Shavkat ergashevich omonov, xurram esonqulovich karabaev, sherzod baxramdjanovich gulyamov

   A.F. Ivanov boyicha jarrohlik amaliyoti. 
   Jarrohlik  amaliga  ko’rsatma  ,  qarshi  ko’rsatma,  jarrohlik  amaliyotidan  oldin 
tayyorlash, og’riqsizlantirish Kolduella- Lyuk jarrohlik amaliyoti bilan birxil. 
Kolduella-  Lyuk  jarrohlik  amaliyotida  yumshoq  to’qimalarni  jarohatlanishini 
oldini  olish  maqsadida  shilliq  qavatni  kesish  3  sm  dan  ko’p  bo’lmaydi.  Kesma 
yuqori labning burmasidan qilinmasdan, balki undan pastroqdan kesma o’tkaziladi. 
Lunj  sohasida  keyinchalik  shish  rivojlanmasligi  uchun  va  kesmani  keyinchalik 
yiringlamasligi uchun kesma lunjning shilliq qavatigacha davom ettiriladi. Yuqori 
jag’  boshlig’ini  oldingi  devori  I-chi  molyar  tish  ustidan,  yonoq  suyagining  aso-
sidan  teshiladi.  Bu  teshish  bo’shliqning  hajmi  qanday  bo’lishidan  qat’iy  nazar 
bo’shliqqa tushishni ta’minlaydi. Bo’shliqning oldingi devoir Kolduella- Lyuk jar-
rohlik  amaliyotidan  farqli  lateralroq  keng  ochiladi.  Asosiy  e’tibor  alveolyar 
ko’rfazni oldingi qismlariga beriladi. Noksimon teshikning qirralari saqlanib qoli-
nadi.  Qolgan  ketma-ketlik  Kolduella-  Lyuk  jarrohlik  amaliyotiga  o’xshab  ketadi. 
Oxirida jarohat tikilmaydi va tamponada qilinmaydi. 
3.2.1.
 
Odontogen gaymorit. 
         Odontogen  gaymorit-  tish-jag’  sohasidan  patologik  jarayonni  yuqori  jag’ 
bo’shlig’iga o’tib, bo’shliqni shilliq qavatini yallig’lanishidir.  
     Hozirgi  kunda  ikkita  mutaxassislik,  otorinolaringologlar  va  stomatologlarning 
oldida  turgan  dolzarb  muammolaridan  biri  hisoblanadi.  Bu  kasallikning  uchrash 
chastotasi  3%  dan  24%  gacha  kuzatiladi  (Uvarov  V.M.,1962;  Bernadskiy  Yu.I., 
1968; Shargorodskiy A.G., 1985; Moroxoev V.I., 1998).  
1.
 
 Odontogen gaymoritni rivojlanishida anatomik nuqtai nazardan qarashlar.  
1.43.rasm.  Denker jarrohlik amaliyoti bo’yicha yuqori jag’ bo’shlig’ining 
oldingi devoridagi  teshikning ko’rinishi. 

   Hozirgi kunda otorinolaringologlarni yuqori jag’ sinusiti bilan tish kasalliklatini 
ajrata  ololmasliklari,  odontogen  gaymoritni  rinogen  gaymorit  deb  davolashlari 
ko’p uchramoqda. Albatta, stomatologlarni yuqori jag’ boshlig’ini va g’alvirsimon 
bo’shliqni burun bo’shlig’iga nisbatan anatomiyasini yaxshi o’zlashtirmaganliklari, 
zamonaviy  endonazal  jarrohlik  amaliyotlarini  bilmasliklari  endodontik  jarrohlik 
amaliyotlarida  yuqori  jag’  boshlig’ini  perforasiya  qilishlari  va    bu  bo’shliqqa 
keyinchalik  infeksiya  tushishi,  gaymoritni  rivojlanishi,  poliklinikada  va  stoma-
tologik bo’limlarda odontogen gaymoritni noto’g’ri davolanishlari kasallikni ko’p 
uchrashiga eng atshinarlisi asoratlar bilan birga uchrashi ko’p kuzatilmoqda. 
     
