0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 0 ‘Z B E K IS T 0N RESPUBLIKASI OLIY УА 0 ‘RTA M AXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 0 ‘Z B E K IS T 0N RESPUBLIKASI SO G ‘LIQNI SAQLASH
- (to ‘g ‘rilangan va qayta ishlangan IInashr) TOSHKENT «IQ TISO D-M O LIYA» 2007
- BBK 28.706я73 №537-2007 ISBN 978-9943-13-030-2 © «IQTISOD-MOLIYA», 2007 © A.G‘. Ahmedov, 2007
- (macros
- (eramizdan
- Abu Bakr A r-R oziy
- Mondino da Lyussi
- Marchelo Malpigi
- Zohidov Hakim Zohidovich
- Xudoyberdiyev Rahim Egamberdiyevicb
- Abmedov Nosir Komilovich
- Yosbga doir anatom iyani o ‘rganish tarixi
|
0 ‘Z B E K IS T 0N RESPUBLIKASI OLIY УА 0 ‘RTA M AXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 0 ‘Z B E K IS T 0N RESPUBLIKASI SO G ‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI A.G‘. AHMEDOV ODAM ANATOMIYASI P e d ia triy a fa k u lte tla ri ta la b a la ri u c h u n 0 ‘z b e k isto n R esp u b lik asi oliy va o ‘r ta m a x su s t a ’lim vazirligi to m o n id a n tib b iy o t in s titu tla rin in g b a k a la v ria t y o ‘n a lish id a g i ta la b a la ri u c h u n d a rslik sifatida nashrga tavsiya etilgan (to ‘g ‘rilangan va qayta ishlangan IInashr) TOSHKENT «IQ TISO D-M O LIYA» 2007 Taqrizchilar tibbiyot fanlari doktori, professor Yu.N. Nishonov tibbiyot fanlari doktori, professor Sh.M. Ahmedov tibbiyot fanlari doktori, professor 0 ‘.M. Mirsharopov Mazkur kitob 0 ‘zbekiston Oliy va o‘rta ta’lim vazirligi hamda 0 ‘zbekiston Sog'liqni saqlash vazirligi to'monidan tibbiyot institutlarining bakalavriat yo‘na- lishidagi talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan. Undan shu soha mutaxas- sislari ham foydalanishlari mumkin. Kitobda bola tug‘ilishidan borshlab, to yetuk shakllanguncha bo'lgan o‘ziga xos anatomik o'zgarishlar batafsil yoritilgan. A G 1. Ahmedov A98
Tibbiyot in stitu tlarin in g bakalavriat y o ‘nalishidagi talab a la ri u c h u n darslik / A .G ‘. A hm edov; 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘rta maxsus ta ’lim vazirligi, 0 ‘zb e k isto n R espublikasi sog‘liqni saq lash vazirligi. - Т . : “ IQ T ISO D -M O LrY A ” , 2007. 444 b. BBK 28.706я73 №537-2007 ISBN 978-9943-13-030-2 © «IQTISOD-MOLIYA», 2007 © A.G‘. Ahmedov, 2007 KIRISH O dam anatom iyasi odam organizm ining shakli va tuzilishini uning rivojlanish jarayoni, ayni vaqtda har bir a’zoning jinsiy jih atd an va yoshga qarab bo'lgan tafovutlari, shuningdek, m uhit sharoitlarining a ’zolar tuzilishi hamda vazifalariga ta ’sirini o'rganadi. Q adim da anatom iya fani a ’zolam i alohida-alohida o'rganib, ulam ing o ‘zaro m unosabatini, organizmning bir butunligini hisobga olm agan, faqat dalillar to ‘plash bilan chegaralangan. H ozir bu fan a ’zolam ing o 'zaro munosabatini, ulam ing bir sistemaga birlashishi qonuniyatlarini o ‘rganishda org an izm n in g yagona sistem a ekanligini, uning tash q i m u h it b ilan cham barchas bog'liqligini, a’zolam ing shakli bilan funksiyasi bir-biriga bevosita aloqador ekanligini nazarda tutadi. A natom iya grekcha so‘z b o ‘lib
