0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tanglay suyagi Tanglay suyagi (os palatinum) juft bo'lib, ko'z kosasi, burun bo'shlig'i, og'iz bo'shlig'i va qanot-tanglay chuqurchasini hosil qilishda ishtirok etadi. U bir-biriga to'g'ri burchak hosil qilib birikkan gorizontal va perpendikular plastinkalardan iborat. Gorizontal plastinka (lamina horizontalis) old tomondan yuqori jag'ning tanglay o'simtasi bilan, medial tomondan esa qarama-qarshi plastinka bilan o'rta chok hosil qilib birikadi va qattiq tanglayni (palatum osseum) vujudga
keltiradi. Uning orqa chekkasi silliq va erkin bo'lib, ko'ndalangiga bukilgan; og'iz bo'shlig'iga qaragan pastki yuzasi (facies palatina) g'adir-budir, burun bo'shlig'iga qaragan yuzasi
silliq. Gorizontal plastinkaning medial chekkasida joylashgan dimog' suyagi birikadigan burun qirrasi
orqa burun o'simtasiga (spina nasalis posterior) o'tib ketadi. Perpendikular plastinka
burun bo'shlig'ining lateral devorini hosil qilishda ishtirok etadi. Uning lateral yuzasida katta tanglay egati
(sulcus palatinus major) joylashgan. Bu egat yuqori jag' va ponasimon suyak qanotsimon o'simtasidagi egatlar bilan birga katta tanglay kanalini
hosil qilib, katta tanglay teshigi (foramen palatinum majus) bo'lib ochiladi. Gorizontal plastinkaning medial yuzasida ikkita gorizontal: o'rta burun chig'anog'i birikadigan yuqorigi g'alvirsimon qirra
(crista ethmoidalis) va pastki burun chig'anog'i birikadigan pastki chig'anoq qirrasi
bor. Tanglay suyagida uchta o'simtalar tafovut qilinadi: piramidal, ko'z kosasi va ponasimon. Piram idal o'sim ta (p rocessus pyram idalis) tanglay suyagining perpendikular va gorizontal plastinkalari birikadigan joydan orqaga, pastga va
lateral tomonga chiqib, ponasimon suyak qanotsimon o‘simtasining lateral va medial plastinkalari orasiga kiradi. Uning ichidan kichik tanglay kanallari (canales palatines minores) o'tib, kichik tanglay teshiklari (foramina palatina minora) bo‘lib ochiladi. Ko‘z kosasi o'simtasi
oldinga va lateral yo'nalib, ko'z kosasining pastki devorini hosil qilishda ishtirok etadi. Ponasimon o'simta (processus sphenoidalis) orqaga va medial tomonga yo'naladi va ponasimon suyak tanasini pastki yuzasiga birikadi. Ko'z kosasi o'simtasi bilan ponasimon o'simta o'rtasida ponasimon-tanglay o'ymasi (incisura sphenopalatina), ponasimon suyak bilan qo'shilganida ponasimon- tanglay teshigini
hosil qiladi. Yangi tug'ilgan chaqaloq tanglay suyagining perpendikular plastinkasi qisqa va keng, gorizontal plastinkasi ingichka va qalin, o'simtalari yaxshi rivojlangan. Erta bolalik davrida perpendikular plastinka bo'yiga o'sadi. Uning ichki yuzasida chig'anoq qirrasi yaxshi bilinadi, tashqi tomonida tanglay egati chuqurlashadi. Keyinchalik suyak bir tekis o'sib, bolalikning ikkinchi davri oxirlarida tuzilishi kattalamikiga o'xshab qoladi. Pastki burun chig'anog'i
juft, yupqa cho'zinchoq bukilgan plastinka shaklidagi suyak. Uning tanasini ichki yuzasi ko'tarilgan, tashqi yuzasi botiq. Yuqori chekkasi bilan yuqori jag' va tanglay suyagining chig'anoq qirrasiga birikadi. Uning yuqori chekkasida ko'z yoshi, yuqori jag' va g'alvirsimon o'simtalari bor. Pastki chekkasi erkin bo'lib, tashqariga buralgan. Uning ko'z yoshi o'simtasi
yuqoriga ko'tarilib, ko'z yoshi suyagiga birikadi. Yuqori jag' o'simtasi (processus maxillaris) suyakning yuqori chekkasini tashqi tomonidan boshlanib pastga yo'nalib yuqori jag' bo'shlig'i teshigini qisman yopadi. G'alvirsimon o'simtasi (processus ethm oidalis) yuqoriga yo'nalib, g'alvirsimon suyakning ilmoqsimon o'simtasiga birikadi. Pastki burun chig'anog'i yangi tug'ilgan chaqaloqda hali suyaklanib bo'lmagan, uning o'simtalari tog'aydan iborat. Bola hayoti davomida bir tekis o'sib, uning o'simtalari suyaklanadi. Bolalikning ikkinchi davrida o'sishi tezlashib, bola 13 yoshga kiiganida tuzilishi kattalamikiga o'xshab qoladi.