         
 
 
 
 
     Klinikasi  uchun  bo’shliqni  morfologik  tuzilishi  katta  ahamiyatga  ega.  Uning 
balandligi,  hajmi,  burun  bo’shlig’iga  nisbatan  joylashuvi  va  tishlarni  yuqori  jag’ 
bo’shlig’iga  nisbatan  joylashuvi  katta  ahamiyatga  ega.  G.V.  Kruchinskiy  (1991) 
yuqori jag’ bo’shlig’ini 3 ta tipini farqlaydi: pnevmatik, sklerotik va oraliq. Tek-
shirishlar shuni ko’rsatganki, yallig’lanish ko’pincha pnevmotik tipli bo’shliqlarda 
ko’p uchrar ekan (Bernadskiy Yu.I., 1968; Tanfilev D.E., 1968; Kuchinskiy G.V., 
1991).  Shuni  aytib  o’tish  kerakki  bo’shliq  katta  bo’ladigan  bo’lsa  bo’shliqning 
tubiga 6 ta tishning ildiz qismlari yaqin joylashgan bo’lishi mumkin. Ko’rinib turi-
bdiki shu tishlardan birida yallig’lanish jarayoni kelib chiqadigan bo’lsa odontogen 
gaymoritga sabab bo’lishi mumkin. 
2.
 
  Mexanik nuqtai nazardan qarashlar. 
a)
 
Yuqori jag’ bo’shlig’ining tubini perforasiyasi. Perforatsiya etiologiyasi, lo-
kalozatsiyasi,  kattaligi  va  kechishi  bo’yicha  farqlanadi.  Kopincha  bu  tishlarni 
ekstraksiya  qilinganda,  yuqori  jag’ni  I-II  molyar  tishlarini  olib  tashlanganidan 
keyin  kryutaj  qilish  va  alveolyar  o’simtada  boshqa  jarrohlik  amaliyotlarini 
o’tkazish bo’shliqni tubini perforatsiyasiga sabab bo’lishi mumkin. Hozirgi kunda 
1.41. rasm. A) yuqori jag’ bo’shlig’iga nisbatan tish ildizlarini normal joylashishi;  
b) anatomik preparatda tish ildizlari yuqori jag’ bo’shlig’ini ichida joylashib turibdi. 
a 
b 

yuqori  ja’g  bo’shlig’ini  tubini  jarohatlanishida  quyidagi  sabablar  misol  bo’lishi 
mumkin: 
-
 
Patologik jarayon natijasida tish ildizining yuqori uchida to’qimani buzilishi; 
-
 
Bo’shliq tubini tish ildizlariga anatoma- fiziologik yaqin joylashishi; 
-
 
Tish olish qoidalariga rioya qilinmaslik; 
b)
 
Bo’shliqqa yot jism (tish ildizi, plomba materiali, tish ildizidan o’tgan par-
chalangan  mahsulotlar)  kirishi,  apikal  teshik  orqali  yot  massalarni  itarib  kirgazib 
yuborish; periodont va yuqori jag’ shilliq qavat orasida suyak devorini bo’lmasligi; 
tish  ildizlariga  kengaygan  kanal  orqali  millerskiy  ignalari,  bor  va  boshqa  asbob- 
uskunalar  yordamida  tish  ilaizining  yuqori  uchi  qismidan  mexanik  ravishda 
patologik to’qimalarni kirgazib yuborish.  
3.
 
Patologik jarayonlar nuqtai nazardan qarash. 
 Yuqori jag’ bo’shlig’ini pastki devorini buzilishiga sabab bo’luvchilar: pulpit, per-
iostit,  osteomielit,  radikulyar  kista,  granulyasiyalar,  o’smalar,  paradantoz,  para-
dontit (1.45.rasm). 
 
 
 
4.
 
Innervasiyasi, qon aylanishi va limfa aylanishini umumiy bo’lishi. 
    Odontagen  gaymoritni  ko’p  darajada  uchrashiga  bir  qator  ijtimoiy  sabablarga 
bog’liq. 
-
 
Ko’p miqdorda xususiy stomatologik va tishni protezlash kabinetlarini ochi-
lishi, ularni orasida raqobatni kuchayishi, tishga qo’yiladigan va ishlatiladigan tish 
materiallarini  qimmatlashishi  yoki  asoratli  tishlarni  yaxshi  davolamaslik  va 
hakozolar; 
-
 
Ko’pgina otorinalaringologlar gaymoritni tish jag’ kasalliklari bilan bog’lab 
tekshirmaydilar,  ya’ni  qiyosiy  tashxis  yaxshi  baholanmaydi,  shuning  uchun  ham 
ko’pgina  simptomsiz  kechadigan  odontogen  gaymoritlar  oddiy  rinogen  gaymorit 
deb baholanib davolanib kelinadi. 
-
 
