Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
51 məscid vardır. Deyirlər ki, onu Xızır tikdirmişdir – ona salam olsun! Oranın sakinləri qonaqpərvərdirlər”. 1 Elxanilər dövlətinin məşhur vəziri Fəzlullah Rəşidəddinin (1247-1318) yazışmalar toplusundan ibarət olan “Mükatibat-i Rəşidi” əsərindəki 36-cı sənəddə Arazdan cənubda yerləşən bir sıra ərazilərlə yanaşı, Araz çayının şimalındakı Naxçıvan, Qara- bağ, Muğan, Arran və Şəki bölgələri “Azərbaycanın vilayət və naiblikləri” adı ilə xatırlanır. Həmin sənəddə “Ərməniyyə” də Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilir. 2 Səfəvi dövlətinin qulluğunda olmuş Mirzə Məhəmməd Hüseyn Mustovfi XVIII yüzilin əvvəllərində “Təfsil-e əsakir-e firuzi moasir-e Şah Sultan Hüseyn Səfəvi” (“Şah Sultan Hüseyn Səfəvi dövründə qalibiyyətli qoşunların təfsili”) adlı əsərində yazırdı: “Azərbaycan Dərbəndə qədərdir, onun bütün şəhərləri və kəndləri xəzinəyə 500 min tümən ödəməlidir”. 3 Şamlu tayfasının Bəydili (Biqdeli) oymağından olan Lüt- fəli bəy Azər h.1174-1193-cü (m.1760/61-1779-cu) illər arasın- da, fars dilində tərtib etdiyi “Atəşkəde” təzkirəsində yazır ki, İndi bütün Şirvan, Muğan, Gürcüstan və Ərmən Azərbaycana daxildir. O, əsərinin digər bir yerində Gəncədən bəhs edərkən Azərbaycanın mötəbər şəhərlərindən olan, xoş ab-havası ilə məşhurlaşan Gəncə deyə qeyd edir. Səfəvilər dövrünə aid olan və 1703-cü ildə Əlimərdan xan tərəfindən verilmiş fərmanda Azərbaycanda olan Avropa xris- tianlarının yaşadığı Azərbaycan vilayətləri sırasında Şirvan, Qara- bağ, Təbriz, Naxçıvan və Gəncənin adı çəkilir. Həmin fərman 1764-cü ilin aprel ayında Kərimxan Zənd tərəfindən təqribən eyni- lə təkrar edilmişdir. 4 XVII əsrə aid bir ensiklopedik lüğətdə Gəncə 1 Аджаиб ад-дунья (Чудеса мира). Перевод с персидского Л.П.Смирно- ва. Москва, 1993, s.190 2 Рашид ад-Дин. Переписка (перевод, введение и комментарий А.И.Фа- линой). Москва, 1971, s.269-270 3 Историческая география Азербайджана. Баку, 1987, s.120 4 «Məcəlle-ye bərrəsiha-ye tarixi», 1967, № 2-4, s. 365-366; yenə həmin Eynulla Mədətli 52 və Bərdənin daxil olduğu Arran Azərbaycanın bir vilayəti kimi göstərilir. 1 Deməli, Azərbaycanın Həmədandan Dərbəndə qədər uzanan coğrafi sərhədləri Sasanilər dövründən Səfəvilər dövrünə- dək bütün orta əsrlər tarixi boyunca dəyişməz qalmış və bu gerçək- lik bir sıra ilkin məxəzlərdə obyektiv surətdə öz əksini tapmışdır. 2 1737-ci ildə rus rezident Kaluşkin Nadir şahın öz qardaşı İbrahim xanın başçılığı altında Car-Balakənə qoşun dəstəsi gön- dərdiyi barədə məlumat verərək yazırdı ki, İbrahim bəy yolboyu öz komandasına “bütün Azərbaycan tərəfdə: Şirvanda, Muğanda, Ərdəbildə, İrəvanda, Gəncədə olan qoşunu” birləşdirir. 3 Carlılar döyüşdə İbrahim xanı yaraladıqdan sonra Qarabağ bəylərbəyi qardaşı Hüseynqulu xana deyir: İbrahim xanı dəhşətdən çıxar, allah eləməsin onun başına bir iş gəlsə, sabah bütün Azərbaycan məmləkəti Nadirin qəzəbinin qurbanı olar və od içində yanar. 4 Bunu İran tarixçisi Məhəmməd Kazım da yazmışdır. İbrahim xan öldürüldükdən sonra rus diplomat Peterburqa xəbər verir ki, İbrahim xanın darmadağın edilməsi ilə bütün Azərbaycanda, yə- ni İrəvandan Dərbəndin özünə qədər heç yerdə qoşun yoxdur. 5 Erməni tarixçilərinin ardınca İran tarixçiləri də 1918-ci ilədək Rusiyada nəşr edilmiş hər hansı sənəddə və tarixi ədəbiy- yatda indiki Azərbaycan Respublikası ərazisinin Azərbaycan ad- dərgi: 1967, № 5, s. 151-152.; Tağıyeva Ş., Göstərilən məqaləsi, s.120 1 Ebne-Xələf əl-Təbrizi Məhəmməd Hoseyn Əlmotoxəlles be Bohran. Bhrane-qate, Təbriz, 1278, s.39; Tağıyeva Ş. Göstərilən məqaləsi, s.119 2 Gasumov Kh, Musaly N. A Fact of the Falsification of Azerbaijans Historical Geography and Statehood History. //Azerbaijan and Azerbaijanis. Baku: 2008, vol. 98, no.5-8, p. 91-95. 3 Алиев Ф.М. Антииранские выступления и борьба против турецкой ок- купации в Азербайджане в первой половине ХVII века. Баку, 1975, с.132. Историческая география Азербайджана. Баку, 1987, s.120. 4 Алиев Ф.М. Антииранские выступления и борьба против турецкой ок- купации в Азербайджане в первой половине ХVII века, с.135. 5 Алиев Ф.М. Антииранские выступления и борьба против турецкой ок- купации в Азербайджане в первой половине ХVII века, с.137. |