Pastki jag' suyagi (mandibula, 32-rasm) kalladagi birdan-bir harakatchan toq suyak bo'lib, chakka suyaklari bilan chakka-pastki jag' bo'g'imini hosil qiladi Unda gorizontal joylashgan tanasi va vertikal yo'nalgan ikkita shoxi tafovut qilinadi Suyak tanasi
taqasimon shaklda bo'lib, ichki va tashqi yuzalari tafovut qilinadi. Pastki jag' suyagining tanasi qalinlashgan asosi
va tishlar joylashadigan alveolar qism (pars alveolaris) dan
iborat. Alveolar ravoqda 16 ta tish katakchalari (alveoli dentaKs) va katakchalararo to'siqlar
bor. Uning tashqi tomonida alveola bo'rtmalari (juga alveolaria) joylashgan. Suyak tanasining oldingi qismida o'rta chiziqda engak do‘mbqg‘i (protuberantia mentabs) ko'rinadi. Undan orqaroqda qon tomir va nervlar o'tadigan engak teshigi
bo‘lib, uning orqasddan boshlangan qiyshiq chiziq
yuqoriga va orqaga yo'nalib, tojsimon o‘simtaniiig asosida tugaydi
Tananing ichki yuzasini o‘rta qismi dan engak o'simtasi (spina m entalis) chiqadi. Uning yon 32-rasm. Pastki jag‘. 1 -processus condylaris; tomonida pastki jag‘ asosida ikki 2-processus coronoideus; 3-protuberantia men- ■ , ,
« . . _ talis; 4-for mentale; 5-linea obliqua; 6-linea qorinll mushak chuqurchasi (fossa mylohyoidea; 7-tuberositas masseterica; 8-col- dlgastnca), ustki chekkasining lkkl lum mandibulae; 9-tuberositas pterygoidea. tom onida esa til osti bezi chuqurchasi (fovea sublingualis) joylashgan. Uning ostidan boshlangan jag'- til osti chizig'i
yuqoriga qiya yo'nalib tananing orqa uchiga boradi. Uning ostida jag' tishlari sohasida jag' osti bezi chuqurchasi
ko'rinadi. Pastki jag' suyagining shoxi
tanasi bilan o'tmas burchak (angulus mandibulae) hosil qilib birikadi. Unda oldingi, orqa chekkalari va ichki, tashqi yuzalari tafovut qilinadi. Uning tashqi yuzasida chaynov bo'rtmasi
ichki yuzasida qanotsimon bo'rtma (tuberositas pterygoidea) bo'lib, ularga shu nomdagi mushaklar birikadi. Suyak shoxi ikki: oldingi tojsimon o'simta
va orqa bo'g'im o'simtasi (processus condylaris) hosil qilib tugaydi. Ulaming o'rtasida pastki jag' o'ymasi
bor. Bo'g'im o'simtasida suyak boshchasi
va toraygan bo'yni (collum mandibulae), bo'yinning oldingi yuzasida qanotsimon chuqurcha (fovea pterygoidea) joylashgan. Suyak shoxining ichki yuzasida tilcha (lingula m an d ib u lae) bilan chegaralangan pastki jag ' teshigi (fo ra m en mandibulae) bo'lib, u pastki jag' kanaliga (canalis mandibnlae) davom
etadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqning pastki jag' suyagi o'zaro biriktiruvchi to'qimali qatlam vositasida ajralgan ikki bo'lakdan iborat. Pastki jag' tanasining asosi yaxshi takomillashmagan bo'lib, unda tish kurtaklari ko'rinadi. Engak osti do'ngi va o'simtasi yo'q. Tananing alveolar qismi yaxshi bilinmaydi. Pastki jag'ning tanasi shoxi bilan 140-150° burchak hosil qilib qo'shiladi. Bo'g'im o'simtasi kam rivojlangan, bo'yni qisqa va yo'g'on. Qisqa boshchasi tog'aydan iborat ko'ndalangiga cho'zilgan. Tojsimon o'simtasi nisbatan yaxshi rivojlangan, pastki jag' o'ymasi keng. Emizikli davrda suyak tez o'sadi, uning tanasi va shoxi kattalashadi. Bu davrda pastki jag'ning ikkala bo'lagi o'zaro qo'shilib bitta suyakni hosil qiladi. Kurak tishlar chiqishi hisobiga alveolar o'simtaning oldingi qismi o'sadi. Pastki jag' o'simtalari va bo'yni uzayadi, ammo relyefi hali aniq bo'lmaydi. Erta bolalik davrida suyakning tanasi kattalashadi, burchagi 125—130° ga kamayadi. Bolalikning ikkinchi davrida pastki jag‘ suyagining tashqi relyefi yaxshi bilinadi va kattalamikiga o'xshab qoladi. 20 yoshlarda suyak tanasi va shoxi o'rtasidagi burchak to'g'ri burchakka yaqinlashadi va shoxi vertikal joylashadi. Til osti suyagi (os hyoideum) bo'yinda pastki jag' suyagi bilan hiqildoq o'rtasida joylashgan; uning tanasi, katta va kichik shoxlari tafovut qilinadi. Suyak tanasi (corpus) bukilgan plastinka shaklida bolib old tomoni ko'tarilgan, orqasi botiq. Tananing o'ng va chap tomonidan yuqoriga va orqaga yo'nalgan katta shoxlar (cornua majora) boshlanadi. Kichik shoxlari (cornua minora) esa tanadan yuqoriga va orqaga qarab chiqadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda til osti suyagi kattalamikiga o'xshash bo'ladi. Bolalikning birinchi va ikkinchi davrlarida suyak ancha sezilarli o'sib, balog'at davrida uning kichik shoxlarida suyak nuqtasi paydo bo'lib, uning qismlari o'zaro 25-30 yoshlarda qo'shiladi. Butun kalla Kallaning miya qismi uning qopqog'i va tubi yoki asosidan tashkil topgan. Ular o'rtasidagi chegara tashqi ensa bo'rtig'idan boshlanib, yuqori ensa chizig'i bo'ylab so'rg'ichsimon o'simta asosiga, undan tashqi eshituv yo'li ustidan yonoq ravog'i va ko'z kosasi usti qirrasi bo'ylab peshona burun chokigacha boradigan shartli chiziqdan iborat. Kalla qopqog'ining
peshona, ensa va chakka suyaklarining palla qismlari, tepa suyaklari, ponasimon suyak katta qanotini lateral bo'laklari hosil qiladi. Uning tashqi yuzasida tepa suyaklarining sagittal chekkalari o'rtasida sagittal chok
joylashgan. Frontal sathda peshona suyagi serbar qismi bilan tepa suyaklari o'rtasida esa tojsimon chok
o'tsa, tepa suyaklari bilan ensa suyagi serbar qismi o'rtasida lambdasimon chok
yotadi. Kalla qopqog'ining ikki yon yuzasida tepa suyagining tangasimon chekkasi bilan chakka suyagi pallasi o'rtasida tangasimon chok
(sutura squomosa) bor.