Xalq  orasida  tish  jag’  va  burun  yondosh  bo’shliqlarining  kasalliklari 
orasidagi bog’liqlikni tushuntiruvchi sanitar ishlarini yetishmasligi. 
Tavsifi. I.G. Lukomskiy (1950) odontogen gaymoritni ikki guruhga bo’ladi. 
1.45.rasm. Odontogen gaymoritni kelib chiqish sabablari. 
1) ildizga granulyoma; 2) subperiostal abssess; 3) yot jism; 4) fistula; 5)osteit; 6) paradontoz. 

a)
 
Toksik  odontogen  gaymorit-  periapikal  fokusdan  toksinlar  tarqalishi 
hisobiga  kelib  chiqadi  (yuqori  jag’  bo’shlig’ida  qaytalanuvchi  kattaral  gaymorit 
ko’rinishida namoyon bo’ladi, odontogen o’choqni yo’qotilsa yengil tuzalish bilan 
tugaydi) 
b)
 
Infeksion  odontogen  gaymorit-  infeksiya’ni  odontogen  o’choqli  oste-
onlar kanali, shilliq qavatdagi qon tomir va venalari orqali yuqori jag’ bo’shlig’ini 
shilliq qavatiga o’tishidar. 
    G.N.  Marchenko  (1966)  odontogen  gaymoritni  yuqori  jag’  bo’shlig’i  bilan 
og’iz bo’shlig’ini orasida bog’liqlik borligini hisobga olib ochiq va yopiq turlariga 
bo’lgan. 
Odontogen gaymoritni kechishiga qarab: a) o’tkir- 3-4 haftagacha; b) o’tkir osti- 
4 haftadan ko’p; c) surunkali- 6 haftadan ko’p; 
Klinikasi.  Odontogen  gaymoritni  klinikasi  har  doim  ham  aniq  kechmaydi, 
ayniqsa og’iz bilan bo’shliqni bog’lab turuvchi oqma yoli bo’ladigan bo’lsa, bun-
day  holatlarda  yiringli  sekret  bo’shliqdan  chiqib  subektiv  belgilarni  kamayishiga 
olib  keladi:  burundan  nafas  olish  erkin  bo’lishi,  bosh  og’rig’i  intensiv  xarakterga 
ega bo’lmaydi, shuning uchun ham odontogen gaymorit tashxisi oz’vaqtida va aniq 
qo’yilmaydi. Bemor yonoq sohasini biroz shishiga, og’ziga yuqori qismidan yiring 
kelishiga,  burnini  qoqganda  og’ziga  havo  kirishi,  og’zidan  va  burnidan  badbo’y 
hid kelishiga shikoyat qiladi. Bemorda rinoskopiyada o’rta burun yo’lida yiringli 
ajralma aniqlanadi. Yiring quyuq va qo’lansa hidli bo’ladi. Faringoskopiyada be-
morda yallig’langan bo’shliq tomonida yallig’langan tish aniqlanadi.  
Odontogen  gaymorit  tashxisini  qo’yish  uchun  rentgenografiya  ,  ortopantomo-
grafiya  va  KT  tishlarni  ildizi  qay  ahvoldagiligi  haqida  axborot  beradi.  Gohida 
bo’shliq ichini kontrast yuborib tekshiriladi. Yuqori jag’ bo’shlig’ining boshqa de-
vorlariga  qaraganda  pastki  devorini  ko’proq  qalinlashganligini  ko’rish  mumkin 
bo’ladi (1.46.rasm). 
 
 
 
 
1.46. rasm. KT. Koronar proeksiya. O’ng tomonlama odontogen gaymorit.  