kesam an degan m a ’no ni anglatadi. O dam organizm ining tuzilishida yoshga xos jinsiy va shaxsiy xususiyatlar ajratiladi. Bolalik va o'smirlik davrida oiganizm to ‘liq yetilmagan, to ‘qim a elem entlari to ‘la-to ‘kis takomillashmagan b o ‘ladi. A natom iya odam organizm ini bir b u tu n holda o ‘rganadi, chunki organizm ko ‘pgina a ’zolardan iborat b o ‘lib, ular nerv va q on tom irlar tizim i bilan bog'langan. Tibbiyotda anatomiya fanini bffish nihoyatda zarur. Professor Ye.O.Muxin (1766—1850) «anatomiyani bilmagan shifokor, foydasizgina em as, balki zararlidir» deb yozgan. Anatom iya fiziologiya bilan biigalikda tibbiy ilm poydevorini tashkil qiladi. O dam organizm ining alohida a ’zolar yoki a ’zolar tizim i tuzilishini oddiy ko‘z bilan makroskopik anatomiya (macros — grekcha katta) o‘rganadi. M ikroskopik anatom iya
— grekcha kichik) esa a’zolar- ning nozik tuzilishini, tarkibiy elem entlarini mikroskop yordam ida o'rganadi. Sistematik anatomiya odam organizmini tizimlaiga bo'Iib (suyak, mushak, ovqat hazm qilish a ’zolari va boshqalar) o'rgangani u ch u n uni m o‘tadil anatom iya deb ham ataladi. Topografik anatomiya esa odam gavdasini sohalar b o ‘yicha, a’zolam ing tuzilishi, shaklidan tashqari ulam ing o ‘zaro m unosabatlaiini, chegarasini va tanadan tashqaridagi proyeksiyalarim ham o'rganadi. Patologik anatomiya a’zo va to‘qimalaming turli kasalliklarda o'zgarishini o'rganadigan fandir. Yoshga doir anatomiya oiganizmning tug'ilganidan boshlab, to hayotining oxirigacha bo'lgan davmi o'rganadi.
ANATOMIYANI 0 ‘RG A N ISH USU LLA RI O dam anatom iyasi, asosan m urdada o'rganiladi, lekin bu b orada shifokorlik (vrachlik) ixtisosini egallaydigan kishi tirik odam bilan ham munosabatda bo'lishini e’tibordan chetda qoldirmasligi lozim. Shuning uchun odam oiganizmi va a’zolarining tuzilishi, topografiyasi, asosan m urdada ham da turli usullar bilan va mavjud texnikadan foydalangan holda tirik odam larda ham o'rganiladi. Bu usullar quyidagilar: 1. Kesib preparatlar tayyorlash usuli. Bunda skalpel (pichoqcha) va pinset bilan m urda a’zolarini kesish orqali preparatlar tayyorlanadi. 2. Inyeksiya usuli—ichi kovak a ’zolar va qon tom irlariga turli xil rangli m oddalar yuborib to'ldirib o'rganish usuli. 3. Palpatsiya—tirik odamda a’zo va to'qimalami paypaslab ko‘rib o'iganish usuli. 4. Perkussiya—a ’zo va to'qim alam i barm oq yoki bolg'acha bilan urib к о ‘rib aniqlash. Bu ikki usul poliklinika va kasalxonalarda keng qo'llanilib, undan a ’zolam ing chegaralarini aniqlashda foydalaniladi. 5. Auskultatsiya usuli — maxsus eshitish asboblari yordam ida a’zolar (yurak, o ‘pka) ning ishlab turgandagi tovushi eshitib ko‘riladi. Bu usul a ’zolarning norm al yoki kasallik holatini aniqlashda yaxshi yordam beradi. 6. Antropometriya usuli — bunda gavdaning uzunligi, kengligi va og'irligi o‘lchanib, olingan m a’lumotlar oiganizmning ayrim bo‘laklariga taqqoslanib, ulam ing oshishi yoki o'zgarganligi kuzatib boriladi. 7. Rentgenoskopiya va rentgenografiya usullari — bu nd a rentgen nuri yordamida a ’zo va to ‘qimalaming holati ko'riladi yoki tasvirga olib o'iganiladi. 8. Korroziya yoki yemirish usuli — a ’zolar tez qotadigan m oddalar bilan to'ldirilib, to ‘qimasi kuchli kislota ta ’sirida yem iriladi va a ’zolam ing shakli 0
