Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
81 dia edərək, Nizamini, Xəqanini və Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri olan başqa şairləri fars ədəbiyyatının ustaları adlan- dırmaqla bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatını inkar etmək yolunu tuturdu.Onun fikrincə, milli mədəniyyət və ədəbiyyat yalnız milli dildə yaşayıb inkişaf edə bilər. Digər bir tədqiqatçı Xanlari M.Minəvinin fikirlərini müda- fiə edərək İran xalqları arasındakı tarixi və irqi ziddiyyətləri ara- dan qaldırmaq üçün müxtəlif ləhcələrdə danışanlara fars dilini təlim etməyi məsləhət görürdü. 1 Əlbəttə, həmin dövrdə İranda nəşr olunan mətbuat orqan- larının heç də hamısı bu millətçi ideyaları dəstəkləmirdi. “Ovqat”, “Ebrət”, “Peyk-e solh”, “Şive”, “Çelengər”, “Babək”və başqa qəzet və jurnallarda İranda yaşayan xalqların milli haqqlarını mü- dafiə edən məqalələr də işıq üzü görürdü. Məsələn, “Çelengər” qəzetində Azərbaycan xalqının mədəniyyəti, incəsənəti və ədə- biyyatı təbliğ edilir, “Koroğlu” dastanının qolları, Azərbaycan di- lində mahnılar, şeirlər qəzetin səhifələrində dərc edilirdi. “Babək” qəzetində (25 aban 1331-ci il) hətta “dilimizi, beş milyonluq azər- baycanlıların dilini azad buraxın!” şüarı irəli sürülmüşdü. 2 Keçən əsrin 70-ci illərində, İslam inqilabı ərəfəsində İran mətbuatında hakim millətçiliyi təbliğ edən, qeyri-fars xalqlara qarşı ayrı-seçkilik siyasətini dəstəkləyən fikirlər yenidən baş qaldırmışdı. Bu fikirləri təbliğ edənlər arasında Ələsgər Frasi- yun, Pərviz Luşani kimi müəlliflər də var idi ki, onlar öz yazıla- rında azərbaycanlı və digər xalqları zorla farslaşdırmaq ideyası- nı təbliğ edirdilər. Ə.Frasiyun açıq şəkildə yazırdı ki, xırda dillər və xırda təfəkkürlər (İranın qeyri-fars xalqları nəzərdə tutulur – E.M.) vasitəsilə qalib millətə çevrilmək olmaz. Bunun üçün fars dili bütün İran xalqları üçün ana dili olmalıdır. 3 1 Xanləri. Zəban və mellət, “Soxən” jurnalı, azər və dey 1325, №67. 2 Əliyev M.M. Bəzi İran mətbuat orqanları səhifələrində Azərbaycan xalqı və onun mənşəyi məsələləri, s.209-210. 3 Əliyev M.M. Bəzi İran mətbuat orqanları səhifələrində Azərbaycan xalqı və onun mənşəyi məsələləri, s.211. Eynulla Mədətli 82 Təbii ki, rəsmi siyasətin bu yönəldici tələblərini tarixşü- naslıq elmi fəaliyyət üçün rəhbər tuturdu. Bu istiqamətdə ilk addımlar artıq qeyd olunduğu kimi, 1920-ci illərdə Ə.Kəsrəvi tə- rəfindən atılmışdı. İranda Pəhləvi dil siyasətinə xidmət edən, özü- nəməxsus tədqiqatları və iddiaları ilə fərqlənən Əhməd Kəsrəvi- nin tarix, ədəbiyyat, dilçilik, fəlsəfə, mədəniyyət, siyasət, cəmiy- yət, din, məzhəb, hüquq, iqtisad və başqa mövzulardakı əsərləri daim diqqət mərkəzindədir və İran tədqiqatçılarının vaxtaşırı müraciət etdikləri mənbədir. Onun irançılıq, millətçilik, dinçilik və dövlətçilik düşüncələri yenilikçi olsa da tamamilə ziddiyyətli idi. Məsələn, o ölkədə şiə-sünni məzhəbçiliyini aradan qaldırıb vahid islami məzhəbə - “pak dinə” nail olmağa çağırır, eyni za- manda İranda milli, mədəni və dil ayrılıqlarını ləğv edib vahid İranlı mənsubiyyətinə, vahid dilə sahib olmağı zəruri sayırdı. Qeyd edilməlidir ki, Ə.Kəsrəvinin İranda nəşr olunan ki- tablarında Azərbaycan türklərinin tarixinə, dil və mənəviyyatına tamamilə fərqli və qərəzli münasibətin şahidi oluruq. Görünür, Ə.Kəsrəvi qeyri-farslara qarşı yeridilən şahlıq siyasətinə xidmət göstərməyə çalışmışdır. Bu baxımdan onun “Azəri, yaxud Azər- baycanın qədim dili” kitabı xüsusi araşdırılmağa möhtacdır. 1 Azərbaycan türkcəsinin bir sıra Avropa fikir adamları tərəfindən “azəri” kimi adlandırmasına münasibət bildirən Ə.Kəsrəvi XIII əsrin ərəb coğrafiyaçısı Yaqut Həməvinin “Mucəmül-buldan” əsərindən Azərbaycanla bağlı sitat gətirir: “Yarımdilləri var və bu “yarımdil” “azəri” adlanır. Bu dili onların özlərindən savayı anlayan yoxdur”. Elmi əsası olmayan bu sitatdan sonra o “azəri” dilini fars dilinin bir qolu hesab etdiyini qeyd edir. Heç bir mən- bəyə və sübuta əsaslanmadan aşağıdakı nəticəyə gəlir ki, hicri tarixinin ilk əsrlərinədək Azərbaycan əhalisi “ariyan”, yaxud “ari” olub, xalqın dili isə fars dilinin kökündən yaranmış dildən başqa bir şey olmayıb”. 2 1 Kəsrəvi Ə. Azəri ya zəban-e bastan-e Azərbaycan. Tehran, Enteşarat-e muəssise-ye mətbuati-ye Şərğ, 1309, s. 114. 2 Kəsrəvi Ə. Azəri ya zəban-e bastan-e Azərbaycan, s. 9-10. |