Davolash.  Odontogen  gaymorit  “aybdor”  tishda  va  yuqori  jag’  bo’shlig’ida  ba-
jarilgan  jarrohlik  amali  va  boshqa  kompleks  davolash  tadbirlari  yordamida  davo-
lanadi.  Oqmali  odontogen  gaymoritda  Kolduell-Lyuk  jarrohlik  amaliyotidan 
tashqari,  og’iz  dahlizi  yoki  tanglay  yumshoq  to’qimasida  xosil  bo’lgan  oqma 
teshigining plastikisi bajariladi.  
3.3  Peshona bo’shlig’ini o’tkir yallig’lanishi. 
O’tkir  frontit  (frontitis  atsuta)-  peshona  bo’shlig’ini  shilliq  qavati  o’tkir 
yallig’lanishidir. 
Bunda  ham  kattaral,  ekssudativ  va  yiringli  patologoanatomik  bosqichlarga 
bo’linadi. Etiologiya va patogenezi banal sinusitlarga xos va 3.3 bo’limda batafsil 
yoritilgan. Bundan tashqari peshona- burun kanali o’rta burun yo’liga ochiladi, bu 
kanalning uzunligi 15-25 mm bo’lib, eniga 2-4 mm ni tashkil etadi. O’tkir frontitni 
uchrashi  va  asoratlari,  klinik  kechuvini  og’irlik  darajasi  bo’shliqning  hajmiga, 
peshina-  burun  kanalining  uzunligiga    va  uning  o’tkazuvchanlik  xususiyatiga  
bog’liq hisoblanadi. 
    O’tkir frontit quyidagi mezonlarga qarab tavsiflanadi: 
-
 
Etiopatogenez:  banal  rinopatiya,  mexanik  va  barometrik  jarohatlar,  modda 
almashinuvini buzilishi,  immunotanqis holat va boshq. 
-
 
Patomorfologik o’zgarishlar: kattaral  yallig’lanish, transsudasiya  va  ekssu-
dasiya, vasomotor, allergik, yiringli, yarali- nekrotik yallig’lanishlar, osteitlar. 
-
 
Mikrob tarkibiga qarab: banal flora, spesifik flora, viruslar. 
-
 
Simptomatika: nevralgik, sekretor, febril shaklli va boshq. 
-
 
Klinik  kechuvi:  torpid  shakli,  o’tkir  osti,  o’tkir,  umumiy  holati  juda  og’ir 
bo’lib, yallig’lanish jarayonlari qo’shni a’zo va to’qimalarga tarqalgan bo’ladi. 
-
 
Asoratlangan shakllari: orbital, retroorbital, kalla ichi va boshq 
-
 
Yoshga  xos  shakllari:  frontit  bolalarda,  yoshi  kattalarda  va  qariyalarda 
kechishida klinik o’ziga xoslik bo’ladi.  
       Belgilari  va  klinikasi.  Subektiv  belgilar.  Bemorlar  peshonadagi  pulsasiyali 
yoki  kuchayib  boruvchi  og’riqqa  shikoyat  qiladilar,  bu  og’riq  burunning  ichki 
qismlariga  va  ko’z  olmasiga  tarqaladi,  burun  ichida  va  qosh  usti  sohasida 
to’lishishlik va shishganlik hissini his qiladilar. Yuqori qosh, ko’z ichki komissiru-
da, perikulyar soha shishgan va qizargan bo’ladi. Yallig’langan tomonda ko’z yosh 
oqishi kuchayadi, yorug’likdan qo’rqish bo’ladi, sklerani giperemiyasi, bemor ko’z 
tomonda  mioz  bo’lishi  hisobiga  anizokariya  bo’lishi  mumkin.  Yallig’lanish  ja-
rayoning  avjida,  kattaral  bosqichdan  ekssudatsiya  bosqichiga  o’tganda  og’riqlar 
kuchayadi,  tunda  og’riqni  intensivligi  va  tarqalishi  kuchayadi.  Og’riq  chidab 
bo’lmaydigan, oshib boruvchan xarakterga ega bo’ladi. 