Kalla qopqog'ining ichki yuzasida yuqoridagi choklardan tashqari bosh miya pushtalarining botishidan hosil bo'lgan barmoq izlari, arteriya va vena egatlari
bor.
Kalla asosida ham tashqi va ichki yuza tafovut qilinadi. Kalla asosining tashqi yuzasi (basis cranii externa, 33-rasm) uch qismga bo'linadi. Uning oldingi qismi yuqori jag' suyagining alveolar o'simtasi va qattiq tanglaydan hosil bo'ladi. Bu qismda o'rta va ko'ndalang tanglay choklari
keskich kanal, katta va kichik tanglay kanallari joylashgan. Kalla asosining o'rta qismi qattiq tanglayning orqa chekkasidan katta teshikning oldingi chekkasigacha davom etadi. Bu sohada cho'zinchoq, qinali, yirtiq teshik (foramen lacerum), pastki jag' chuqurchasi, bo'g'im do'mbog'i, 33-rasm. Kalla asosining tashqi yuzasi. 1-maxilla; 2-processus palatinus; 3-sutura palatina mediana; 4-lamina horizontalis ossis palatini; 5-choanae; 6-arcus zygomaticus; 7-lamina me dialis processus pterygoidei; 8-lamina lateralis processus pterygoidei; 9-for. ovale; 10-for. spi- nosum; 11-for. lacerum; 12-for. caroticum externum; 13-processus styloideus; 14-for. jugu- lare; 15-condylus occipitalis; 16-processus mastoideus; 17-os occipitale; 18-os temporale; 19- os parietaie; 20-os sphenoidale; 21-os palatinum; 22-os zygomaticum; 23-maxilla. tashqi uyqu tirqishi, mushak-nay kanali
, bo'yinturuq chuqurchasi va teshigi, halqum bo'rtig'i, bigizsimon o'simta, bigizsimon- so'rg'ichsimon teshik, tashqi eshituv yo'li joylashgan. Kalla tashqi asosining orqa qismi katta teshikning oldingi chekkasidan yuqori ensa chizig'igacha boradi. Unda bo'g'im bo'rtig'i, bo'rtiq chuqurchasi va teshigi, til osti nervi kanali, so'g'ichsimon o'simta, so'rg'ichsimon o'yma, ensa arteriyasi egati, tashqi ensa bo'rtig'i, yuqori va pastki ensa chiziqlari joylashgan. Yangi tug'ilgan chaqaloqning qattiq tanglayi uch suyakdan: keskich suyak, yuqori jag' suyagining tanglay o'simtasi va tanglay suyagining gorizontal plastinkasidan hosil bo'lgan. Ularda tanglay yassi, katta va yuzasi silliq. Bir yoshda tanglay gumbazi paydo bo'la boshlaydi va bolalikning ikkinchi davrida relyefi kattalamikiga o'xshab qoladi. Kalla tashqi asosining o'rta va orqa qismlarini hosil qiluvchi suyaklar alohida qismlardan iborat. Pastki jag' chuquri yassi, unda bo'g'im bo'rtig'i va so'rg'ichsimon o'simtalar, ensa chiziqlari yo'q. Bolalikning ikkinchi davrida kallaning tashqi asosi kattalamikiga o'xshagan bo'lib, faqat ponasimon suyak tanasi ensa suyagi bilan birikmagan. Ular asosan 16 yoshdan keyin birikadi. Kalla asosining ichki yuzasi (basis cranii interna, 34-rasm) bosh miyaning pastki yuzasi relyefiga mos tekis bo'lmagan yuzaga ega. U uchta: oldingi, o'rta va orqa kalla chuqurchasiga bo'linadi. Oldingi kalla chuqurchasi
