İXTİsasa giRİŞ
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4. İstedad haqqında
Söhbəti tələbatın təsnifatından başlayaq. Aşağıdakı əsas tələbat növlərini göstərmək olar: 1. Şeylər; 2. Fəaliyyət üçün zəruri olan biliklər; 3. Fəaliyyəti istiqamətləndirən və dürüstləşdirən qiymətli şeylər; 4. Fəaliyyət üçün zəruri hesab olunan başqa adamla görüş; 5. İctimai-mədəni təcrübəni saxlamaq və ötürmə kimi məsul vəzifəni ifa edən incəsənət. Bu barədə qısa danışmaq məqsədilə istedad və yaradıcılıq qabiliyyətlərində mühüm rolu olan irsilik problemindən bəhs edək. İnsanın psixologiyasının təkamülünü xatırlayaq. Bu məqsədlə «inkarın inkarı» qanunu çərçivəsində aşağıdakı ardıcıllığı nəzərdən keçirək. Ən sadə canlı olan amyobları qıcıqlandırdıqda o tez sakitləşir. Təsir canlının «əsəb sistemində» möhkəmlənmədiyi üçün təcrübə toplanması getmir. Nisbətən inkişaf mərhələsində olan canlılarda (balıq, həşərat və 18 I. Müasir mühəndisə olan tələbat s.) instinktlər tədricən əsəb sistemində möhkəmlənir və təcrübə irsi olaraq ikinci nəslə ötürülür (ikinci birincini inkar edir). İnsan elə bir inkişaf mərhələsindədir ki, onun irsi vərdişlərə çox ehtiyacı yoxdur, onlar insanın həyatı boyu yaranır və onunla birlikdə ölür (yəni üçüncü ikincini inkar edir, daha yüksək mərhələdə birincini təkrarlayır). Buradan aydın olur ki, psixologiyanın təkamülü bəşəri əlamətlərin irsi olaraq ötürülməsi kimi tam bir xətlə gedir. İnsanın psixologiyasını yüksək inkişaf mərhələsində olan heyvanların psixologiyasından fərqləndirən bir xüsusiyyətdən bəhs etmək maraqlı olardı. İllər boyu insanlar arasında yaşamasına baxmayaraq it öz itliyini saxlayır. İnsanlardan uzaq, heyvanat aləmində böyümüş uşaqlar insanlıq simasını itirir, iki ayaq əvəzinə dörd əl-ayaqla gəzir və s. Onların ömrü, tərbiyəçisi olan heyvanınkindən çox olmur. Heyvanlardan fərqli olaraq insanlarda insanlıq möhkəm olmur. Uşağın böyüməsi üçün onun gündəlik tərbiyəsi və insan əhatəsi zəruridir. Cəmiyyətdən kənarda yaşadıqda o heyvana çevrilir. Deməli, insanlığın insanda möhkəmlənməsi prosesi biliyin irsi olaraq ötürülməsi qabiliyyətinin artması ilə əlaqədardır. Elm və istehsal proseslərində qazanılmış vərdişlər ümumi ictimai əhəmiyyətə malik olub insanın ətraf mühit barədə biliyini genişləndirir və insanın mahiyyət və mövqeyini müəyyən edir. Bəzi vərdişlər dərin köklərə malik olub irsi xarakter daşıyır. Məsələn, heyvanların da qabil olduğu, yamsılamaq, gördüyünü təkrar etmək və s. bəzi «artistlik» vərdişləri irsi xarakterdədir. Müasir musiqi sənətinin mürəkkəbliyinə baxmayaraq o öz başlanğıcını heyvanlar aləminə xas olan səs yamsılamaq, təkrarlamaqdan götürür. «Musiqi» və «artistlik» fəaliyyətilə məşğul olan ailələrin olması heç də nadir hadisə deyildir. Çox ehtimal ki, bir çox vərdiş və biliklər insanın əsəb sistemində möhkəmlənib və irsi olaraq nəsildən-nəslə ötürülür, ancaq biz bunu çox zaman aşkar etməyi bacarmırıq. O, çox hallarda özbaşına meydana çıxır. Belə bir sual meydana çıxır ki, nə səbəbə ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif sahələrdə istedadlar meydana çıxır. (Məsələn, bir dövrdə riyaziyyat, digərində musiqi, başqa dövrdə isə fizika sahəsində və s. istedadlar). Çox ehtimal ki, buna əsas səbəb cəmiyyətin tələbatına uyğun sənətlərə olan ictimai hörmətdir. Burada bu və ya digər sənətə olan ictimai hörmət və qiymətlə yanaşı, ictimai fikir, mətbuat təbliğatı, maddi amillər, elmin inkişaf perspektivləri və s. böyük rol oynayır. Hazırda müharibədən əvvəlki dövrdə olduğu kimi cəmiyyətimiz neftçi mühəndis sənətini yüksək qiymətləndirdiyi üçün qaz, neft ixtisasları üzrə instituta qəbul imtahanlarında müsabiqə təbii 19 I. Müasir mühəndisə olan tələbat olaraq artmışdır. Deməli, sənət, həvəs, istedad ictimai anlayış olub tərbiyə şəraitindən və cəmiyyətin tələbatından əmələ gəlir. İstedadın yaranıb möhkəmlənməsində yaradıcılıq qabiliyyətini gücləndirən üsulların əhəmiyyəti çox böyükdür. Yaradıcılıq qabiliyyətini üç qrupa bölmək olar: 1. Maraq və meyllə əlaqədar; 2. Emosionallıqla əlaqadar; 3. Əqli qabiliyyətlə əlaqədar. Özünü qiymətləndirmənin şişirdilməsi ağıl azlığı ilə, öz imkanlarının qiymətləndirilməməsini isə axmaqlıqla izah etmək olar. Axmaqlıq bioloji anlayış olmayıb cəmiyyətlə, başqa şəxslərlə qarşılıqlı əlaqənin müxtəlif formalarını xarakterizə edən ictimai- psixoloji anlayışdır. Bu çox müxtəlif şəkilli olduğu üçün cürbəcür formalarda təsadüf olunur. Qabiliyyətin inkişafının başlanğıcına əsasən ev şəraitində alınmış tərbiyə təsir göstərir. Sonrakı dövrlərdə orta və ali təhsil, nəhayət yaradıcılıq imkanları mühitin təsirilə müəyyənləşdirilir. Müxtəlif ailələrdə valideynlərin tutduğu mövqe istedadın inkişafına həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər. Əlbəttə məntiq və düşüncə birliyi yaradıcılıq istedadının əsas şərtlərindəndir. Çin filosofu Konfisiya deyir ki, düşünməyən bilik zərərli, biliksiz düşüncə isə təhlükəlidir. İnsan elə tərbiyə olunmalıdır ki, ictimai tərəqqini və yenilikləri məmnuniyyətlə qəbul edə bilsin və başqalarının yaradıcılıq müvəffəqiyyətlərini onların şəxsiyyətindən asılı olmayaraq istifadə və tətbiq edə bilsin. |