   Burundan  keladigan  ajralma  ozgina  miqdorda  bo’lib,  faqatgina  burun  shilliq 
qavatini  yallig’lanishiga  xos  bo’ladi,  endoskopik  ko’rinishi  o’tkir  kattaral  rinitga 
xos  bo’ladi.  Bosh  og’rig’i  burundan  ajralma  to’xtagan  mahal  kuchayishni 
boshlaydi. Bu esa o’z navbatida ajralmalarni peshona bo’shlig’ida to’planganidan 
dalolat  bo’ladi. Dekongestantlarni qo’llash burundan nafas olishni yaxshilab, o’rta 
burun yo’lini kengaytiradi va burun- pashona kanalini drenaj funksiyasini tiklaydi. 
Natijada  peshona  bo’shlig’idan  ko’p  miqdorda  o’rta  burun  yo’liga  ajralma 
tushishini ta’minlaydi. Bir vaqtning o’zida bosh og’rig’i kamayadi  yoki butunlay 
to’xtaydi.  Faqatgina  peshona  qism  palpatsiya  qilib  ko’rilganda  n.  supraorbitalis 
ning medial tarmog’i hisobiga og’riq saqlanib turadi. Boshni harakatga keltirganda 
va  qoshni  qimirlatganda  og’riq  to’mtoq  xarakterga  ega  bo’ladi.  Ajralmalar  yana 
peshona bo’shlig’ida to’planadigan bo’lsa og’riq sindromi doimiy kuchayib boradi, 
tana harorati oshadi, bemorni umumiy holati og’irlashadi.  
    Oldin  ko’rsatib  o’tilgan  simptomlar  tunda  kuchayadi.  Bosh  og’rig’i,  ko’sga, 
retromaxillyar sohaga, qanot tanglay sohasiga og’riqlar tarqaladi.   
     Obektiv belgilar. Yuz sohasi ko’zdan kechirilganda qosh usti sohasida, burun 
ildizi sohasi, ko’zning ichki burchagi va yuqori qoshning ichki burchagi shishgan, 
ko’z  yosh  yo’llari  va  ko’z  olmasini  membranasida  shish  aniqlanadi.  Sklerani  gi-
peremiyasi  va  ko’z  yosh  oqishi  kuzatiladi.  Yallig’langan  bo’shliq  tomonda  yo-
rig’likdan  qo’rqish  kuzatiladi.  Teri  qoplami  zararlangan  tomonda  qizaradi,  ush-
laganda  og’riqli  va  mahalliy  harorati  oshgan  bo’ladi.  Bundn  tashqari  o’rta  burun 
yo’liga tugmali zond bilan tegib ko’rganda og’riqli bo’ladi.  
   Oldingi  rinoskopiyada  burun  yo’llarida  shilliq  yoki  shilliq-  yiringli  ajralma 
aniqlanadi.  Agar  shu  ajraimalardan  tozalanib  yana  ko’rilsa  shu  joyda  o’rta  burun 
yo’lining oldingi qismida yiring aniqlanadi. Ayniqsa o’rta burun yo’lini adrenalin 
bilan  anemizasiya  qilib  ko’rilsa,  ko’p  miqdorda  ajralma  kelayotganini  ko’rish 
mumkin  bo’ladi.  Shilliq  qavat  qizargan  va  shishgan,  o’rta  va  pastki  burun 
chig’anoqlari kattalashgan, shuning hisobiga yallig’langan tomonda  umumiy bu-
run yo’li toraygan holda ko’rinadi. Kopincha bir tomonlama giposmiya aniqlanadi. 
Jarayonga ko’p hollarda etmoidit qo’shiladi. Yuqori jag’da yarali- nekrotik jarayon 
rivojlansa, bemorda kakosmiya rivojlanadi.  
   Tashxis. Bemorga yuqorida aytib o’tilgan simptomlar va klinik belgilarga asos-
lanib  tashxis  qo’yiladi.  Bunda  hisobga  olish  kerakki  infeksiya  tabiiiy  chiqarish 
teshigi  orqali  yoki  gematogen  yo’l  orqali  tarqaladi.  Shuning  uchun  ham  klinik 
kechishida  maskirovka  bo’lishi  mumkin.  Frontit  tekshirishda  rentgenografiya, 
termografiya yoki UZI tekshiruvlaridan foydalaniladi.  
     Qiyosiy  tashxis.  Avvalambor  surunkali  frontit  xurujidan  qiyasiy  tashxis 
o’tkaziladi. Bundan tashqari o’tkir gaymorit, o’tkir etmoidit bilan qiyosiy tashxis 
o’tkaziladi.  Yuqori  jag’  bo’shlig’ini  punksiya  qilib  ko’rsatilganidan  so’ng  burun 

