Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
85 nün “Ulcaytunun tarixi” əsərinin 1 demək olar ki, hər səhifəsində beş-on türk sözü işlətmişdir ki, onların əksəriyyəti hələ indi də bizim dilimizin lüğət tərkibini təşkil edir. Ə.Kəsrəvi türklərin məhz monqolların zamanında kütləvi surətdə Azərbaycana gəlmələri, həmin dövrdə artıb çoxalmaları barəsində İran tarixçilərinin iddialarına münasibət bildirərək yazır: “Biz deyə bilmərik ki, monqolların zamanında Azərbay- canda türklərin sayı artdı, belə bir iddia üçün əlimizdə elə bir də- lil yoxdur». 2 Ə.Kəsrəvi bu fikrində tamamilə haqlıdır, ona görə ki, monqolların işğalından əsrlərlə əvvəl İran və Azərbaycan ərazisində səlcuqların zamanında Azərbaycanda və Anadoluda artıq uzun müddətdən bəri oturaqlaşmış oğuz türkləri ilə yanaşı, Xəzər dənizinin şimalından və Qafqazdan gələn qıpçaq türkləri də çox idi və türk dili bölgənin əsas ünsiyyət vasitəsi idi. Lakin, burada bir xüsus da nəzərə alınmalıdır ki, həm Avropa, həm də islam tarixçilərinin də təsdiq etdiyi kimi, monqol qoşunlarının yarısından çoxunu türklər (o zamandan etibarən ruslar həmin türkləri «tatar» adlandırırdılar və rus tarixçiliyində tatar-monqol ifadəsi işlədilir – E.M.) təşkil edirdilər və qoşun böyüklərinin böyük əksəriyyəti də türklər idi. Monqolların hakimiyyəti illə- rində iki milyondan çox türkün İrana gəldiyi və əsasən də Azər- baycanda yerləşdiyi barəsində məlumatlar vardır. XIV əsrdə Təbrizə gəlmiş İbn Bətutə və İbn Fəzlullah-əl-Öməri Təbriz əha- lisinin türkdilli olduğunu yazırdılar. 3 Ə.Kəsrəvi yazır ki, türk dilinin Azərbaycanda yayılması Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri zamanında genişləndi, Səfəvilər zamanında isə ən yüksək nöqtəsinə yetişdi, ondan son- ra isə durğunluq və geriləmə baş verdi. O, qeyd edir ki, I Şah İs- mayıl və I Şah Təhmasib zamanında türk dili fars dili ilə yanaşı, ikinci yerdə dururdu. I Şah Abbasın hakimiyyətə gəlişindən və 1 Kaşani Ə. Tarix-i Ulcaytu. Tehran , 1348. 2 Kəsrəvi Ə. Azəri ya zəban-e bastan-e Azərbaycan, s.18. 3 Cavad Heyət. Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda, s.503 Eynulla Mədətli 86 ölkənin paytaxtının İsfahana köçürülməsindən sonra türk dili öz əvvəlki mövqeyini itirdi. Amma son zamanlarda Məşrutə hərə- katının başlanması və ölkədə vətənpərvərlik hisslərinin güclən- məsi gedişində türk dili geriləmədi». O, haqlı olaraq qeyd edirdi ki, «Məşrutə hərəkatı azadlıq hərəkatı idi, xalqın dilini kəsməyə xidmət etmirdi». 1 Rza şahın hakimiyyətə gəlməsi, məşrutənin buraxılması və ifrat fars millətçiliyinin güclənməsi türk dilinin inkişafını yenidən dayandırdı. Qeyd edilməlidir ki, Ə.Kəsrəvinin «azəri» dilinin mövcud- luğu iddiasını sübut etmək üçün adıçəkilən kitabında təqdim etdiyi mətn və şer nümunələrinin Azərbaycan türklərinin dili ilə əlaqəsi yoxdur, bunlar heç farsdillilər tərəfindən də başa düşül- mür. Çünki o, tat, talış dialektlərindən gətirdiyi nümunələri «azəri» olaraq nişan verir. Cavad Heyət haqlı olaraq vurğula- mışdır ki, tədqiqatçı və dilçi iddiasında olan Ə.Kəsrəvi bir dilçi alim kimi yox, peşəkar bir siyasətçi kimi çıxış edir, öz dəlillərini qatıb-qarışdırır və bu yolla fikirlərini qəbul etdirməyə çalışır. Məsələn, müxtəlif dialektləri “azəri dili” adlandırmaqla, onları fars dili ilə eyniləşdirir. Belə qənaətə gəlir ki, milyonlarla azər- baycanlının və İranlının dili olan türk dili məhv olub sıradan çıxmaqdadır. Onun fikrincə, bu dildən imtina edilməli, o, fars dili ilə əvəz edilməlidir. 2 Ə.Kəsrəvinin belə yanlış və elmi əsası olmayan «yenilik- lərindən» çox misallar gətirmək olar. Lakin təəssüflə qeyd etmə- liyik ki, onun tərəfindən əsası qoyulmuş Azərbaycan türklərinin soykökü və türk dili tarixinin saxtalaşdırılması ənənəsi ondan sonra gələn, hətta indi də fəaliyyət göstərən tədqiqatçılar tə- rəfindən davam etdirilmişdir. 3 1 Kəsrəvi Ə. Azəri ya zəban-e bastan-e Azərbaycan, s.19-20. 2 Cavad Heyət. Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda, s.506. 3 Zəka Y. Karvənd-e Ə.Kəsrəvi. Məcmueye 78 resale və qoftar əz Əhməd Kəsrəvi,Tehran, 1352; Reza İ. Azərbaycan - əz kuhəntərin əyyam ta emruz. Təbriz, Enteşarat-e Mərd-e Emruz, 1367. |