Anatomiya fanining qisqacha tarb d A natom iya fani boshqa fanlar qatori juda uzoq rivojlanish yo‘lini bosib o ‘tdi. Am m o qadim da odam murdasini kesib o'rganish gunoh hisoblangan, unga intilganlar esa hatto o ‘lim jazosiga ham hukm etilgan. Aslida, odam organizm ini o'rganish ilmiy tibbiyot davridan ancha keyinroq boshlangan. I A natom iyaning haqiqiy rivojlanish davri qadim iy Y un o n isto n d an boshlangan. Kos va Knidos tibbiyot maktablari tashkil etilib, unda ko'pchilik yunon olim lari tahsil olganlar. Pifagor (eramizdan awalgi 590-yillarda yashagan). U ham m a naisa urug'dan paydo bo'lishini aytgan va tirik m oddalam ing kelib chiqishini o ‘igangan. Alkmeon K rotonskiy
500
yillar ilgari yashagan) o'likni yorib Ko’rib anatomiya haqida kitob yozgan. U
birinchi bo'lib miya aqliy faoliyat markazi ekanligini tasdiqlagan. Gippokrat (Buqrot) (eram izdan oldingi 460—377-yillar) tib biy ot ilm ining otasi, organizm ning asosini to 'rt xil suyuqlik: qon, shilliq, o ‘t va qora o 4 hosil qiladi degan ta ’limotni yaratgan. Bu suyuqliklar m iqdorining o'zgarishi turli kasalliklami keltirib chiqaradi deydi. U ning yozib qoldirgan 72 ta asaridan 2000 yil mobaynida tibbiyotda foydalanilgan. Shu bilan biiga u nervlarni paylardan ajrata olmagan, arteriyalarda havo oqadi (aer — havo, terio — oqadi) degan n o to ‘g‘ri fikrda bo'lgan. Aristotel (Arastu) (eram izdan oldingi 384—322-yillarda yashagan) y u n o n x o q o n i Is k a n d a r Z u lq a rn a y n n in g ta rb iy a c h is i b o ‘lg a n . U G ippokratning qon tom irlar bosh miyadan boshlanib tanagatarqaladi degan n o to ‘g‘ri fikrini rad etib, qon tom irlar yurakdan boshlanishini isbotlagan, shuningdek, paylami nervlardan, suyakni tog‘aydan ajratgan va aortani birinchi m arta aniqlagan. Am mo Aristotel nervlaming ichi bo ‘shliqdan iborat b o ‘lib, bosh miyada hosil b o ‘ladigan ruh shu nervlar orqali organizm ga tarqaladi, degan n oto ‘g‘ri fikrda bo'lgan. Gerofil (eram izdan 304 yil oldin tug'ilgan). Ptolom ey II ning saroy tabibi b o ‘lgan. Bemorlami nim a sababdan o'lganligini bilish uchun murdalami kesib o'rgangan. Shu usulda Gerofil bosh miya va uning pardalarini, vena b o ‘shliqlarini, bosh miya nervlarini va ulam i bosh m iyadan chiqishini o'rgangan. 0 ‘n ikki barm oq ichakka birinchi bo'lib nom bergan, shuningdek arteriyalam i venalardan ajratgan. K o‘z olmasi pardalarini va shishasim on tanani, ingichka ichak limfa tom irlarini o'rgangan. 0 ‘zidan oldingi va o ‘zi to'plagan m a’lum otlar asosida «Anatomiya haqida» kitobini yozgan. Erazistrat (eram izdan 350—300 yillar oldin yashagan). Tom irlar tizimi: yurak qopqoqlari, aorta, kovak venalar, yirik arteriya va venalam i o ‘rganib, q o n to m ir a n a s to m o z la ri h aq id a g i ilm ga asos so lg an . E ra z is tra t harakatlantiruvchi va sezuvchi nervlarni ajratgan, shuningdek, m ushaklar qisqarishini o'rganib, harakat nazariyasini yaratgan.
