İXTİsasa giRİŞ
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
A. X. Mirzəcanzadə, F. G. Şıxəliyev İXTİSASA GİRİŞ ALİ TEXNİKİ MƏKTƏBLƏRİN QAZ-NEFT MƏDƏN FAKÜLTƏSİ TƏLƏBƏLƏRİ ÜÇÜN DƏRSLİK Azərbaycan SSR Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmişdir “MAARİF” NƏŞRİYYATI BAKI – 1985 Rəyçi: Azərb. SSR EA müxbir üzvü, prof. M. Seyid-Rza Elmi redaktoru: prof. Ə. Sadıqzadə Mirzəcanzadə A., Şıxəliyev F. M67 İxtisasa giriş – Ali texniki məktəblər üçün dərslik. I nəşri. – Bakı, “Maarif” 1985, 157 səh. şəkilsiz. Dərslikdə müasir neft və qaz muhəndislərinin hazırlanmasında ix- tisas və dünyagörüşü ilə əlaqədar fundamental elmlərin rolu izah olu- nur. Kitabda geologiya, qazma, neft və qaz hasilatı, nəql edilməsi və emalı barədə qısa məlumat vardır. Dənizdə neft və qaz hasilatının inkişafı perspektivlərinə xüsusi yer verilmişdir. Erqonomika, ekologiya və əmək mühafizəsi məsələlərinə də baxılmışdır. Müxtəlif səviyyələrdə qərar qəbul edilməsi, xüsusən fikirlərin razılaşdırılması məsələləri də müzakirə olunur. Mühəndisin ixtisas keyfiyyətləri və dünyagörüşünün formalaşmasında incəsənətin əhəmiyyətindən də bəhs olunur. Toxunulan məsələlərın izahı, qarşıya qoyulmuş əsas məqsədi yerinə yetirməklə bərabər kitabdan mütəxəssis olmayan oxucuların da istifadə etməsinə imkan verir. Dərslik müəlliflər tərəfindən birlikdə yazılmışdır. 3 GİRİŞ Neft və qaz sənayesinin sürətli inkişafı qarşıya bir sıra yeni texniki və ictimai problemlər qoymuşdur. İlk növbədə yeni neft və qaz yataqlarının aşkar edilib və tez bir zamanda istismara verilməsi problemini göstərmək lazımdır. Bununla yanaşı köhnə yataqlarda neft və qaz hasilatının sabitləşdirilməsi də mühüm məsələlərdəndir. Neft və qazın uzaq məsafəyə nəql edilməsi xalq təsərrüfatının xammal və yanacaqla təchiz olunmasında böyük əhəmiyyətə malik olub, əsas problemlərdən hesab olunmalıdır. Yeni problemlərin meydana çıxması neft və qaz sənayesi mütəxəssislərinin hazırlanmasında yeni tələblər irəli sürür. Təqdim olunan «İxtisasa giriş» kursunda «T-ixtisası» üzrə mühəndislərin hazırlanmasında bir çox ümumi və konkret məsələlərdən bəhs olunur. İlk növbədə fundamental elmlərin tədrisi şablon şəklində deyil, yaradıcı üslubda aparılmalıdır, yəni riyaziyyat, kimya, fizika və s. fənlər tətbiqi xarakterdə konkret misallarla tədris olunmalıdır. Müasir mühəndis texnoloji prosesləri təhlil edərkən hazırki vəziyyət üçün qərar qəbul etməyi və gələcəyi proqnozlaşdırmağı bacarmalıdır. Burada statistik təhlillə yanaşı passiv və aktiv təcrübələrin səmərəli üsullarla qoyulması böyük əhəmiyyətə malikdir. Kəşfiyyat, qazma, neft-qaz çıxarma, nəqletmə və emal məsələlərinə kompleks sistem səviyyəsində yanaşmaq zəruridir. Müasir muhəndis tam texnoloji prosesin başlanğıc və gələcək mərhələsini nəzərə alaraq prosesi idarə etməyi bacarmalıdır. Məsələn, qazmaçı mütəxəssis kəşfiyyat və neft-qaz çıxarma işini istismarçı isə qazmanı, emalı və nəqletməni bilməklə texnoloji prosesi idarə etməyi bacarmalıdır. Mühəndis öz praktiki fəaliyyətində