bo’shlig’i  o’rta burun  yo’lida  yiring  aniqlansa,  yallig’lanish peshona bo’shlig’ida 
deb qaraladi.  
      O’tkir  frontitni  yuz  nevralgiyasi  sindromi  bilan  qiyosiy  tashxis  qilinadi.  Bun-
dan  tashqari  o’tkir  frontitni  peshona  bo’shlig’ining  o’sma  kasalliklari  keltirib 
chiqargan ikkilamchi yiringli kasallik bilan qiyosiy tashxis o’tkaziladi.  
      Bundan  tashqari  uch  shoxli  nerv  tolasining  nevralgiyasini  inkor  etish  maqsa-
dida  bemorga  rentgenografiya,  KT  tekshiruvlari  o’tkaziladi.  Nevralgiyada  og’riq 
to’satdan  boshlanib,  o’tkir  kechadi,  frontitda  og’riq  sekin  boshlanib,  peshona 
bo’shlig’ida  yallig’lanish  jarayonini  rivojlanishi  bilan  tobora  kuchayib  boradi; 
frontitda  og’riyotgan  maydon  barmoq  bilan  bosilganda  og’riq  kuchayadi,  nevral-
giyada esa og’riq kamayadi; frontitda jismoniy zo’riqishda, yo’talganda, aksirgan-
da og’riq kuchayadi. 
   Davolash. Boshqa sinusitlarni davolashda farq qilmaydi. Uning asosiy prinsipla-
ri:  peshona  bo’shlig’idagi  shishni  kamaytirish,  burun-  peshona  kanalini  drenaj 
funksiyasini  tiklash  va  infeksiyaga  qarshi  kurashishdan  iborat  bo’ladi.  Buning 
uchun  sistemali  intranasal  dekongestantlarni  tavsiya  qilish,  kateter  orqali  peshona 
bo’shlig’iga  adrenalin,  gidrokatrizon  va  antibiotik  yuborish  kerak  boladi.  Agar 
o’rta  burun  yo’lida  polip  shakllangan  bo’lsa,  ayovchi  usuldan  foydalanib  endos-
kopik  rinojarrohlik  usuli  bilan  yiring  so’rib  olinadi.  Og’ir  holatlarda  peshona 
bo’shlig’i trepanopunksiya qilinadi.  
    Bu  yerda  ham  o’tkir  gaymoritni  davolagandaka  antibiotiklar,  antigistaminlar, 
proteolitik  fermentativ  moddalar  tavsiya  qilinadi. Bundan tashqari burun  yondosh 
bo’shliqlari Proets usulida yuviladi. Lekin peshona bo’shlig’i burun bilan kanal or-
qali bog’langani uchun, bu boshliqni zondlash mumkin.  
    Buning  uchun  o’rta  burun  yoliga  0,1  %  li  naftizin  yoki  0,1%  li  adrenalin 
qo’yilganidan so’ng, shu sohaga kattalarga 10% li, bolalarga esa 2% li lidokain er-
itmasi tozalagichda qo’yiladi. 5-7 daqiqa o’tgandan so’ng 0,6 mm li ichida temir 
mondrenli bo’lgan kateter peshona tarafga qaratilib biroz qiyshaytiriladi. Shundan 
so’ng qiyshaytirilgan zondning bir uchini burun bo’shlig’ini lateral devoriga o’rta 
burun chig’anog’ining oldingi qismidan taxminan mo’ljal olib, zondni yuqoriga va 
oldinga qarab yo’naltiriladi. Gohida mo’ljal noto’g’ri olinsa peshona bo’shlig’ining 
teshigini biroz oldinroqdan qidiriladi. Zond peshona bo’shlig’ining teshigiga joy-
lashganidan  so’ng  kateter  bo’shliq  ichiga  yo’naltiriladi,  kateter  ichidagi  mondren 
esa chiqarib olinadi. Bo’shliqqa tushganligidan so’ng shpris bilan tortib tekshirilib 
ko’riladi. Agar bemorda og’riq kuchayadigan bo’lsa bo’shliq ichiga 2% li lidokain 
eritmasi kiritiladi. So’ng antiseptik moddalar bilan bo’shliq yuviladi. Yuvish erit-
ma  toza  chiqqunicha  amalga  oshiriladi.  Bemorning  bo’shlig’iga  antibiotik  ki-
ritishdan oldin bemor yuqoriga qaratilib yotqiziladi va shpris bilan antibiotik kiri-
tilganidan so’ng kateter chiqarib olinadi.  

