamdan iborat. Ko'krak ichi fassiyasi (fascia endothoracica) ko'krak qafasini ichki tomondan qoplaydi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda nafas olish qorin bilan kechgani uchun qovurg'alararo mushaklar kuchsiz bo'lib, yaxshi rivojlanmagan bo'ladi. Ko'krak bilan nafas olina boshlangach, qovuig'alararo mushaklar ko'payib qalinlashadi. Ayrim mushaklaming ko'ndalang diametri 12 yoshlarga borib 5—6 marta kattalashadi. Yangi tug'ilgan chqaloq diafragmasi nisbatan yaxshi rivojlangan mushak hisoblanib, uning og'irligi mushaklar umumiy og'irligining 5,3%ini tashkil qiladi (kattalarda 1,02-1,34%). 5 yoshgacha bo'lgan bolalarda qovurg'alar gorizontal joylashgani uchun diafragma yuqori joylashadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda uning gumbazi ancha ko'tarilgan bo'lib, pay markazi uning 12—15% maydonini egallaydi. To'sh-qovuig'a va bel-qovuig'a uchburchaklari nisbatan katta bo'ladi. 7 yoshlarda diafragma katta odamlamikiga o'xshash ko'rinishni egallaydi. Qorin mushaklari va fassiyalari Qorin
(abdomen) tananing ko'krak bilan chanoq o'rtasida joylashgan qismi bo'lib, bu yerdagi mushaklar qorin devorini hosil qilib qorin bo'shlig'ini chegaralaydi. Qorin mushaklari (57-rasm) topografiya nuqtayi nazaridan uch guruhga: qorinning oldingi, yon va orqa devori mushaklariga bo'linadi. Qorinning yon devori mushaklari Qorinning yon devorida uch qavat serbar mushaklar joylashgan bo'lib, ular: qorinning tashqi qiyshiq mushagi, qorinning ichki qiyshiq mushagi va qorinning ko'ndalang mushagidir. Bu mushaklaming oldingi qismlari seibar pay—aponevroz hosil qilib, qorinning to'g'ri mushagini old va orqa tomonidan o'tib unga aponevrotik qin hosil qiladi. So'ngra bu aponevrozlar oldingi o'rta chiziqda o'zaro birikib qorinning oq chizig'ini hosil qiladi.
1. Qorinning tashqi qiyshiq mushagi (m. obliquus externus abdominis) eng yuza va keng mushak bo'lib, pastki sakkizta qovurg'adan alohida yirik tishchalar bilan boshlanadi. Ulaming beshta yuqoridagisi oldingi tishsimon mushak, pastki uchtasi esa orqaning serbar mushagi tishlari bilan chatishib boshlanadi. Mushakning yuqori qismi tolalari gorizontal yo'nalib, keng aponevroz hosil qiladi, qarama-qarshi mushak aponevrozi bilan birikib, qorinning oq chizig'ini hosil qiladi. Uning pastki qismi tolalari yuqoridan pastga va medial tomonga qiyshiq yo'naladi. Qorinning tashqi qiyshiq mushagi aponevrozining eng pastki qismi yonbosh suyagi qirrasining tashqi labiga va qov bo'rtig'iga birikadi. Aponevrozning oldingi yuqorigi yonbosh o'simtasi bilan qov bo'rtig'i o'rtasida tortilgan pastki chekkasi tamov shaklida bo'lib, chov boylamini (lig. inguinale) hosil qiladi. Qov suyagiga birikkan joyda bu aponevroz ikki: medial va lateral oyoqchalaiga ajraladi. Medial oyoqcha
qov simfizining oldingi yuzasiga biriksa, lateral oyoqcha (crus laterale) qov bo'rtig'iga birikadi. Medial oyoqchaning uchidan davom etgan fibroz tolalar pastga burilib,