texnoloji prosesləri müvəffəqiyyətlə idarə etməklə yanaşı ətraf mühitin mühafizəsi, erqonomika, əmək mühafizəsi və yanğın profilaktikası məsələlərini diqqət mərkəzində saxlamalıdır. Müasir dövrdə mühəndis fəaliyyətinin müəyyənedici amillərindən ən ümdəsi iqtisadiyyat göstəricilərinin qənaətli olmasıdır. Mühəndis əmək fəaliyyətində istehsal prosesi ilə əlaqədar qarşıya çıxan başqa məsələləri də məharətlə həll etməyi bacarmalıdır. Tədris prosesi, necə deyərlər, həm alman və həm də ingilis üslublarında həyata keçirilməlidir. Alman üslubuna görə tələbə «çox şeyi» görməli, ingilis üslubuna görə isə heç olmasa «bir az» etməyi bacarmalıdır. Müasir mərhələdə tələbənin ixtiyarında elektron hesablama maşınları, manipulyasiya və robot texnikası vardır. Bunlar tələbəni gündəlik «qeyri-yaradıcı» əməkdən azad edib, ona öz yaradıcılıq 4 istedadını daha geniş miqyasda nümayiş etdirmək imkanı verir. Beləliklə, mühəndis anlayışı getdikcə daha çox öz başlanğıc mənasına, yəni yaradıcı mənasına qayıdır. V. Hüqo deyir ki, şair üçün intuisiya, elm və praktikadan alınan üç keyfiyyət zəruridir. Bu keyfiyyətlər eynilə mühəndisə də lazımdır. Müasir dövrün sürətli elmi-texniki tərəqqisi şəraitində tələbənin institutda aldığı bilik tez bir zamanda köhnəldiyi üçün konkret proseslərə və texniki vəsaitə onların gələcək inkişaf imkanları nöqteyi-nəzərindən tənqidi yanaşmaq lazımdır. Buna görə də ixtisas fənləri sistemli, təhlil nöqteyi-nəzərindən izah olunmalıdır. Məsələn, müəyyən bir qazma üsulu öyrənilərkən süxurların dağılması mövqeyindən məlumat kanallarının tətbiqi imkanları nəzərə alınmalıdır. Yaxud başqa bir misal kimi qazma prosesində plazma üsulunun səmərəli tətbiq olunması imkanları məsələsini göstərmək olar. Bu prosesdə ayrılan böyük enerji tam istifadə oluna bilmədiyi üçün faydalı iş əmsalı çox kiçik olur. Bunun əsas səbəbi bilavasitə quyu dibində məlumat kanalının olmamasıdır. Bu deyilənlər sübut edir ki, məsələnin optimal həlli üçün mühəndis öz ixtisasından əlavə elmin başqa sahələrini, xüsusən texnoloji proseslərin avtomatik tənzimləmə nəzəriyyəsi üsullarını bilməlidir. Məlumat azlığını emosiya ilə tamamlamaq mümkündür. Məlumdur ki, emosiyanın inkişafında incəsənətin rolu böyükdür. L. N. Tolstoy yazır ki, incəsənət və elm ürək və ciyərlər kimi vahiddir. Məhz buna görə də kitabda incəsənətin bəzi məsələlərindən qısaca bəhs edəcəyik. Müasir dövrdə neftçilərin qarşısında duran mühüm problemlərdən biri layların neft və qaz veriminin artırılmasıdır. Bu neft və qaz yataqlarının ehtiyatlarından tam istifadə etməklə əlaqədardır. Təbii enerji mənbəyi problemi dünyanın ən mühüm problemi sayılır. Təbii enerji yer üzərində həyat və sülh təmin edən bir amildir. Dünyada təbii enerjinin tükənməsi dövlətlər arasında hərbi münaqişəyə, hətta yeni dünya müharibəsinin yaranmasına səbəb ola bilər. Buna görə də təbii enerji mənbəyi probleminin həlli bütün bəşəriyyət üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Məlumdur ki, enerji ehtiyatı müəyyən dərəcədə insan həyatının təminat vasitəsi sayılır. Qeyzenberq yazır ki, təbii enerji həyatda yaranan bütün dəyişikliklərin səbəbkarıdır. Yəni o həyatın açarıdır. Hazırda tələb olunan enerjinin 70%-i neft və qazın hesabına ödənilir. Yanacağa olan tələbatın sürətlə artması müəyyən müddətdən sonra onun tükənməsinə səbəb ola bilər. Müxtəlif hesabatlara görə bu müddət 20-50 il arasında dəyişir. 