fanlam i m ukam m al o'rgangan olim. U o 'n ikki juft bosh miya nervlaridan 7 tasining tuzilishini, mushaklardagi biriktiruvchi to 'q im a v a nervlarni, b a’zi bir a’zolar qon tom irlarini, suyak va boylam lam i, bosh va o rq a m iyani o'rgangan. G alen hayvonlar yuragmi va qon tomirlarini o'lganib, arteriyalarda havo em as, balki q o n oqishini birinchi bo'lib ko'rsatgan. G alen davrida m urdani yorish m um kin bo'lm agani uchun, u anatom iyani hayvonlarda o'rgangan. Shuning uchun uning b a’zi m a’lum otlari xatolardan holi emas. Abu Bakr A r-R oziy (8 6 5 —9 2 5 -y .) — b u y u k h a k im , k lin isist, Bag'dodda shifoxona va uning qoshida tibbiyot maktabi tashkil etgan. Abu All ibn Sino (980-1037-y.). O 'rta asrlar (V—X I) d a O 'rta Osiyodan h am bir qancha m ashhur olim lar yetishib chiqdi. A na shulardan b in har taraflam a yetuk olim Abu Ali ibn Sinodir. Yevropada Avitsenna nom i bilan m ash h u r b o 'lg a n bu olim falsafa, m atem atika, astron om iy a, kim yo, adabiyot, musiqashunoslik va tibbiyot bilimidan xabardor bo'lgan. U Buxoro shahri yaqinidagi Afshona qishlog'ida tug'ilgan. Dastlabki bilim ni Buxoroda olgan va 17 yoshidayoq k o ‘p fanlam i m ukam m al egallagan. A bu Ali Ibn Sino Xorazm va Eronda saroy tabibi bo'lib xizmat qilgan. Tibbiyot sohasidagi buyuk xizm atlari, kashfiyotlari uni butun dunyoga m ashhur qilgan. Ibn Sino 450 d an ortiq asar yozganligi qayd etilgan, lekin uning 242 tasi bizgacha yetib kelgan. Shulardan 43 tasi tabobatga oiddir. Ibn Sinoning tabobatga oid eng yirik shoh asari «Tib qonunlari» 1012— 1023-yillarda yozilgan. U o'zining buyuk va o'lmas asarida tibbiyot sohasidagi barcha m a’lum otlam i to ‘plab qolmasdan, o ‘z kuzatishlari, tekshirishlari va tushunchalaii bilan asami boyitgan. Kitob besh jildlik b o ‘lib, birinchi jildi anatomiya va fiziologiyaga bag'islilangan. Kitob turli tillarda 40 marta qayta nashr etildi va dunyodagi barcha mamlakatlarda 600 yildan ziyodroq vaqt ichida tibbiyot bilim yurtlarida asosiy o ‘quv qo‘llanma bo'lib xizmat qilib keldi. Ibn Sino odam organizmini o'rganishda uning konstitutsiyasiga birinchi bo'lib e ’tibor berdi. «Tib qonunlari» jildlarida ichki kasalliklar, xirurgiya, farmakologiya, gigiyena va tibbiyotning barcha sohalari to'g'risida m a’lum ot berilgan. «Tib qonunlari» birinchi m arta 1954—56-yillarda o 'zbek tilida Toshkentda bosilib chiqqan.
doirasini ochgan. Anatom iya faniga qiziqish U yg'onish davrida (X II—XVI asrlarda) Italiya, keyinchalik Fransiya m amlakatlarida boshlanadi. Olim lar talabi bilan h ar besh yilda bir m arta m urdani ochib o'rganishga ruxsat beriladi. Natijada dunyoda birinchi m arta aniq m a’lum otlar asosida yozilgan anatomiya darsligi paydo bo'ldi. X III asrdan boshlab universitetlarda tibbiyot fakultetlari tashkil etildi.
