İXTİsasa giRİŞ
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III. Elmi axtarışların strategiyası haqqında
hər şeydən əvvəl onun əsas qanunlarını ictimai iqtisadi formasiyasının sosial prinsiplərini aydınlaşdırdı. Tədqiqat obyekti kimi qəbul etdiyi kapitalist cəmiyyətinin mədəniyyət, siyasi hakimiyyət, ideoloji və iqtisadi münasibətləri başlıca olaraq maddi nemətlər istehsal sistemləri cəmindən ibarət olduğunu sübut edir. Bütövlükdə ictimai-iqtisadi formasiyaya istinad edərək onun ayrı-ayrı hissələrinin inkişaf qanunlarını təklif və izah etmişdir. XX əsrdən başlayaraq elmi maraq sferasına mürəkkəb sosial və texniki sistemlər də daxil edilmişdir. Bütün bu qısa izahdan sonra sistem nədir sualına cavab verək. Əgər öyrənilən obyekt hər hansı bir üsulla tərkib hissələrinə – yarımsistemlərə, onlar da öz növbəsində daha xırda elementlərə bölünə bilərsə, obyektə «sistem» demək olar. Məsələn, kimya nöqteyi-nəzərindən bölünməz atom daha mürəkkəb sistem olan molekulanın elementidir. Ancaq fiziklər atomun özünün də nüvə elektronlarından ibarət olduğunu göstərirlər. Yarımsistem və elementlər arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə olmalıdır. Bunsuz elementlərin təsadüfi toplanması törəyir ki, bu daha sistem adlana bilməz. Müasir ədəbiyyatda sistemlər stabil və dinamik növlərə ayrılır. Dinamik sistemdə stabil sistemdən fərqli olaraq yarımsistem və elementlər fasiləsiz olaraq qarşılıqlı təsir və vəziyyətlərini dəyişir. Ancaq onların sayı dəyişməzdir. Aydın olması üçün bir misal da göstərək. Adi yaşayış binası stabil sistem üçün gözəl misaldır. Onu müxtəlif yarımsistemlərə – yaşayış bloklarına, texniki kommunikasiyaya (pilləkənlərə, liftlərə, elektrik xətlərinə, ventilyasiyaya və s.) bölmək olar. Hər yarımsistem öz növbəsində daha kiçik səviyyəli yarım- sistemlərə (ayrı-ayrı mənzillərə, elektrik, istilik xətlərinin qollarına və s.) ayrılır. Bütün bu sistemlər qarşılıqlı əlaqədə olub, birlikdə binanın memar-planlaşdırma və texniki strukturunu təşkil edir. Belə misalları müxtəlif sahələrdə də göstərmək olar. Ancaq sistem daxilindəki yarımsistemlər, elementlər həmişə çox aydın və qabarıq şəkildə olmur, onları tapıb aşkar etmək, xüsusən elm aləmində tədqiqatçıdan böyük məharət, bilik və təcrübə tələb edir. Müxtəlif mürəkkəb sistemləri öyrənərkən, alimlər biliyin elmi sistemlərini yaradırlar. Elmi biliyin qurulması, müxtəlif prinsipli mürəkkəb sistemlərin ayrılması ilə əlaqədardır. Mütəxəssis alim bu və ya digər mürəkkəb obyekti tədqiq edərək onun strukturunun xüsusiyyətini və davamlılığını öyrənmədə elmi qanunlara əsaslanmış elmi biliklər sistemi yaradır. Bura elmin empirik faktları (izahat, tədqiqat üsulu və 32 III. Elmi axtarışların strategiyası haqqında s.) kimi bəzi yarımsistemlər də əlavə olunur. Elmi bilik sistemi özü mürəkkəb obyektdir. Bu obyekt öz xüsusi qanunları ilə inkişaf edir. Yeni tədqiqatın aparılmasında alimlər hər dəfə başqa sahələrdə praktik tətbiq tapmış, əvvəlcədən öyrənilmiş və qəbul olunmuş biliklərdən maksimum dərəcədə istifadə etməyə cəhd göstərirlər. Yeni qanunlar, bilik və nəzəriyyələr əvvəlkilərdən səmərəli olduğu halda belə çox böyük çətinliklə özlərinə vətəndaşlıq hüququ qazanır. Elmdə həqiqi inqilaba çox nadir hallarda təsadüf olunur. Muasir elm, bilik, qanun və nəzəriyyələri riyaziyyat dilində izah etməyə böyük meyl göstərir. Bir çox tədqiqatçılar riyaziyyata elmi biliklərin universal üsulu və eyni zamanda müasir elmi nəzəriyyələrin izahat dili kimi baxırlar. Marks deyir ki, elm riyaziyyatdan istifadə etməyin mümkün olan mərhələsində təkamülə çatır. Bu nöqteyi-nəzərdən hələlik elm sahələrinin hamısı mükəmməlləşməmişdir. Riyaziyyatın üstünlüklərindən mühümü onun dəqiqliyi və riyazi düsturların formal yollarla müxtəlif şəklə salına bilməsidir. Riyaziyyat çox dəqiq və sistemli elm olduğu üçün o tələbələrə riyazi bilikdən əlavə prinsipiallıq, tədqiqat və praktik fəaliyyətdə dəqiqlik vərdişləri aşılayır. |