1973-cü ildə bir sıra neft hasil edən xarici ölkələrdə neftin satış qiymətinin artırılması dünya miqyasında enerji böhranına səbəb 5 oldu. Bu problemin həlli elmi-texniki tərəqqi ilə sıx əlaqədardır. Enerji böhranı probleminin həlli ona qənaətlə yanaşı başqa enerji növlərindən də istifadə etməkdir. Energetika sahəsində istilik nüvə sisteminə keçmək buna yaxşı nümunə ola bilər. Hazırda SSRİ-də işlənib hazırlanmış kiçik ölçülü reaktorları şəhərlərin istilik təchizatını təmin etməklə yanaşı ətraf mühitin çirklənməsini azaldır və başqa enerji növlərinə nisbətən iki dəfə ucuz başa gəlir. Nüvə enerjisi ilə yanaşı başqa enerji mənbələrindən – günəş, su, külək, vulkan və s. istifadə edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Təbii enerjiyə qənaət etmək tədbirlərindən biri avtomobil və hava nəqliyyatı vasitələrini iki dəfə azaldıb dəmiryol nəqliyyatına üstünlük vermək, böyük enerji tələb edən istehsal proseslərini azaltmaq, alüminiumu dəmirlə, plastik kütlələri ağacla, yuyucu maddələri isə sabunla əvəz etmək nəzərdə tutulur. Hesablamalara görə yuxarıda göstərilən tədbirlər 1945-ci ildən həyata keçirilsə idi, 1970-ci ildə iqtisadi inkişafa zərər vermədən təbii enerji sərfini 66% azaltmaq mümkün olardı. Əlbəttə bu rəqəmlər əhalisi dünya əhalisinin 6%-ni, sərf etdiyi enerji isə dünya üzrə sərf olunan enerjinin üçdə birini təşkil edən ölkələrə aiddir. Belə ki, ABŞ-da adam payına düşən orta enerji sərfi başqa ölkələrə nisbətən 6 dəfədən artıqdır. Yuxarıda qeyd etdiklərimiz bir daha sübut edir ki, neftçi mühəndislər nüvə enerjisinin tətbiqini ətraflı öyrənməli, ondan istilik, kimyəvi, mikrobioloji üsullarla yanaşı laya təsir edən enerji növü kimi istifadə etməyi bacarmalıdırlar. Müəlliflər bəzi məsələlərin izahını verməklə neft-qaz ixtisası üzrə təhsil alan dünənki orta məktəb şagirdlərinin yüksək ixtisaslı və geniş dünyagörüşünə malik mühəndis kimi yetişməsinə kömək etməyə cəhd göstərmişlər. Təbiidir ki, bu ilk cəhd kifayət dərəcədə müvəffəqiyyətli olmaya bilər. Buna baxmayaraq ümid edirik ki, ölkənin enerji yanacaq balansında mühüm yer tutacaq, neft-qaz istehsalında fəal iştirak edəcək mühəndis kadrların hazırlanmasında bu dərsliyin müəyyən köməyi olacaqdır. Bu kurs üzrə mühazirələr Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun qaz-neft-mədən fakültəsində son bir neçə ildir ki, oxunur. Kursun ayrı-ayrı hissələri İvano-Frankovski Neft və Qaz İnstitutunda, Ufa və Tümen Sənaye İnstitutlarında tədris edilmişdir. Müəlliflər kursun təkmilləşməsinə kömək edəcək oxucu qeydlərini böyük məmnuniyyətlə qəbul edəcəklər. 6 Yüklə 0,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|