anatom iya darsligini yozgan. Leonardo da Vinchi (1452—1519) Uyg'onish davrining buyuk arbobi, italiyalik olim, m usaw ir, m atematik, m uhandis va faylasuf. Odam portretini to 'g 'ri va aniq chizish maqsadida 30 dan ortiq m urdani yorib o'rgandi va a’zolar rasmini chizib chiqdi, o'zining rasmlarida u odam ning turli a ’zolarini (dum g'aza, um urtqa pog'onasi egriliklari, ko'p mushaklar, ichki a’zolar, yurak qopqoqlari, bosh va orqa miya, miya qorinchalari, ko 'z va boshqalami) tuzilishini aniq ko'rsatib bergan. U dunyoda birinchi bo'lib m ushaklam ing ishlash dinamikasini o'rgandi. Shu bilan plastik anatomiyaga asos soldi. Audrey Vezaiiy (1514—1564) ilmiy anatomiyaning asoschisi hisoblanadi. U m urdalam i yorib qilgan kuzatishlari asosida «Odam tanasining tuzilishi haqida yetti kitob»ini yozadi. A. Vezaiiy Galenning xatolarini ko'rsatib bergan. Uning shogirdlari XVI— XVII asrlar davomida odam a ’zolarining tuzilishini to 'g 'ri yoritib berdilar.
tuzilishi va taraqqiyoti, m ushaklar, jinsiy a ’olar, bachad on nayi (bu a ’zo m uallif nom i bilan ham ataladi), eshituv va ko'ruv a ’zolarini o'rganib, «Anatomik kuzatishlar* kitobini yozgan. Bartolomey Yevstaxiy (1510—1574) ko‘proq a’zolarning rivojlanish jarayoni bilan shug‘ullandi. Tishlar, buyraklar, venalar va eshituv a’zosini o'rganib, birinchi m arta halqum bilan o'rta quloq bo‘shlig‘ini qo'shib turuvchi eshituv yo'lini aniqladi. Hozirgacha «Yevstaxiy nayi», «Yevstaxiy qopqog‘i» uning nomi bilan nomlanib keladi. XVI—XVII asriarda murdalami yorish ochiq yo‘lga qo'yillb, buning uchun alohida joylar — «anatomik teatrlar» qurildi. Migel Servet (1511 — 1553), ispan vrachi, undan 6 yil keyin AVezaliyning shogirdi Reald Kolombo (1516—1559) qon yurakning o ‘ng yarmidan chap yarmiga o‘pka tomirlari orqali o'pkadan o'tishini ko'rsatib berdilar. Ingliz vrachi, anatom i va fiziologi Vilyam Garvey (1578—1657) hayvonlarda tajriba o‘tkazib qon aylanishini o'lgangan. Garvey o‘z izlanishlari natijalarini to'plab 1628-yilda e’lon qilgan «Hayvonlarda yurakva qon harakatlari haqida anatom ik izlanishlar» nomli ilmiy asarida katta va kichik qon aylanish sistemasini tarixda ilk bor isbotlab bergan. Garvey qon arteriyadan venalaiga ko‘zga ko'rinmas mayda tomirlar orqali o'tishini taxmin qilgan bo'lsa, Marchelo
turadigan kapillarlar borligini mikroskopda ko'rib isbotladi. Ammo M. Malpigi qon arteriya kapillarlaridan dastlab oraliq bo'shliqqa, undan keyin vena kapillarlariga o ‘tadi deb o'ylaydi. Uning bu fikrini A .M . Shumlyanskiy (1748-1795) buyrakni o'rganish jarayonida inkor etib, arteriya va vena kapillariari bevosita bog'langanligi va qon tomirlar tizimi yopiqligini ko'rsatgan. Fredrik Ryuysh (1638—1731) gollandiyalik anato m q on tom irlar anatom iyasini o'rganishga katta hissa qo'shgan. U qon tom irlarga rangli m oddalar yuborib o'rgangan va murdalami balzamlashni yangi usulini ishlab chiqqan, o 'z zam onasining eng yaxshi anatom ik m uzeyini tashkil qilgan. Uning muzeyida anatomik preparatlar bilan bir qatorda rivojlanish nuqsonlari va anom aliyalar ham joy olgan. Rus podshosi Pyotr I anatom iyaga qiziqqan va F.Ryuyshdan 1500 ta preparatni sotib olib Peterbuigdagi birinchi anatomiya m uzeyi K unst kam erani tashkil qilgan. P.A . Z agorskiy (1764—1846) S a n k t-P e te rb u rg tib b iy -x iru rg iy a akademiyasi anatom iya kafedrasiga rahbarlik qilgan. U ning 1802-yilda rus tilida yozgan birinchi anatom iya darsligi «Vrachlik ilm ini o'qiyotganlarga odam gavdasining tuzilishini o'rganish uchun qo'llan m a yoki qisqacha anatomiya» besh m arta nashr etilgan.