ga birikib, lig. lacunare ni hosil qiladi. Faoliyati: ikki tomonlama qisqarsa, qovurg'alami tushirib, umurtqa pog'onasini bukadi, qorin bosimini oshiradi. Bir tomonlama qisqarsa, tanani qarama-qarshi tomonga buradi. Innervatsiyasi: nn. intercostales, n. iliohypogastricus, n. ilioinguinalis. 2. Qorinning ichki qiyshiq mushagi (m. obliquus internus abdominis) qorinning tashqi qiyshiq mushagining ichkarisida ikkinchi qavatda joylashib, chov boylamining tashqi 2/3 qismi ustki yuzasidan, yonbosh suyagi qirrasining oldingi 2/3 qismidan va ko'krak-bel fassiyasidan boshlanadi. Mushakning yuqori qismi toialari pastdan yuqoriga yo'nalib pastki uchta qovurg'a tog'ayiga birikadi. Pastki qismi tolalari yelpig'ichsimon tarqalib keng aponevrozga davom etadi. Bu aponevroz yuqori qismida ikki qatlamga bo'linadi. Uning qatlamlari qorinning to'g'ri mushagini old va orqa tomonidan o'tib, qarama-qaishi mushak aponevrozi bilan birikadi va qorinning oq chizig'ini hosil qilishda ishtirok etadi. Mushakning pastki qismi tolalarining bir qismi qorinning ko'ndalang mushagi tolalari bilan birga urug' tizimchasi tarkibiga kirib, moyakni ko'taruvchi mushakni
hosil qiladi. Faoliyati: ikki tomonlama qisqarganida qovurg'alami tushirib, umurtqa pog'onasini bukadi, qorin bosimini oshiradi. Bir tomonlama qisqarsa, tanani o'z tomoniga buradi. Innervatsiyasi: nn. intercostales, n. iliohypogastricus, n. ilioinguinalis. 3. Qorinning ko'ndalang mushagi (m. transversus abdominus) uchinchi qavatni hosil qilib tolalari orqadan oldinga va medial tomonga gorizontal yo'nalgan bo'ladi. Uning tolalari oltita pastki qovurg'alardan, ko'krak-bel fassiyasining chuqur qatlamidan, yonbosh suyagi qirrasining ichki labi oldingi yarmidan va chov boylamining lateral 1/3 qismidan boshlanib, keng aponevrozi qarama-qarshi mushak aponevrozi bilan birikib qorinning oq chizig'ini hosil qilishda ishtirok etadi. FaoUyati: qorin bosimini oshiradi, qovurg'alami oldinga, o'rta chiziqqa tortadi. Innervatsiyasi:
Qorinning old devori mushaklari 1. Qorinning to‘g‘ri mushagi (m. rectus abdominus) uning oq chizig'ini ikki tomonida bo'ylamasiga yo'nalgan uzun tasmasimon mushakdir. U qov qirrasi va qov simfizidan ikki pay bilan boshlanib, yuqoriga yo'naladi va biroz kengayib xanjarsimon o'simtaning oldingi yuzasi, V—VII qovurg'alar tog'ayiga birikadi. Bu mushak tolalari 3—4 yerida ko'ndalang yo'nalgan pay belbog'lar (intersectiones tendinae) bilan bo'linadi. Buning natijasida mushakning ayrim qismlari alohida qisqarishi mumkin. Faoliyati: umurtqa pog'onasini bukadi, qovurg'alami pastga tortadi. Innervatsiyasi: nn. intercostales, n. iliohypogastricus. 2. Piramidasimon mushak (m. pyramidalis) uchburchak shaklida bo'lib, qorinning to'g'ri mushagini pastki qismi oldida yotadi. Bu mushak qov qirrasidan boshlanib tolalari pastdan yuqoriga yo'naladi va qorinning oq chizig'iga birikadi. Faoliyati: qorinning oq chiag'ini taranglaydi. Innervatsiyasi:
Belning kvadrat mushagi (m. quadratus Iumborum) bel umurtqalari ko'ndalang o'simtalarining yon tomonida yotadi. Yonbosh suyagi qirrasi,
pastki bel umurtqalarining ko'ndalang o'simtalaridan boshlanib, XII qovurg'aning pastki qirrasi va ustki bel umurtqalarining ko'ndalang o'simtalariga birikadi. Faoliyati: ikki tomonlama qisqarganida umurtqa pog'onasini tik tutsa, bir tomonlama qisqarganida uni o'z tomoniga, XII qovurg'ani pastga tortadi. Innervatsiyasi: plexus lumbalis. Qorin fassiyalari Qorinning yuza fassiyasi (fascia superficialis abdominis) teri osti yog' to'qimasi bilan qorin mushaklari orasida joylashgan. Qorinning xususiy fassiyasi (fascia propria abdominis) qorin devori mushak qavatlariga mos ravishda bir necha qatlamdan iborat. Uning yuza qatlami qorinning tashqi qiyshiq mushagini tashqi tomondan o'raydi. Bu qatlam tolalari chov boylami oyoqchalari o'rtasida oyoqchalararo tolalami
