Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
89 Təbriz əhalisinin ümumi dilinin azəri dili olduğunu qeyd edir. 1 Rəhimzədə Səfəvi də Səfəvilərin hakimiyyətinin ortalarına qə- dər azəri dilinin Azərbaycanda və Qafqazda (!) ümumi danışıq dili olduğunu iddia edir. 2 Əslində onlar azəri dilinin müstəqil dil olduğunu da inkar edərək onun fars dilinin bir qolu olduğunu iddia edirlər. Həmin müəlliflər Səfəvilər dövlətində Azərbaycan türk dilinin dövlət dili olduğunu, İmadəddin Nəsiminin, Qasimi- nin, Xətainin, Həbibinin, Füzulinin, Məsihinin və bir çox başqa- larının bu dildə yaratdıqlarını görmək istəmirlər. Rəhimzadə Sə- fəvi Azərbaycan türk dilinin həmin dövrdə geniş yayılmasını XVI əsrdə vəba xəstəliyinin geniş yayılması, eləcə də Osmanlı- Səfəvi müharibələri nəticəsində Azərbaycanda və Qafqazda azəri dilində danışan tayfaların qırılıb məhv olması ilə izah edə- rək göstərir ki, bundan sonra azəri dilində danışan tayfaların bir hissəsi İranın mərkəzi hissələrinə köçüb getdiyindən bu dil sıradan çıxmış və XVI əsrin sonlarından başlayaraq türkdilli əhali Azərbaycana axışıb gəlmişdir. Buna görə də I Şah Abbas dövründə Azərbaycanda və Qafqazda türk dili ümumi dilə çev- rilmişdir. 3 Göründüyü kimi, R.Səfəvi Güney Azərbaycan əra- zisində müxtəlif dövrlərdə mövcud olmuş tarixi-etnik amilləri çox bəsit şəkildə izah edərək yanlış nəticələr çıxarır. Kütləvi xəstəlik və müharibələr dilinə baxmayaraq, bütün insanlara ciddi fəlakətlər gətirirdi. I Şah Abbasın köçürmə siyasətindən ən çox zərərçəkən elə məhz azərbaycanlılar olmuş, bir çox türk tay- faları Azərbaycan ərazisindən İranın mərkəzi əyalətlərinə köçü- rülmüşdü. O ki qaldı azəri dilinin aqibətinə, bu dilin daşıyıcıları olan İrandilli kiçik etnik qrup hələ də Xalxal vilayətindəki kənd- lərin əhalisinin dili olaraq qalmaqdadır. Azərbaycanın hər iki hissəsində indiyədək bir neçə İrandilli və Qafqazdilli kiçik xalq yaşayır ki, onlar öz dillərini indiyədək qoruyub saxlayırlar. 1 Fəlsəfi N. Zəndəqanii-ye Şah Abbase əvvəl, II cild, Tehran, 1334, s.20. 2 Rəhimzadə S. Şərhi cəncha və tarix-e zendəgani-ye Şah İsmayıl əvvəl, Tehran, 1341, s.48. 3 Rəhimzadə S. Şərhi cəngha və tarix-e zendəgani-ye Şah İsmayıl əvvəl, s.48-49 Eynulla Mədətli 90 İranda türk etnik birliyinin mövcudluğunun inkar edilməsi xətti İran şahının “Mənim vətənə xidmətim”, “Ağ inqilab”, “Bö- yük sivilizasiyaya doğru” kitablarında özünü aydın biruzə verir- di. O zaman hakim dairələrin idoloji və milli siyasətinin əsasını “vahid İran milləti” konsepsiyasının müddəaları təşkil edirdi. 1 M.Əfşar-Yəzdi açıq şəkildə yazır ki, İranın müstəqilliyi və milli birliyi üçün vahid milli dil lazımdır. Ona görə də bu barədə əlimizə nə düşürsə, onu hər necə olursa olsun, çap və təbliğ et- məliyik. 2 Əslində paniranizm mövqeyindən çıxış edən bu müəlliflə- rin məqsədləri aydındır: Azərbaycan xalqının keçmişini arilərə bağlamaqla, onun dilini və milli varlığını inkar etmək. Bu ba- xımdan C.Fəqihin fikirləri diqqəti cəlb edir: “İranlılar bütün ta- rix boyu həmişə və bütün hallarda vahid hakimiyyətə və vahid mədəniyyətə malik olmuşlar. Əhəmənilər dövründə qədim fars dili, Parfianlar və Sasanilər dövründə orta fars dili, ondan sonra isə indiki fars dili İranın bütün məntəqələrində ümumi, rəsmi və ədəbi dil kimi tanınmışdır”. Onun nəzərincə, Azərbaycanda dü- nənədək danışıq dili fars dilinə yaxın olmuş, bu gün isə yalnız “əvam”(təhsilsiz, sadə qara camaat mənasında – E.M) adamlar və ailə üzvləri adi həyatlarında başqa bir ləhcədə danışırlar. Son- da o, belə nəticəyə gəlir ki, azərbaycanlılar bütün sahələrdə guya İranın digər əyalətləri ilə coğrafi, tarixi, dini, siyasi, ədəbi, irqi və dil birliklərini qoruyub saxlamışlar. 3 Əlbəttə, İranda bu şovinist nəzəriyyəyə qarşı kəskin çıxış edənlər də var idi. Onlardan biri olan T.Pirhaşimi “Varlıq” jur- nalında (№7-8) fars dilində “Azərbaycan dili və İranın milli bir- liyi” adlı məqalə ilə çıxış edərək Əhməd Kəsrəvinin, Nasih Nateqin 1 Nəsibzadə N. İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri). “Ay- Ulduz” nəşriyyatı, 1997, s.81-87. 2 Sənceş-e pişrəft və əməlkərd bərnameyi omraniye həftsalaye dovvome İran, Tehran, 1359, 168 s; Nəsibzadə N. Göstərilən əsəri, s.84 3 Fəqih C. Göstərilən əsəri, s.205 |