Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
67 mızı ordusu tərəfindən süquta uğradıldıqdan sonra yenə Azər- baycan adı saxlanılmışdır. Cavad Heyət yazır ki, Cəlal Mətinin yazısında yenilik yoxdur. 60 il bundan öncə dəfələrlə bu məsələ Ə.Kəsrəvi və onun tərəfdarları tərəfindən irəli sürülmüşdür. Keçmişdəki siyasi şərait həmin müddəanın qəbul olunmasına münasib olmuş və get-gedə bir çox təhsil görmüşlərin beyinləri- nə yerimiş və nəhayət, qədim kommunistlərdən biri, hətta müha- cirət dövründə Tudə partiyası rəhbərlərindən olmuş, bir çox illər Moskva radiosunda diktor işləmiş və İrana qayıtdıqdan sonra peşmançılıq çəkib, şahənşah sarayına söykənərək, səltənət kitab- xanasına müşavir və müavin təyin edilmiş ağayi İnayətullah Rza «Azərbaycan, Arran və Albaniya» adlı kitab yazmışdır. Cəlal Mətini də Arazın o tayının adı barədə müddəalarında İnayətullah Rzanın kitabına istinad etmiş və bəzən də təsdiqedici sənədlər kimi müxalif mənbələrdən istifadə etmişdir. 1 Sonra Cavad Heyət Arazın şimal ərazisinin Arran deyil, Azərbaycan adlandırılması barədə qaynaqlardan bir sıra faktlar gətirmişdir: 1059 il bundan öncə Samanilərin vəziri Əbu Əli Məhəmməd Bələmi tərəfindən tərcümə edilmiş Əbu Cəfər Mə- həmməd İbn Cərir ət-Təbərinin (838-923) «Tarix-i Təbəri» əsəri doktor Cavad Məşkur tərəfindən 1958-ci ildə Tehranda çap edilmişdir. Həmin kitabda «Azərbaycan və Dərbəndin fəthi» başlığı altında yazıda deyilir: «Ömər ibn əl-Xəttab Nəim ibn Məqrənə məktub göndərmişdi ki, Səmak ibn Hərsibəni Azərbay- cana göndər. О, da İsmət ibn Fərqəd və Abdullanı oraya gön- dərmişdi. Əcəmlərin atəşgahları orada idi və atəşə pəhləvi dilin- də «Azər» deyirdilər. Ona görə Azərbaycan adlandırırlar ki, əs- lində, əcəmin atəşi orada idi və ona pərəstiş edirdilər. Azərbay- canın ilk sərhədi Həmədandan başlayır, sonra Əbhər və Zəncə- nadan keçib, sonu xəzərlər Dərbəndinə çatır. Bu arada nə qədər şəhər vardır, hamısını Azərbayqan adlandırırlar... Bütün o yol- 1 Doktor Cavad Heyət. Dər bare-ye məqale-ye Azərbaycan kocast (neveşte- ye ağaye Cəlal Mətini). «Varlıq», 1990, oktyabr-noyabr, № 78-3, s. 26. Eynulla Mədətli 68 lara Əbvab deyirlər. Azərbaycanın sonunadək yollardır ki, ora- dan xəzərlər ölkəsinə gedirlər. Bəzisi su və bəzisi quru yol ilə gedirlər...». Sonra «Tarix-i Təbəri» də deyilir ki, «bu torpaqların hamısı türklərin əlində idi». Bundan başqa hicri III əsr tarixçisi Yəqubinin «Əl-Buldan» əsərində deyilir: «Azərbaycanın sərhə- dini Ərzincandan Vərsana və Arazın o tərəfi, o cümlədən Beylə- qan və Bərdə şəhərlərini Yuxarı Azərbaycan biliblər». 956-cı ildə vəfat etmiş «Müruc əz-Zəhəb» əsərinin müəllifi Məsudi Ar- randan danışarkən onu «Əl-Ran min bilali Azərbaycan» (Aran Azərbaycanın vilayətidir) adlandırmışdır. Tanınmış ərəb tarixçisi İbn əl-Əsir (1160-1233) «Əl-Kami fit-tarix» əsərində Arranı Azərbaycanın bir hissəsi hesab etmiş- dir. Həmdullah Qəzvininin 1340-cı ildə yazdığı «Nüzhət-əl- qü- lub» əsərində deyilir: «Azərbaycanın sərhədi İraqi-Əcəm vila- yətləri, Muğan, Gürcüstan və Ermənistana bitişikdir. Şəhərləri: Təbriz, Ucan, Gəsgər, Naxçıvan, Əcnan, Ordubad, Azad və Ma- kuyədir». 1898-ci ildə İstanbulda nəşr edilmiş Şəmsəddin Sami- nin «Qamus ul-elam» əsərində şair Nizaminin doğulduğu yer «Azərbaycanın Gəncə qəsəbəsi» kimi qeyd edilmişdir. Cavad Heyət bu faktları gətirdikdən sonra yazır: «Xarvar- dan bir ovuc hesab edilən yuxarıda gətirdiyimiz tarixi sənədlər- dən belə nəticə alırıq ki, Arazın şimal torpaqları heç olmazsa is- lamiyyətdən sonra Azərbaycanın tərkib hissəsi olub və hər ikisi bir siyasi və coğrafi vahid hesab olunubdur. Onların bir-biri ilə siyasi, iqtisadi, mədəni və etnik bağlılıqları olmuşdur. Bu vəziy- yət XI əsrdə səlcuqilərin Mavərəünnəhr və Xorasandan gəlib yerli Azərbaycan və Arran hökumətlərini süquta uğradana qədər davam etdi və dərhal Arran Azərbaycana birləşdi...». 1 Cavad Heyət Mirzə Kazımbəyin 1846-cı ildə Qazan Universiteti tərə- findən nəşr edilmiş «Türk dillərinin tətbiqi qrammatikası» əsər- lərinə istinad edərək belə bir elmi nəticəyə gəlmişdir ki, islamiy- 1 Doktor Cavad Heyət. Dər bare-ye məqale-ye Azərbaycan kocast (neveşte- ye ağaye Cəlal Mətini). «Varlıq», 1990, oktyabr-noyabr, № 78-3, s. 27-28. |