   Bundan tashqari sinus- kateter “YaMIK” ishlatish samarali hisoblanadi.  
   Fizioterapevtik davolashda, bularga mahalliy isituvchi muolajalar, UVCh pesho-
na  sohasiga  8-10  marta  muolaja,  endonazal  KUF  6-8  muolaja,  lazeroterapiya 
muolajalari buyuriladi.  
  Agar  yuqoridagi  davolashlardan  va  konservativ  davolashlardan  so’ng  va  og’ir 
asoratlar bilan kechadigan hollarda trepanopunksiya amaliyoti amalga oshiriladi.  
  Trepanopunksiya  M.E.  Antonyuk  trepan  jamlanmasidan  foydalaniladi.  Jarrohlik 
amalidan oldin trepanopunksiya qilinadigan nuqta belgilanadi: peshona sohasining  
o’rtasi va burun usti bo’ylab birinchi vertikal chiziq, qosh usti yoyining suyak cheti 
bo’ylab  birinchi  chiziqqa  perpendikulyar  holda  ikkinchi  gorizantal  chiziq 
o’tkaziladi.  Uchinchi  chiziq  esa  birinchi  va  ikkinchilar  xosil  qilgan  to’g’ri 
burchakning bissektrisasi bo’lib xizmat qiladi. Burchakdan 1-1,5 sm tashlab uchin-
chi  chiziqqa  trepan  jamlanma  qo’yiladigan  nuqta  belgilanadi.  Xatoga  yo’l 
qo’ymaslik uchun frontal, sagittal proeksiyalarda bajarilgan rentgenogramma man-
zarasi,  ya’ni  peshona  bo’shlig’ining  hajmi,  kengligi,  chuqurligi,  medial  devori 
hisobga olinishi lozim. 
 
        
                             
 
 
    
     Trepanopunksiya  jarrohlik  amali  asosan  kasalxona  sharoitida  aseptika  va 
antiseptika  qoidalariga  rioya  qilingan  holda  amalga  oshiriladi.  Mahalliy 
og’riqsizlantirish  ostida  (1%  li  novokain-  5,0  ml,  2%  li  lidokain)  belgilangan 
nuqtada  trepan  jamlanma  yordamida  peshona  bo’shlig’ining  old  devori  teshiladi. 
1.47. rasm. Peshona bo’shlig’ini trepanopunksiyasi. A) trepan jamlanma bilan trepanopunksiya qilish 
bosqichi;  b)  peshona  bo’shlig’ini  belgilab  olish;  c)  yon  yomondan  bajarilgan  rentgenogramma: 
trepanopunksiyadan keyin peshona bo’shlig’ida konyulani joylashib turishi. 

Keyin trepan jamlanma chiqarilib, xosil bo’lgan teshikka zond kiritiladi va peshona 
bo’shlig’ining  chuqurligi  va  orqa  devori  aniqlanadi.  Shundan  so’ng  teshikchaga 
qiyshiq konyulya kiritiladi va peshona bo’shlig’i shu konyulya orqali iliq furasillin, 
0,9%  li  fiziologik  eritmalar  bilan  yuviladi,  bo’shliq  ichiga  antibiotik,  gormon  va 
fermentlar eritmasi kiritiladi. Muolaja hajmi 7-12 kun davom ettiriladi.  
      Maxsus  igna  yordamida  peshona  bo’shlig’ining  pastki  (ko’z  kosasi)  devorini 
ham  teshsa  bo’ladi.  Bunda  igna  ichidan  peshona  bo’shlig’iga  maxsus  kateter 
(o’mrov osti venasiga qo’yiladigan kateter) kiritilib, bo’shliqda qoldiriladi. Keyin 
igna  chiqarib  olinadi.  Kateter  peshona  sohasiga  leykoplasti  bilan  yopishtirilib 
qo’yiladi.  Peshona  bo’shlig’i    shu  kateter  orqali  yuvilib  turiladi,  unga  dorilar 
yuborish  mumkin.  Ko’z  kosasi  yaqin  joylashganligi  sababli  peshona  bo’shlig’ini  
old devori orqali trepanopunksiya qilish maqsadga muvofiq. 
     Dori  darmonlar  bilan    davolash  usuli  natija  bermagan  hollarda  o’tkir  frontit 
jarrohlik  amali  yordamida  davolshga;  peshona  bo’shlig’i  endoskop  yordamida 
burun  bo’shlig’i  orqali  ochiladi.  Faqatgina  atrof  organlarga  va  kalla  ichiga  asorat 
berganida  (kalla  suyagi  osteomieliti,  leptomeningit,  bosh  miya’ning  peshona 
bo’lagini abssessi, orbitani venoz chigalini tromboflebiti, govak sinusni trombozi, , 
orbita  flegmonasi,  ko’z  nervining  retrobulbar  nevriti)  peshona  bo’shlig’i  ochilib 
sun’iy  peshona-  burun  kanali  shakllantiriladi.  Bunday  holatlarda  jarrohlik 
amaliyotini faqatgina iskana yordamida olib boriladi, bolg’atsha ishlatish qat’iyyan 
man  etiladi,  bularni  ishlatish  bosh  miya’ni  chayqalishiga  va  vibrasiyasiga  sabab 
bo’ladi,  bu  esa  bosh  miyada  qon  tomirlarini  mikrotromblarni  xosil  bo’lishiga  va 
boshqa joylarga infeksiya’ni tarqalishiga sabab bo’ladi. Shilliq qavatning kryutaji 
ham bunga tegishli ya’ni uni ham qilib bo’lmaydi.  
3.4.
 