«Anatom iya kursi» darsligini yozgan. U kafedra qoshida anatom ik muzey tashkil qilgan.
yozgan «O dam gavdasining qisqacha um um iy anatom iyasi» qo'llanm asida odam organizmining tuzilishi umumiy qonuniyatlarini keltirib, organizmning shaxsiy xususiyatlari haqidagi ta ’limotga asos solgan. O 'zining «Anatom o- xiruigik chizmalar» asarida anatomiyani xiruigiya bilan bog'lagan.
xirurgiyasining asoschisi. U odam a ’zolarini joylashishini o'rganish uchun m u rd an i m uzlatib qotirib qavatm a-qavat arralab kesib o 'rg an ish usulini taklif etgan. «Qon tom irlar va fassiyalaming xirurgik anatom iyasi» (1837), «Amaliy anatom iyaning to ‘la kursi» (1844) va «M uzlatiJgan m u rd ala m i arralab kesilganidagi topografik anatomiya atlasi» (1859) uni dunyoga tanitdi. A natom iya sohasida N .I. Pirogov ko ‘p yangiliklar ochgan, b o ‘yindagi uchburchak va son kanalining ch uqur halqasida joylashgan lim fa tuguni uning n om i bilan ataladi. V.A. B ets (1834—1894) Kiyev universitetining professori, anatom . U buyrak usti bezining mag‘iz qismini hamda bosh miya po ‘stlog‘ini mikroskopik o ‘iganib, uning V qavatidagi katta piram ida hujayralarini topgan. Shuning uchun b u hujayralar uning nom i bilan atalgan. «Odam miyasi pushtalarining turkumiari» (1870) asarida u miya p o ‘stlog‘ining turli qism larida hujayra tarkibi h ar xil ekanligini aniqlagan. D J. Zernov (1843—1917) M oskva universiteti professori, anatom . Miyaning pushtalari va egatlarini o ‘iganib, qulay klassifikatsiya yaratdi. U dunyodagi turli millat vakillarining bosh miyasi tuzilishida farq yo‘qligini isbot etdi, shu xususda hukm surib kelgan idealistik ta ’limotni rad etdi. Uning «Odam tasviriy anatomyasidan qo‘llanma» asari 14 m arta nashr etilgan. V .P. Vorobyov (1876—1937) Xarkov tibbiyot in stitu ti professori. Periferik nerv tizim ini m akro-mikroskopik o ‘rganishga asos solgan. 5 jildlik «Anatomiya atlasi»ni tuzgan.
pedagog, 0 ‘zbekiston fan arbobi, tibbiyot fanlari doktori, professor. 0 ‘rta Osiyo M editsina Pediatriya instituti odam anatomiyasi kafedrasining birinchi m udiri (1972— 1978-yillar). 0 ‘zbek tilida yozilgan «Odam anatom iyasi» (1964) darsligi va « R u sc h a -o ‘z b e k c h a -lo tin c h a a n a to m iy a lu g ‘ati» m ualliflaridan biri. Xudoyberdiyev Rahim Egamberdiyevicb (1922—2003) — anatom , 0 ‘zbekiston fan arbobi, tibbiyot fanlari doktori, professor. Toshkent Davlat birinchi tibbiyot instituti odam anatomiyasi kafedrasi m udiri (1960—1992). «Odam anatomiyasi» (1964) darsligi mualliflaridan biri. Darslik 3 m arotaba qayta nashr etilgan.