peshona suyagining ko'z kosasi qismi, ponasimon suyakning kichik qanotlari va g'alvirsimon suyakning g'alvirsimon plastinkasidan hosil bo'lgan. Bu chuqurchada miya tepachalari va barmoq izlari, xo'roz toji, ko'r teshik va peshona qirrasi bor. O'rta kalla chuqurchasi (fossa cranii media) ponasimon suyak tanasi va katta qanotlari, chakka suyagi piramidasining oldingi yuzasi va pallasidan hosil bo'lgan.Undaturk egari, gipofiz chuqurchasi, ko'ruv nervi kesishmasi egati, ko'ruv kanali, uyqu arteriyasi egati, koz kosasining yuqori tirqishi
yumaloq, cho'zinchoq, qirrali va yirtiq teshik (foramen lacerum), uch shoxli nerv botiqligi, katta, kichik toshsimon nervlar egati va tirqishi, nog'ora bo'shlig'i tomi va ravoqsimon tepalik joylashgan. 34-rasm . Kalla asosining ichki ynzasi. 1-crista galli; 2-pars orbitalis ossis frontalis; 3-canalis opticus; 4-fossa hypophysialis; 5-for. rotundum ; 6-for. ovale; 7-for. spinosum; 8-for. lacerum; 9-porus acusticus intem us; 10-for. jugulare; 11-canalis n.hypoglossis; 12-pyramis; 13-crista occipitalis interna; 14-sulcus transversus; 15-sulcus sigmoideus.
6 7 8 <; 10
Orqa kalla chuqurchasi (fossa cranii posterior) eng chuquri bo'lib, uni chakka suyagi piramidasining orqa yuzasi, ponasimon suyak tanasining orqa yuzasi va ensa suyagi hosil qiladi. Unda katta teshik, nishab, ichki ensa qirrasi, ichki esliituv yo‘li, bo'yinturuq teshigi, til osti nerv kanali va sigmasimon vena egati bor. Yangi tug'ilgan chaqaloqning kalla asosini ichki yuzasida oldingi kalla chuqurchasi nisbatan keng va qisqa; tubi yassi, ko'r teshik katta; barmoq izlari va yirtiq teshik yo'q. Katta qanotlar tanasi bilan birikmagan. Orqa kalla chuqurchasi yassi, qiyalik gorizontal joylashgan. Xochsimon tepalik yaxshi bilinmaydi. Erta bolalik davrida oldingi kalla chuqurchasi bo'yiga, o'rta va orqa chuqurchalar bo'yiga va eniga kattalashadi. Oldingi chuqurchada metopik chok bitib, o'mida peshona qirrasi paydo bo'ladi. Orqa kalla chuqurchasida xochsimon tepalik tuzilishi tugallanadi. Bolalikning birinchi davrida oldingi kalla chuqurchasi ko'proq ko'ndalangiga, o'rta va orqa chuqurchalar esa bir tekis o'sadi. Suyaklar relyefi kuchayib, choklar aniqlashadi, ko'r teshik bekila boshlaydi. Qiyalik uzayib vertikal holatga o'tadi. Ensa suyagi qismlari bir-biri bilan qo'shiladi. Bolalikning ikkinchi davrida kalla chuqurchalari ko'proq eniga o'sadi. Suyaklar relyefi kuchayadi.