Peshona bo’shlig’ini surunkali yallig’lanishi. 
  Surunkali  frontit  (frontitis  chronica)-  peshona  shilliq  qavatini  surunkali  yal-
lig’lanishi. 
Suyak to’qimasini chuqurroq o’zgarishi bilan birga kechib, o’tkir frontitdan keyin 
kelib chiqib, u yoki bu sababli 3 oy davomida tuzalishsiz kechgan bo’lishi kerak. 
Syrunkali frontit kelib chiqishida endonazal tuzilmalarni anatomik malformatsiyasi 
(burun to’sig’i qiyshiqligi, tor yoki usun peshona- burun kanali), kanalni drenaj va 
ventilatsion  funksiyasini  buzilishiga  olib  keluvchi  poliplarni  bo’lishi,  allergiya, 
kasbga  oid  bir  nechta  barotravmalar,  yuqori nafas  yo’llaridagi  surunkali o’choqli 
infeksiyalar sabab bo’ladi. Uzoq vaqt kechgan surunkali frontit surunkali gaymorit 
va  surunkali  etmoidit  bilan,  ayrim  hollarda  surunkali  sfenoidit  bilan  qo’shilib 
kelishi mumkin.  
     Surunkali frontitni kelib chiqishida burun shilliq qavatini surunkali kasalliklari, 
masalan: surunkali rinit ahamiyati katta hisoblanadi.  

Surunkali frontitni klinik va etiopatomorfologik shakllariga qarab tavsifi. 
1.
 
Peshona bo’shlig’ining pnevmosinusi. Bunda klapan mexanizmiga o’xshash 
jaryon, ya’ni havo bo’shliqqa kirgandan keyin, undan havo chiqib ketmaydi. Bun-
da  yallig’lanish  jarayoni  kuzatilmaydi,  lekin  bo’shliq  ichida  bosim  oshadi,  algik 
sindrom kuzatiladi. 
2.
 
Surunkali frontitni yopiq va ochiq shakli. 
3.
 
Etiologik: banal mikroflora, anaerob flora, spesifik flora, zamburug’li flora. 
4.
 
Patogenetik shakllari: rinopatik, allergik, travmatik va boshq. 
5.
 
Patomorfologik  shakllari:  surunkali  kattaral  (vatsuum  sinus  turi)  yoki 
transsudatli  shakli,  polipli,  kistali,  ekssudativ,  yiringli,  kazeoz,  osteonekrotik,  gi-
perplastik, aralash shakllari. 
6.
 
Simptomatik  skallari:  latent  oligosimptomatik,  nevralgik  sekretor,  anos-
mayik shakllari. 
7.
 
Yoshga xos shakllari: bolalardagi, kattalardagi, qariyalardagi frontit. 
8.
 
Asoratli shakllari:qovoqni, ko’z yosh yo’llarini yallig’lanishi, chuqur sillyu-
lit  va  orbita  flegmonasi,  uzunchoq  va  g’ovak  venani  tromboflebiti,  meningit, 
peshona bo’lagini abssessi.   
     Simptomlari va klinikasi. Subektiv simptomlari: peshona sohasini yarmida va 
burunning  tubida  to’lishishlik,  shishganlik  hissini  sezish,  zararlangan  tomonda 
ko’z olmasida og’irlikni his qilish, burundan doimiy shilliq- yiringli, kazeozli yoki 
sasigan-  qonli  xarakterli  ajralma  kelishi,  kasallikning  sasigan  shaklida  obektiv 
kakosmiya aniqlanadi. Zararlangan bo’shliq tomonida fotofobiya, ko’z yosh oqishi, 
ikkilanchi dakriosistit, ko’rishning pasayishi aniqlanadi. Og’riq sindromi peshona 
sohasida doimiy to’mtoq og’riq, bu og’riqlarni doimiy ko’zga, chakka, peshona va 
retromaksillyar sohaga tarqalishi xarakterli hisoblanadi.