Beruniy nom idagi Respublika m ukofotining nishondori. T oshkent Davlat ikkinchi tibbiyot instituti odam anatomiyasi kafedrasi m udiri (1990—1998). 2 jildlik «Odam anatomiyasi» atlasi va ko‘pgina daisliklar muallifi. Yosbga doir anatom iyani o ‘rganish tarixi Yoshga d o ir anatom iya odam anatom iyasining organizm tuzilishini hayotning turli davrlarida bo‘ladigan o'zgarishlarini o'iganadigan b o ‘limidir. Yoshga doir anatom iya X IX asr oxirlarida alohida yo‘nalish sifatida paydo b o ‘ldi. Rossiyada bolalar oiganizm ining anatom o-fiziologik xususiyatlari to ‘g‘risidagi ilmga asos solindi. N .P . Gundobin (1860-1908) rus pediatri. U ning «Bolalar yoshining xususiyatlari» (1906) asarida bolalar anatom iyasiga taalluqli ju d a k o ‘p m a’lum otlar to'plangan. V .G .Shtelko (1893—1945) yoshga doir anatom iya sohasida izlanishlar olib borgan olim. U «Bolalar va o'sm irlam i jism oniy taraqqiyoti haqidagi materiallar» (1925), «Yoshga doir osteologiya» (1947) va b ir nechta asarlar muallifidir. F J .V a lk e r (1 8 9 0 —1954) «B olalar y o sh in i to p o g ra fo -a n a to m ik xususiyatlari» (1938), « 0 ‘sayotgan organizm ning morfologik xususiyatlari» (1959) va «O dam a ’zolarining tu g ‘ilgandan keyin o'sishi» (1961) nom li asarlar muallifi. XX asm ing ikkinchi yarmida pedagogika fanlari akademigi A .A .M a rk o sy a n ta h riri o stid a ta y y o rla n g a n « B o lalar va o 's m irla r m orfologiyasi va fiziologiyasi asoslari», M oskva tibbiyot universiteti professori L .F .G av rilo v n in g «B olalarning h a ra k a t-ta y a n c h apparati» (1973) asari va shu universitet m ualliflar jam oasi to m o n id a n «B olalar yoshining operativ xirurgiyasi va topografik anatomiyasi» (1986) darsliklari tayyorlandi. ToshPT I odam anatomiyasi kafedrasining birinchi m udiri professor X. Z. Zohidov va u rahbarligidagi jam oa bolalar organizmining o'zgarishlarini o ‘rganishga o ‘z hissalarini q o ‘shganlar. Bu m a’lum otlar darslikni ayrim boblarida keltiriladi. Yosh davrlari Odam organizm ining taraqqiyoti quyidagi davrlam i o ‘z ichiga oladi: 1. Em brion davri pusht taraqqiyotining birinchi ikki oyini o ‘z ichiga oladi. 2. Homila davri pusht taraqqiyotining 3-oyidan to tug‘ilgunicha bo'lgan davr. 3. Bola tug'ilgandan keyingi hayotini o'z ichiga oluvchi davr. Y oshga d o ir an a to m iy a o dam o rg a n iz m in i tu g 'ilg a n id a n keyin b o 'la d ig a n o 'z g a rish la rin i o 'rg a n a d i. Yosh davrlarining tasn iflari h a r xil o 'lc h o v la rg a asoslangan. Biz b o lalikni quyidagi d avrlarga b o 'lib o'rganam iz: 1. Yangi tug'ilgan chaqaloq 2. Em iziklibola 3. Ertabolalik 4. Bolalikning I davri 5. Bolalikning II davri 6. Balog'at davri 7. O 'sm irlik davri 1 — 10 kun. 10 kundan 1 yoshgacha. 1—3 yosh. 4—7 yosh. 8—12 yosh (o 'g 'il bolalar). 8—11 yosh (qizlar). 13-16 yosh (o 'g 'il bolalar). 12— 15 yosh (qizlar). 17—21 yosh (yigitlar). 16—20 yosh (qizlar). Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|