hosil qilib, chov kanalining yuza teshigi sohasida urug' tizimchasini o'rab moyakni ko'taruvchi mushak fassiyasiga
aylanadi. Xususiy fassiyaning ikki qatlami qorinning ichki qiyshiq mushagini old va orqa tomondan o'rab turadi. Ko'ndalang fassiya (fascia transversalis) qorinning yon va oldingi devorini ichki tomondan qoplaydi. Yangi tug'ilgan chaqaloqning qorin mushaklari yaxshi rivojlanmagan, yupqa va nozik bo'lib, bir-biridan qiyin ajraladi. Mushak qismi aponevrozga bilinmasdan o'tib ketadi. Aponevrozlari keng va nozik bo'lib, tashqi qiyshiq mushakning mushak qismi nisbatan qisqa bo'ladi. Qorin ichki qiyshiq mushagining pastki
undan (m. cremaster) ajrab chiqadigan qismi tolalari yaxshi taraqqiy etgan bo'ladi. Qorin ko'ndalang mushagining mushak qismi aponevrozga bilinmasdan o'tgani uchun yarimoysimon chiziq yaxshi sezilmaydi. Bolalarda ko'ndalang fassiya yupqa bo'lib, qorinparda old yog' to'qimasi bo'lmagani uchun ko'ndalang fassiya qorinpardaning pariyetal vaiag'iga bevosita tegib turadi. Yog' kletchatkasi 2 yoshlarda paydo bo'lib, asta-sekin ko'paya boradi. Qorin to'g'ri mushagining pay belbog'lari yosh bolalarda yuqori joylashgan bo'ladi. Qorin mushaklarining tez o'sishi bola yura boshlagan davrdan boshlanadi Ulaming mushak qismi ko'payib, aponevrozlari mustahkamlanadi.
Qorinning oq chizig'i (linea alba) qorin serbar mushaklari aponevrozlari tolalarining birlashishidan hosil bo'ladi. U xanjarsimon o'simtadan qov simfiziga tortilgan fibroz plastinkadan iborat bo'lib, yuqori qismining kengligi 2,5 sm bo'ladi. Kindikdan pastga tomon u torayib qalinlashib boradi. U pishiq bo'lib, qon tomirlari kam bo'lgani uchun jarrohlik aralashuvlarida katta ahamiyatga ega. Yosh bolalarda qorinning oq chizig'i aniq bilinib, uning kengligi xanjarsimon o'simta sohasida 5—8 mm, kindik sohasida 12—16 mm bo'ladi. Uning yuqori qismida va kindik sohasida yupqalashgan joylar bo'lib, u 2 yoshgacha sekin o'sadi. Qorin to‘g‘ri mushagining qini Qorin to'g'ri mushagining qini (vagina m. recti abdominus) (51-rasm) qorinning uchta serbar mushaklari aponevrozidan hosil bo'ladi. Ular qorin to'g'ri mushagini old (lamina anterior) va orqa
(lamina posterior) yuzasidan o'rab oladi. Uning old va orqa devorining tuzilishi yuqori va pastki qismlarda bir xil bo'lmay, kindikdan yuqorida qorin tashqi qiyshiq mushagining aponevrozi to'g'ri mushakning old tomonidan o'tsa, ko'ndalang mushakning aponevrozi orqa tomondan o'tadi. Qorin ichki qiyshiq mushagining aponevrozi to'g'ri mushakning tashqi chekkasida ikki varaqqa bo'linadi. Uning bittasi to'g'ri mushakning old tomonidan o'tib, tashqi qiyshiq mushak aponevrozi bilan birikib oldingi devomi, ikkinchisi esa orqa tomondan o'tib ko'ndalang mushakning aponevrozi bilan birikib orqa devomi hosil qiladi. Kindikdan -I
4—5 sm pastroqda qorinning barcha serbar mushaklarining aponevrozlari to‘g‘ri mushakning old tomonidan o‘tib, qinning oldingi devorini hosil qiladi. Qorin to'g'ri mushagini orqa tomonidan bu sohada faqat ko'ndalang fassiya qoplaydi. Yosh bolalarda qorin to‘g‘ri mushagi qinining orqa devori yaxshi taraqqiy etmagan bo'ladi.