Kallaning yuz qismini oldingi yuzasida ko'z kosasi, burun bo'shlig'i, yon yuzasida chakka, chakka osti va qanot-tanglay chuqurchalari joylashgan. Ko'z kosasi (orbita) bir juft bo'lib, to'rt tomonli piramida shaklida. Uning asosi tashqariga va oldinga qaragan bo'lib, ko'z kosasiga kirishni
hosil qiladi. Uchi orqaga va ichkariga yo'nalgan, undan ko'ruv nervi kanali
o'tadi. Ko'z kosasining to'rtta: ustki, pastki, ichki va tashqi devori bor. Ustki devori (paries superior) gorizontal joylashgan bo'lib, biroz qavariq va silliq. Uni peshona suyagining ko'z kosasi qismi va ponasimon suyakning kichik qanotlari hosil qiladi. Bu devor bilan lateral devor o’rtasida ko'z yoshi bezi chuqurchasi
joylashgan. Ustki devoming medial chekkasida g'altak chuqurchasi, uning yonida ko'pincha g'altak o'simtasi uchraydi. Medial devori
sagittal joylashgan. Uni yuqori jag' suyagining peshona o'simtasi, ko'z yoshi suyagi, g'alvirsimon suyakning ko'z plastinkasi, ponasimon suyak tanasi va peshona suyagining ko'z kosasi qismi hosil qiladi. Bu devoming oldingi qismida ko'z yoshi qopi chuqurchasi
joylashgan. Pastga tomon bu chuqurcha burun- ko'z yoshi kanaliga
o'tadi va pastki burun yo'liga ochiladi. Ko'z yoshi xaltasi chuqurchasidan orqaroqda medial devoming yuqori qismida ikkita: oldingi g'alvirsimon teshik (foramen ethmoidale anterius) va orqa g'alvirsimon teshik (foramen etbmoidale posterius) bo'lib, ulardan shu nomdagi qon tomir va nervlar o'tadi. Pastki devori (paries inferior) yuqori jag' suyagining ko'z kosasi yuzasi, yonoq suyagi va tanglay suyagining ko‘z kosasi o‘simtasidan hosil bo'lgan. Bu devorda ko‘z kosasi osti egati (sulcus infraorbitalis) joylashgan. Bu egat yuqori jag' suyagining oldingi yuzasiga ochiladigan shu nomdagi kanalgacha davom etadi. Lateral devori
ponasimon suyak katta qanotining ko‘z kosasi yuzasi, yonoq suyagining peshona o'simtasi va peshona suyagining yonoq o'simtasidan hosil bo'ladi. Bu devorda yonoq-ko'z kosasi teshigi (foramen zygom aticoorbitale) bor. Ko'z kosasining lateral va ustki devorlari o'rtasida ko'z kosasining yuqori tirqishi
bo'lib, u o'rta kalla chuqurchasiga ochiladi. Lateral va pastki devor o'rtasida ko'z kosasining pastki tirqishi
ko'rinadi, u qanot-tanglay va chakka osti chuqurchalariga ochiladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqning ko'z kosasi (35-rasm) uning yuz skeleti yaxshi rivojlanmagani uchun nisbatan katta. Uning hajmi 6 sm3, kirish qismi cho'zinchoq shaklda. Ko'z kosasining ichki devori yaxshi rivojlanmagani uchun u uch qirrali prizma shaklida. Emizikli davrda ko'z kosasining kirish qismi suyaklari bir tekis o'smaydi, natijada uning ko'ndalang va vertikal o'lchamlari tenglashib doira shaklini oladi. Ko'z kosasi bo'shlig'i esa konussimon shaklga ega bo'ladi. Erta bolalik davrida uning kirish qismi cho'zinchoq shaklida bo'lsa, bolalikning birinchi davrida to'rtburchak shaklni oladi. Bolalikning ikkinchi davrida esa shakli 35-rasm. Chaqaloqning kalla suyagi. Old tomondan ko‘rinishi. 1-sym physis m en- talis;
2-tubercuium mentale; 3-for.mentale; 4-maxilla; 5-angulus mandibulae; 6-fossa can- ina; 7-for.zygomaticofaciale; 8-os zygomaticum; 9-pais squomosa ossis temporalis; 10-orbi- ta; 11-incisura supraorbitalis; 12-os parietale; 13-burun usti liqildog'i; 14-fonticulus anterior; 15-metopik chok; 16-tuber frontale; 17-os nasale; 18-os lacrimale; 19-fissuia orbitalis supe rior, 20-processus zygomaticus os frontale; 21-fissura orbitalis inferior; 22-apertura piriformis; 23-for. infiaorbitale; 24-septum nasi; 25-spina nasalis anterior; 26-alveoli dentales. kattalamikiga o'xshab qoladi. Burun bo'shlig'i Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|