Chov kanali (canalis inguinalis) chov boylamining medial yarmi ustida, qorin serbar mushaklarining orasida qiya joylashgan tirqish bo'lib, undan erkaklarda uru tizimchasi, ayollarda bachadonning yumaloq boylami o'tadi. Chov kanalining uzunligi 4—5 sm bo'ladi. Uning chuqur va yuza teshiklari tafovut qilinadi. Chov kanalining yuza halqasi (annulus inguinalis superficialis) qov suyagining ustida joylashgan bo'lib, uni yuqori tomondan chov boylamining medial oyoqchasi
pastdan lateral oyoqchasi
chegaralaydi. Yuza halqani lateral tomondan medial va lateral oyoqchalar o'rtasida tortilgan oyoqchalararo tolalar
va medial tomondan lateral oyoqchaning tolalaridan hosil bo'lgan bukilgan boylam
chegaralaydi. Chov kanalining chuqur teshigi
qorin bo'shlig'i tomonidan ko'ndalang fassiyadagi lateral chov chuqurchasi sohasida joylashgan voronkasimon botiqlikdan iborat. Chov kanalidan o'tayotgan a’zolarga nisbatan uning to'rtta devori tafovut qilinadi. Chov kanalining oldingi devorini qorin tashqi qiyshiq mushagining aponevrozi, orqa devorini ko'ndalang fassiya, ustki devorini qorinning ko'ndalang va ichki qiyshiq mushaklarining pastki chekkalari, pastki devorini chov boylami hosil qiladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda chov kanali nisbatan qisqa, keng va to'g'ri yo'nalgan, yuza halqasi nisbatan yuqori joylashgan bo'lib, oval yoki uchburchak shaklida, ichki va tashqi oyoqchalar va oyoqchalararo tolalar kam taraqqiy etgan bo'ladi. Chov kanalining chuqur halqasi ko'ndalang fassiyada qorinparda bilan yopilgan, 2-4 mm kenglikdagi quyg'ichsimon botiqlik shaklida bo'lib, chov kanalining
3 yoshda tugallanadi. Orqa mushaklari va fassiyalari Orqa mushaklari juft bo'lib, tananing orqa yuzasida dumg'aza va yonbosh suyaklari qinasidan kalla asosigacha bo'lgan sohani egallaydi. Ular bir necha qavat bo'lib joylashadi. Orqa mushaklari yuza va chuqur guruhlarga bo'linadi. Orqaning yuza mushaklari Orqaning yuza mushaklari yelka kamari va yelka suyagiga birikib, (52- rasm) ikki qavat joylashadi. Birinchi qavatda trapetsiyasimon mushak bilan, orqaning serbar mushagi, ikkinchi qavatda katta va kichik rombsimon mushaklar, kurakni ko'taruvchi mushak yotadi. Orqaning ustki va pastki tishsimon m ushaklari ch u q u rro q yotadi va qovuig'alaiga birikadi. 1. Trapetsiyasimon mushak (m. trapezius) uchburchak shaklidagi yassi mushak bo'lib, keng asosi o'rta chiziqqa qaragan bo'ladi. U orqaning yuqori va bo'yinning orqa sohasini qoplab, o'ng va chap mushak biigalikda trapetsiya shakliga o'xshaydi. U uch qismga bo'linadi: a) tushuvchi qismi (pars desendens) tashqi ensa b o 'rtig i, yuqori ensa chizig'ining medial qismidan,
va VII bo'yin umurtqasining qirrali o'sim tasid an boshlanib o'm rov suyagining lateral qismi va acromioning medial yuzasiga birikagi. b) k o 'n d alan g qism i (p a rs trasversa)!— IV ko'krak umurtqalarining 52-rasm. Orqaning yuza mushaklari, <[“ ° ‘s™ tasi ™ qirrali o'sim ta USti I va II qavat. 1-m. trapezius; 2-m . Ьоу1сШ11(Зя.П b o S n l3 H lb , 3K X O m iO Iling rhombdoideus minor; 3-m. rhombdoi- medial chekkasiga birikadi. deus major; 4-m . latissimus dorsi; 5-f. d ) k o 't a r ilu v c h i q is m i Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|